1941-45 jyldar – 1418 kün men tün! Ūrpaq jadynan mäŋgılık öşpeitın uaqyt! Halyq basyna qara būlt üiırgen qaraly uaqyt! Qaiǧy külıp, şattyq jylaǧan şaq! Būǧanasy qatpaǧan bozdaq beluardan qan keşıp, ölımmen betpe-bet kelgen uaqyt. Qauyzyn jaŋa jarǧan qyzǧaldaq ǧūmyr janary jaspen şylanyp, batysty betke alǧan soqpaqqa telmırgen uaqyt. Aqjaulyqty ana meiırımı tasyǧan jüregın saǧynyştyŋ jasymen janşylaǧan uaqyt. Sol tūsqa döp tüsken balalyq şaqtyŋ bazary demde tarap ketken uaqyt…Talai ümıttı qyrşynynan qiyp, talai laǧnet arqalaǧan soǧys zūlmatyn, sondyqtan da, osy künge deiın aza tūtamyz, erler erlıgın ūlyqtaimyz, ūmytpaimyz.
BATYR DA, «DAŊQ» TA BIZDERDEN…
Soǧys jyldary Qazaqstan jerınen 12 atqyştar diviziiasy, 4 ūlttyq atty äsker diviziiasy, 7 atqyştar brigadasy men 50-ge juyq ärtürlı polk, batalondar maidanǧa attandy. Jauyngerlerı jaumen jan aiamai şaiqasqan qazaqstandyq bes äskeri qūramǧa «gvardiialyq» degen qūrmettı ataq berılıp, olardyŋ tularyna bırneşe orden qadaldy. Soǧys kezınde 3,5 myŋdai qazaqstandyq partizan otriadtarynyŋ qūramynda bolyp, Jeŋıstı jaqyndatuǧa öz ülesterın qosty. Janqiiarlyq erlıgı men batyrlyǧy üşın 96638 qazaqstandyq jauynger bırneşe dürkın orden jäne medaldarmen nagradtaldy. 497 jerlesımız Keŋes Odaǧynyŋ Batyry atandy. Olardyŋ 97-sı qazaq bolatyn. 142 jauyngerımız «Daŋq» ordenınıŋ tolyq iegerı boldy.
TYLDAN JETKEN TONNALAR
Soǧystyŋ 4 jyly ışınde Qazaqstan 482,8 myŋ tonna astyq, 217,6 myŋ tonna kartop, 143,2 myŋ tonna kökönıs, 1193,2 myŋ tonna qant qyzylşasyn, 155,3 myŋ tonna maqta tapsyrdy. Qazaqstan eŋbekşılerı maidanǧa 25 million dana jyly kiım, Otan qorǧau qoryna 4 milliard somnan astam qarajat berdı. Qazaqstan maidanǧa qorǧasynnyŋ 85 paiyzyn, mystyŋ 30 paiyzyn, kömır men mūnaidyŋ barlyǧyn öndırdı. Sol auyr jyldarda elımız maidanǧa 6 million tonna bidai, 797 myŋ tonna et, 150 myŋ mınıs jylqysyn ötkızdı. Sūrapyl auyr jyldarda qazaq tılınde 10 maidandyq, 3 diviziialyq, 1 okrugtık gazet jaryq körgen.
QANDY BETTERDEGI ALTYN ÄRIPTER
Aiaq astynan bastalǧan ädıletsız arpalysqa Qazaqstannan 2 millionǧa juyq türlı ūlt ökılderı äsker qataryna şaqyryldy. Maidan dalasynan 394 myŋ qazaq bozdaǧy qaitpai qaldy. Būl soǧys qaiǧy-qasıret äkelmegen bırde-bır otbasy bolmady… Halyq jadynda sapynda 30 ūlttyŋ ökılı bar (3 myŋdaiy qazaqstandyq) Brest qorǧauşylarynyŋ öşpes erlıgı mäŋgı saqtalmaq. Qazaqstan jerınde jasaqtalǧan İ.Panfilov atyndaǧy 8-gvardiialyq diviziia Mäskeudı qorǧauda tarihta bolyp körmegen teŋdessız erlıktıŋ ülgısın tanytty. Panfilovşylardyŋ ışınde şyn mänınde bolattai berıktık pen erjürektılık körsetken, öz zamanynda-aq aty aŋyzǧa ainalǧan Bauyrjan Momyşūly bar edı. Otan soǧysynyŋ şejıresıne Mänşük Mämetova men Äliia Moldaǧūlovanyŋ, Mälık Ǧabdullinnıŋ, Talǧat Bigeldinovtıŋ jäne köptegen jerlesterımızdıŋ attary altyn ärıptermen jazyldy.
