Esıldı jaǧalai elorda tūrǧyzdyq!
Esıldıŋ boiy – ejelden qonysymyz!
Qart Esıldıŋ qoinauy talai syrdy ışıne bükken, aşylmaǧan qūpiialary qanşama?!
Esıl, Esıl, Esıl…
Taitöbede qamal salǧan Ǧūn babam
El aumaǧynda seksen bes myŋnan asa ırılı-ūsaqty özen bolsa, sonyŋ jeteuı ǧana myŋ şaqyrymnan ary sozyla aǧady eken. Esıl – sol jeteudıŋ bırı. Saryarqadaǧy Niiaz tauynan bastalyp, Batys Sıbırge jetkende Ertıske qosylatyn özennıŋ ūzyndyǧy – 2450 şaqyrym. Astanany qaq jaryp esıle aǧatyn özenge az-maz mınezdeme bersek, aǧysy baiau, bıraq qar suymen tolyǧatyndyqtan, köktemge salym mınez körsetetın kezderı bar. Qūrǧaqşylyq jyldary suy azaiyp, tıptı, 1937 jyly arnasy keuıp qalǧan körınedı. Baqasy qoidai şulap, balyǧy taidai tulaǧan Esıldıŋ maŋy ejelden şaruaǧa – qolaily, malǧa jaily qūtty meken.
Kenesary äskerınıŋ Arqadan Jetısuǧa auǧanyn tarih aitady. Sol tūsta ǧoi köterılısşılerdıŋ ruhani kösemı bolǧan Dosqoja jyraudyŋ:
Būl qonystan ketken soŋ,
Köremız be, dünie-ai,
Myna jatqan Esıldıŋ,
Kök orai tartqan özenın-ai?! –
dep tolǧaityny.
Jä, sözımızdı taqyrypqa qarai tarqatsaq, Astana men ejelgı Esıl öŋırınıŋ bızge belgılı tarihy tym ärıden, aşel-muste däuırınen bastalatynyn däleldedı tarihşylar. Özennıŋ qos qaptalynan tabylǧan tas qūraldar köne däuır adamdarynyŋ aŋ aulap, terı ilegenın, tabiǧat-anamen tıl tabysa ǧūmyr keşkenın aiǧaqtaidy. Egınşılık mädenietı būl öŋırde bızdıŋ däuırımızden būrynǧy VIII-V ǧasyrlarda paida bolǧan eken. Sol zamanǧa qatysty qoladan soǧylǧan oraqtar men topyraq öŋdeitın qūraldar Astana maŋynan tabyldy. Esıldıŋ dalaly jerlerındegı babalarymyz sol kezde-aq qolǧa mal ūstaǧan. Mūny Atbasar maŋynan arşylǧan jädıgerler rastaidy.
Köne parsy jäne grek jazbalarynda Ūly dalany, Esıl boiyn mekendegen taipalar «assedondar» dep atalady. Zertteuşıler olardyŋ naqty tarihyn bızdıŋ däuırımızden būrynǧy üşınşı ǧasyrdan taratady.
Kezınde aibyny asyp, quaty tasyp tūrǧan Ǧūn imperiiasynyŋ kösemderı Saryarqanyŋ tösıne, Nūra men Esıl özenderınıŋ arasynda jatqan Taitöbenıŋ üstıne qamal salǧan. Keŋdıgınen bas ainalatyn, köz sürınbeitın kösılme dalany sol qamal kündız-tünı qalt jıbermei qarauyldaǧan. Ǧūndardyŋ tılınde “aq” – batys, “mola” – qamal ūǧymyn bıldırgen. Sonda Aqmola atauy “Batystaǧy qamal” degen söz bolyp şyǧady.
Būl anyqtamany alǧaş jazbaşa tūjyrymdaǧy Vizantiia ǧalymy – Prokopii Kesariiskii. 1939 jyly “Vestnik drevnih istorii” jurnalynda onyŋ qoljazbasy basylǧan, sonda köne ǧasyr zertteuşısı osyndai qorytyndy jasaidy. Keiın otandyq tarihşylar qytaidyŋ köne jazbalaryna süienıp, būl tüiınnıŋ dūrystyǧyn taǧy da däleldeidı.
Astana dalasyna Ǧūn imperiiasynan keiın tereŋ ız qaldyrǧan memlekettık qūrylym – Deştı Qypşaq bırlıgı. Resei men Orta Aziiaǧa, odan asyp Şyǧys Europaǧa äskeri-tūrmystyq jäne qalalyq mädeniettı mol darytqan qypşaqtar elorda töŋıregınde talai şaharlardyŋ şaŋyraǧyn kötergen eken. Solardyŋ bırı – Astanadan qol sozym jerdegı Bytyǧai qalasy.
