Beibıtşılık qalasy atanyp, är qazaqtyŋ jüregıne maqtanyş sezımın ūialatatyn Astanamyzdyŋ tūrǧyn halqynyŋ sany resmi derekter boiynşa segız jüz otyz myŋ adamnan asyp otyr. Bır kezde şaǧyn ǧana oblys ortalyǧy bolyp, ämırşıldık-äkımşıldık saiasattyŋ talai qūityrqysyn körgen aimaqqa bügınde baq qondy. Elınıŋ jüregı – baitaq eldıŋ tıregı atandy. Säuletı asyp, bereke-däuletı tasyǧan ırı megapoliske ainalyp kele jatqan sūlu şahardyŋ tūrǧyny bolu ärkımnıŋ armanyna ainala bastady.
Qazırgı jaǧdai halyqtyŋ tabiǧi ösımınıŋ joǧary ekenın rastaidy. Sonymen qatar, keiıngı onjyldyqta köşı-qon esebınen de ūltymyzdyŋ köbeie tüskenı köŋılge quanyş ūialatady. Äsırese, būryn azşylyq bolyp kelgen soltüstık oblystarǧa qazaqtardyŋ qonystanuy artqanyn myna kesteden anyq köruge bolady. Bır atap aitarlyǧy, 1999 jylmen salystyrǧanda 2009 jyly Astana qalasy tūrǧyndarynyŋ sany 66 paiyzǧa ösken. Ärı būl negızınen qazaqtardyŋ esebınen ūlǧaiyp otyr (Astanada 1999 jyly qazaqtardyŋ üles salmaǧy 11% bolsa, ol qazır respublikalyq orta körsetkışten de joǧary).
2001 jyly respublikada qala tūrǧynynyŋ sany – 8,3 mln (55,8%), auyl tūrǧynynyŋ sany – 6,5 mln adam (44,2%) boldy. Al, qazır el halqynyŋ sany 17 millionnan asyp otyrǧanda qala halqy – 9 721,0 myŋ (60,8%), auyl tūrǧyndary – 7 335,8 myŋ adam (47,2%). 2008 jylǧy 1 jeltoqsandaǧy mälımet boiynşa, Aqmola, Qostanai, Soltüstık Qazaqstan oblystary qalalaryna auyldan adamdar köptep köşıp kelgen. Äsırese, eŋ köp ösım Astana qalasynda – 113,8%-dy körsetedı.
Osy sandardy körıp otyryp erıksız oiǧa qalasyz. Bır kezde tyŋ igeru degen jeleumen solaqai saiasattyŋ salqyny ūrǧan ölkede memleket qūrauşy ūlttyŋ tılıne de, dılıne de, dınıne de mensınbeuşılık közqaras etek alyp, jüdei bastaǧan şaqta ony qaitadan aiaǧynan tık tūrǧyzuǧa «ögızdı de öltırmei, arbany da syndarmai» ruhtandyratyn parasat-paiym qajet edı. Memleket basşysy ony der kezınde qolǧa aldy.
Būl tūrǧyda bır kezde keŋes organdarynda lauazymdyq qyzmet atqarǧan, osy jerdıŋ tumasy Janaidar Esenbekov aqsaqal:
«Bügınde künnen-künge arudai jasanyp, keremet äsemdıgımen körgen közdı süiındıre bıletın elordamyzdyŋ kelbetın talai aqyn jyrǧa qosty, ajaryn aişyqtap, san jazuşy tebırene qalam terbedı. «Astana – arman qala», «Menıŋ süiıktı qalam» dep tolǧanǧan jastardy da az kezdestırmeimız. Bas şaharymyzdyŋ nebärı onşaqty jyldyŋ ışınde osylai ärkımnıŋ keudesınde maqtanyş sezımın tuǧyzyp, älem nazaryna ılıguı, jer betındegı auzymen qūs tıstegen alyp qalalarmen iyq tırestıre boi köteruı Elbasymyzdyŋ qairatkerlıgınıŋ, orasan mol küş-jıger jūmsauynyŋ arqasy ekendıgı ämbege aian. Ol elordany köşıru arqyly Europa men Aziianyŋ esıgın aşty, täuelsız Qazaqstannyŋ jaŋa şejıresı jazyldy» dep eske alady.