AŊYZǦA AINALǦANDAR
Sevastopol üşın şaiqasta Keŋes Odaǧynyŋ Batyry Dabaş Babajanov airyqşa közge tüstı. Onyŋ erlıgı qalany qorǧau üşın bolǧan qyrǧyn-qiiamet soǧys beinelengen panoramaǧa tüsırılgen. Nikolai Gastellonyŋ erlıgın qaitalaǧan Nürken Äbdırov, Aleksandr Matrosovtyŋ erlıgın qaitalaǧan Sūltan Baimaǧambetovtıŋ, jau “jolbarysyna” qas qaqpai qarsy şauyp, granatamen qosa jarylǧan Qarsybai Sypataev esımderı – bızdıŋ maqtanyşymyz. Būlardyŋ bärıne «Keŋes Odaǧynyŋ Batyry» ataǧy berılgen. «Keŋes Odaǧynyŋ Batyry» ataǧyn ekı retten alǧan, daŋqty ūldarymyz Talǧat Bigeldinovtıŋ, Sergei Luganskiidıŋ, Leonid Bedanyŋ jäne İvan Pavlovtyŋ erlıkterı halqymyzdyŋ mäŋgı esınde. Belorussiia ormandarynda Ädi Şärıpovtıŋ basqaruyndaǧy partizan otriadtary jauǧa qarsy şaiqasty. Ukrain jerınde Ūly Otan soǧysynyŋ aty aŋyzǧa ainalǧan batyry S.Kovpaktyŋ partizandyq bırlestıgınde Qasym Qaisenovtıŋ otriady bolǧan edı.
REIHSTAGQA TU TIKKEN RAQYMJAN
900 kün qorşauda qalǧan leningradtyqtardyŋ ruhyn köterıp, qajyryn janyǧan Jambyl atamyzdyŋ «Leningradtyq örenım» atty jalyndy jyry da sol däuırdıŋ erlıgı ıspettes. Soǧystyŋ qysyltaiaŋ kezeŋınde emşektegı balasyn jörgekke orai salyp, kolhoz ben sovhoz jūmysyna taŋsärıden, qara keşke deiın jegılgen olardyŋ jarlary men aiauly ata-analaryn, tuystaryn, «özım jemesem jemeiın, özım ışpesem ışpeiın, bärı de maidan üşın, jeŋıs üşın!» degen olardyŋ igı nietın esınen kım şyǧara alady? Qazaqstandyqtar Leningrad qalasyn tuǧan jerındei janqiiarlyqpen qorǧady, Stalingradty, Ukrainany, Belorussiiany, Pribaltikany, Moldaviiany nemıs-faşist basqynşylarynan azat etuge qatysty. Qazaqstandyqtar Varşavany, Sofiiany, Belgradty, Pragany azat etuşılerdıŋ qatarynda boldy. 151-qazaqstandyq brigada negızınde qūrylǧan 150-İdrisk atqyştar diviziiasy jauyngerlerı «ūialy qasqyrdyŋ» ordasy Berlinge şabuyl jasady, Reihstagtyŋ kümbezıne jeŋıs tuyn tıguge qatysty. Alqyzyl tudy biıkke köterıp, alǧaş bolyp jeŋıs dabylyn qaqqandardyŋ qatarynda qazaq ūly Rahymjan Qoşqarbaev boldy.
JIGER BERGEN JAZBALAR
«Pravda» gazetınde 1941 jylǧy qazanda «Qazaqtar» degen maqala jariialandy. Būl – Mäskeudı qorǧaǧan 8-gvardiialyq Panfilov atyndaǧy diviziia turaly edı. Keŋestıŋ belgılı jazuşysy İ.Erenburgtyŋ būl maqalasynda: «…Bır fris maǧan «Bız joiqyn küşı bar qaharman soldattarmen bettestık, olardy alǧan betınen, tıptı, eşqandai oq ta, ört te toqtata almady. Olar tura bızge qarai dauyldai dürkırep kele jatty. Men būlardyŋ qazaq degen halyq ekenın estıdım. Būryn mūndai halyq bar ekenın estımep edım…» dedı. Frister köp närsenı bılmeuşı edı… Şyǧystyŋ keŋ dalasynda ejelden qystyŋ qaqaǧan aiazy men jazdyŋ aptap ystyǧyna köndıkken erjürek adamdar tūrady. Būl eldıŋ aqyndary Qazaqstannyŋ daŋqty batyrlary jaily syr şertedı. Al, būl eldıŋ batyrlary eŋ aldymen aryn ardaqtaǧan. …Dalada salt atpen jüruge üirengen qazaq, eger qajet bolsa, eŋbektei de alady, jügıredı de. Tauly jerde şyŋǧa örmeleidı, batpaq bolsa, beluardan saz keşıp te jüre beredı. Äiteuır, qazaqtardy eşnärse de toqtata almaidy…»
Belgılı aǧylşyn tarihşysy Aleksandr Verttıŋ «Resei 1941-1945 jyldardaǧy soǧysta» degen kıtabynda myna joldar bar: «Qyzyl Armiianyŋ tabandy soldattarynyŋ bırı qazaqtar boldy, tūtas alǧanda, qazaqtar bükıl soǧys boiynda özderın jaqsy jaǧynan tanyta bıldı. Tıptı, Stalingradtyŋ özınde eŋ öjet soldattar qatarynda qazaqtar tūrdy».
Ashat RAIQŪL