Baitaq dalany küzetken Bytyǧai
Bügınde Bytyǧaidyŋ sılemı ǧana bar. Astananyŋ baǧzy tarihy üşın sol sılemnıŋ özın qasterlep, saqtap qalu – bügıngı buynnyŋ boryşy bolyp tūr. Al Sūlutam, Syrlytam, Hansüiegı syndy joǧalǧan tarihi mūralardyŋ orny endı tolmaityny anyq. Arheolog-ölketanuşy Vasilii Solochinskiidıŋ 1955 jylǧy zertteuınde ǧana Aqmola şaharynyŋ astynda jiyrmaǧa juyq qalaşyq taptalyp jatqany aitylady. Silikat kırpış zauytynyŋ, Aşyözektıŋ boiyna tūrǧyzylǧan ǧimarattardyŋ tabanynda da talai köne mekender qabaty tūnşyǧyp jatqan körınedı. Köne tarihi oryndardyŋ qūrylys nysandarynyŋ astynda qalǧandyǧy jäne nemqūraidylyqpen toz-tozy şyǧyp, bülıngendıgı jönınde ūzaq aituǧa bolady. Abylai han daŋǧylynyŋ boiynda Auǧanstandaǧy soǧysta qaza tapqan jauyngerlerge eskertkış salyp jatqanda jer astynan qola däuırındegı qonys-zirattyŋ orny tabylady. Arheologtar şaqyrylyp, eskı qorymnyŋ tarihi maŋyzy anyqtalyp, mamandar qūrylysty dereu toqtatu turaly dabyl qaqqanymen, olardyŋ janaiqaiyna eşkım qūlaq asqan joq edı. Qaraǧandy avtojolynyŋ boiyndaǧy janarmai stansasy men jolauşylar demalatyn orynnyŋ astynda da baǧzy mädeniet oşaǧy küirep jatyr. Qūrylys kezınde şaşyrap qalǧan keramika būiymdarynyŋ synyǧy, adam men aŋ süiekterı qaida qalǧany da belgısız.
Hoş, elordadan qozyköş jerdegı Nūranyŋ boiynda oryn tepken Bytyǧai qalasyna oralaiyq. Taǧy da tarihqa süienuge tura keledı, Fransiia korolı IX Liudvigtıŋ tapsyrmasymen 1253-1255 jyldary flamand saiahatşysy Rubrik Villem qazaq dalasyna attanypty. Ol Ūly dalany äbden şarlap qaitqan soŋ, IX Liudvigke körgen-bılgenın baiandaidy ǧoi. Ertıs, Esıl, Nūra, Keŋgır, Sarysu, Qorǧaljyn, Balqaş sekıldı özen-kölderdıŋ dala halqy üşın asa maŋyzdy ekenın mälımdeidı ol. Anjatam, Bolǧan ana, Jūban ana qalalaryn surettep beredı. Däl osyndai derekterdı İspan korolıne 1271-1295 jyldary qazaq jerı arqyly Qytaiǧa ötken ataqty saiahatşy Marko Polo da jetkızedı. Atalǧan saiahatşylardyŋ körgen-bılgenderı İtaliiaǧa da belgılı bolǧan siiaqty. Öitkenı, olardyŋ derekterı 1375 jyly İtaliiada qūrastyrylǧan «Katalon kartasynda» molynan paidalanylǧan. Karta İtaliiadan Deştı Qypşaq jerıne saudamen kelgen köpesterdıŋ jolbastar qūndy qūraly bolypty-mys.
Sondai-aq, 1459 jyly Venesiiada italiia kartogrofy, monah di Murando Fra-Mauranyŋ kartasy jaryq köredı. 1742 jyly Fransiiada öŋdelıp, tyŋ derektermen baiytylyp şyǧarylady. Sonyŋ bärınde Soltüstık jäne Ortalyq Qazaqstan nazarǧa alynǧan. Sarai, Süzgentūra, Qaşlyq, Aqtoǧai, Isker, Qainaq, Hanykei, Bytyǧai qalalarynyŋ geografiialyq ornalasu retı, halqy turaly mälımetter mol.
Ejelgı Qaraötkel – Aqmola dünienıŋ tör būryşyna osylai mälım bolypty.
«Chertejnaia kniga Sibiri» atty kıtapta da Arqa aimaǧynyŋ geografiialyq bederı däl tüsırılgen, tabiǧaty, jerasty bailyǧy turaly derekter keltırılgen. Köne mädeniet eskertkışterıne de tyŋǧylyqty sipattama jasalady. Tobyl, Esıl, Qorǧaljyn ataulary, Nūranyŋ saǧasyndaǧy Bytyǧai qalasynyŋ orny turaly naqty mälımetter bar.