Qariia dūrys aityp otyr. Elordanyŋ qonys audaruymen el ömırınde jarqyn better jazylyp, tyŋ bastamalarǧa negız qalandy. Degenmen, mūnyŋ bärı oŋailyqpen jüzege asa qoiǧan joq. Tereŋ daǧdarystan tūralaǧan, öndirisı toqtaǧan, eŋbekşiler ailyq almaityn, jūmyssyzdyq jailaǧan sol bır kezde būl, rasy kerek, köp adamnyŋ kökeiıne qona qoiǧan joq. Alaida, Elbasy 1994 jyldyŋ 6 şildesınde Joǧarǧy Keŋestiŋ kezekten tys jalpy otyrysynda memlekettık maŋyzy öte joǧary osy mäselenı halyq qalaulylarynyŋ aldyna tolyq jaiyp salyp, özın köpten tolǧandyryp jürgen oilardy saralady. Tūjyrymdy negızderge süiene otyryp, Almatynyŋ ūlan-ǧaiyr Qazaqstannyŋ bir büiirinde ornalasqanyn tılge tiek ettı. «Onyŋ üstine qala ösıp barady. Jaŋa zaman talabyna säikes qūrylys jürgızıp, jas memleketke laiyq asa säuletti ǧimarattar tūrǧyzyp, keŋ köşeler tartuǧa tarşylyq etedi. Köp adam bauyr basyp, tabiǧatyna, aua raiyna, manauraǧan aq bas Alatauyna üirenıp qalǧanymen, ekologiialyq ahualy da jyldan-jylǧa qiyndap barady… Al, Aqmola bolsa eldiŋ qaq ortasynda ornalasqan, toǧyz joldyŋ toraby. Aldyn ala otyz eki negız boiynşa jasalǧan zertteuler nätijesinde astana bolu talaptaryna tolyq jauap beretini anyqtalyp otyr. Geografiialyq jaǧynan ǧana emes, eldiŋ geosaiasi, ekonomikalyq müddelerine de sai keledi. Negizinen, investisiia tartu arqyly salynatyn jaŋa elorda halyqtyŋ respublika aumaǧyna birkelki qonystanuyna da jaǧymdy yqpal jasaidy…» degen derekter keltırdı.
Mıne, osy «bırkelkı qonystanu» sözınıŋ astarynda aşyq aitylmaityn tek ülken saiasatkerge ǧana tän tylsymdyq jatyr edı. Öitkenı, toqsanynşy jyldardyŋ basynda Petropavl qalasynda qazaqtardyŋ sany alty paiyzǧa zorǧa jetetın. Onyŋ üstıne keşegı kelmeske ketken KSRO-nyŋ soŋǧy Prezidentı Mihail Gorbachev soŋǧy tūiaq serper kezınde bızdıŋ soltüstık oblystarymyzǧa köz alartyp, tantyǧany taǧy bar. Oǧan, äsırese, Soljenisynnyŋ «Reseidıŋ kösegesın qalai kögertemız?» degen sandyraǧy qosylyp, Memleket basşysyn ūlt bolaşaǧy, ūrpaq keleşegı tereŋ oilandyrdy.
Tüptep kelgende, mūnyŋ tarih üşın dūrys şeşım bolǧanyn anyq ūǧyp otyrmyz. Geosaiasi artyqşylyqtarmen qatar elordany köşiru respublika ekonomikasy üşin orasan zor är aluan tiimdilik berdi. Qūrylys örkendeuiniŋ ūlaspaly äreketi barlyq öŋirdi qamtyp, olar özgerip sala berdi. Mūnyŋ özi myŋdaǧan jaŋa jūmys oryndarynyŋ aşyluyna, salalas öndiristerdiŋ damuyna qol jetkizdi. Eŋ bastysy, eldıŋ ruhy köterıldı.
Tarihqa köz jügırtsek, halyqty belgılı bır aimaqqa şoǧyrlandyruda memlekettıŋ strategiialyq maqsat-müddesı, ışkı oi-tūjyrymdary men jospary jatady. Tūtastai alyp qaraǧanda, Qazaqstan Ortalyq Aziiada qala halqynyŋ ülesı jaǧynan bırınşı orynda tūr. Qazırgı mälımetter el tūrǧyndarynyŋ alpys paiyzdan astamy qalalyq eldı mekenderde qonystanǧanyn körsetedı. Osy negızde alǧanda bız salystyrmaly türde urbanizasiialanǧan ūltpyz. Mäselen, 1979 jyly qalada tūratyn qazaqtar nebärı jiyrma paiyz bolsa, 1989 jyly ol jiyrma jetı paiyzǧa, al 1999 jyly qyryq üş paiyzǧa jetıptı. Būl negızı Keŋes odaǧy ydyrap, özge ūlt ökılderı tarihi otandaryna üdere köşken kezde olardyŋ oryndaryn auyldyqtardyŋ basuy esebınen eselenıp otyr. Sondyqtan, ırı şaharlarda tūratyn aǧaiyndarymyzdyŋ sany alpys paiyzdan asyp otyr degen mälımetterge eş kümändanuǧa bolmaidy.
Degenmen, 2009 jyly ötken elımızdegı jalpyhalyqtyq sanaqtyŋ nätijelerıne jügınsek, qalada – 4,8 million, auyldyq jerde 5,3 million qazaq tūratyndyǧy aitylǧan. Osyǧan qarap, sanaq ötken bes-alty jyldan berı qalalarǧa qonys audaruşylar sanynyŋ da artqandyǧyn anyq baiqaimyz.
Elımızdıŋ äleumettık-ekonomikalyq äleuetınıŋ artuy özge de salalarmen qosa Qazaqstan şekarasynan tys qalyp qalǧan qazaqtardy elımızge oraluymen bailanystyryp otyr. Täuelsızdık alǧan alǧaşqy jyldardan bastap-aq Qazaqstan özge elderde ömır sürıp jatqan etnikalyq qazaqtardy elge qaitaru saiasatyn ūstandy. Mūndai saiasat ekonomikalyq, saiasi, äleumettık özgerıster jaǧdaiynda qajettı jūmys küşterın tartu tūrǧysynan ǧana emes, sonymen qatar jalpy ūlttyq moral men etikany saqtau jäne tarihi ädılettılıktı qaita ornatu qajettılıgımen de maŋyzdy boldy. Qazaqtardy tarihi otanyna oraltu qazaq mädenietınıŋ saqtaluyna da, qazaq tılınıŋ eŋse köterıp, dami tüsuıne de, memlekettıŋ ūlttyq negızderdı saqtap qaluyna da mūryndyq boldy.
Egemendıktıŋ erkındıgı älemdegı är qazaqtyŋ otanyna qaituyna erık berdı. Tarihi otanǧa oralǧan qazaqtar mädeni-äleumettık qūndylyqtardyŋ üzıgın jalǧap, elımızdegı qazaqtardyŋ demografiialyq, ūlttyq bolmysyna ülesterın qosuda. Köştıŋ bastaluynan bastap bügıngı künge deiın tarihi otanyna oralǧan oralmandardyŋ jalpy sany 967000 myŋnan asady. Ärı olardyŋ basym köpşılıgı ömır süruge yŋǧaily bolǧandyqtan elordada qonystanǧan. Sonyŋ negızınde qazır mūnda resmi tırkelgen qazaqtar sany 605051 adamǧa jetıp otyr. Būl – jalpy tūrǧyndardyŋ 74,3 paiyzy.
Däuir auysqanda jaŋa elordada ömir süru bızdıŋ ūrpaqqa būiyrdy. Būl būiryq – seze bilgenge, köre bilgenge kemel baqyt! Euraziia kindiginde ömir sürgen, jer kölemi jaǧynan älemde toǧyzynşy oryn alatyn, iadrolyq qarudan öz erkimen bas tartqan, älemdik örkeniet köşine beibit äri beitarap el bolyp ilesken Qazaqstan astanasynyŋ keleşegı būdan da kemel. Astana – el taǧdyryn şeşetin ideialar men äleumettik qūndylyqtardy, saiasi jäne ruhani aŋsarlardy jasauşy qala jäne sol atalǧan qūndylyqtardy naqty adamdyq qūbylystarǧa ainaldyruşy äleumettik keŋistik. Onyŋ arhitekturalyq, estetikalyq, körkemdik kelbeti men sanalarǧa siŋip jatatyn ruhani-mädeni, bilimdik-tärbielik mazmūny men mäni de erekşe. Materialdyq, äleumettik jaǧdaiynyŋ ärkelkiligine qaramastan Astana tūrǧyndary öziniŋ elordalyq ekenin erekşe sezimmen, zor maqtanyş, rizaşylyqpen aita alady. Öskeleŋ ūrpaq üşin Astanada tuu, tärbie darytyp, bilim alu jäne eŋbek etu – erekşe märtebe.
Endeşe, osy qūndylyqtarǧa jol aşqan, elınıŋ erteŋı men ūrpaǧynyŋ jarqyn keleşegın köre bılgen Elbasynyŋ eren eŋbegın tarih erekşe baǧalary sözsız.
Taŋatar TÖLEUǦALİEV