Bytyǧai qalasy Resei kartasyna alǧaş ret 1694 jyly tüsırılıptı. Būl syzbany Reseiden sol jyly äz Täuke hanǧa kelgen elşıler F.Skibin men M. Troşin jasaǧan. Karta 20 paraqtan tūrady. «Kazachia orda» degen at berılgen asa qūndy osy mūraǧatta äz Täukenıŋ Nūra özenı boiynda orda tıgıp otyrǧany, oǧan baru üşın Esılden ötuge tura kelgenı baiandalady. Sol jerden Qorǧaljyn kölı alys emes delınıp, orda men köldıŋ aralyǧynda, Nūranyŋ jaǧasynda Bytyǧai atty qala bar ekenı äŋgımelenedı. Äz Täukenıŋ qalany erekşe qamqorlyqpen kütıp ūstap otyrǧanyn aita kelıp, elşıler şaharda saltanatty dıni oryndardyŋ köp ekendıgıne taŋ qalady. Jıbek joly kıre tartqan keruender Bytyǧaida toǧysyp jatatynyn habarlaidy. Resei elşılerı F.Skibin men M.Troşinnıŋ mälımetıne nazar audarsaq, ataqty äz Täuke hannyŋ jazǧy ordasy qazırgı Astananyŋ tübınde oryn tepkenın köremız.
Batys pen Şyǧysty jalǧaǧan Bozoq
Memleket basşysy Nūrsūltan Nazarbaev öz eŋbekterınıŋ bırınde: «Ortaǧasyrlyq Bozoq qalasyn Aqmolanyŋ tüpkı atasy dep sanauǧa bolady, al onyŋ soŋǧy mūragerı qazırgı Qazaqstannyŋ astanasy – Astana qalasy» dep jazǧan. Bozoq qalasy Esıldıŋ boiynda, Qaraötkelden oŋtüstık-şyǧys baǧytqa qarai bes şaqyrym qaşyqtyqta oryn tepken. Şamamen VIII ǧasyrda ırgesı qalanǧan qalanyŋ naǧyz güldengen zamany X-XI ǧasyrlarǧa säikes keledı. Būl – türkılerdıŋ arasynda qypşaqtardyŋ bedelı men abyroiy artqan kez. XI ǧasyrda bükıl qazaq dalasy «Qypşaq memleketı» atalǧanyn qart tarihtan bılemız. Rustıŋ qypşaq handaryna baǧynyştylyǧy osy kezderden bastalyp, Altyn orda imperiiasy qūlaǧanǧa deiıngı 250 jyl boiy orystar köşpendılerdıŋ bodanyna ainaldy.
L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı Bükıl älem tarihy jäne arheologiiasy kafedrasynyŋ oqytuşylary jürgızgen zertteulerge süiensek, ejelgı qalanyŋ orny üş bölıkten – ortalyq jäne şet jaǧyndaǧy ekı bölıkten tūrady. Olardyŋ ärqaisysy orlarmen, bögettermen qorşalǧan. Ortalyqtan 70 metr soltüstıkke qarai jer üi keipındegı tūraqtar, qūdyqtar jäne özennen tartylǧan aryqtar ornalasqan. Ortalyqtan 40 metr oŋtüstıkke qarai qyş kırpışten qūiylǧan mazarlar men kesenelerdıŋ qaldyqtary saqtalǧan. Sondai-aq, qalany şyǧystan soltüstıkke qarai qorşaǧan qorǧandardyŋ sūlbasy saqtalǧan. Kırpıştı sol jerde küidırgen, batpaqty da sol jerde daiyndaǧan. Su jaqyn jerdegı kölderdıŋ bırınen alynyp, arnauly qūrylǧylardyŋ kömegımen jetkerılıp otyrǧan.
Qalaşyqtyŋ şet jaǧynan jer sulandyratyn qūraldar tabylǧan. Būl derek tūrǧyndardyŋ egınşılıkpen ainalysqanyn aiǧaqtaidy. Tüsımı jaqsy jerler men suarmaly egınşılık Bozoq qalaşyǧynyŋ tūrǧyndaryna qyrman qaǧyp, astyq önımın aluǧa mümkındık bergen. Ony öz qajetterıne paidalanǧan jäne alys jerlerdegı tūrǧyndar men keruenderge satyp, sauda jasaǧan.
Qala X-XI ǧasyrlarda aumaqtyŋ äkımşılık jäne sauda ortalyǧy ärı Ūly Jıbek joly boiyndaǧy qypşaq bileuşılerınıŋ äskeri ordasy boldy. XIII- XV ǧasyrlarda qalaşyq orny qasiettı, kielı sanalyp, aqsüiekterdı jerleitın orynǧa ainaldy. Bozoq adamdardyŋ ruhani ömırınde de erekşe maŋyzǧa ie bola bastady. Mūsylmandar arasynda kielı oryn sanalyp, būl jerde qūlşylyq etıp, äruaqtardy eske alyp, as beru saltqa ainalǧan, ūlttyq oiyndar oinalyp, jarystar ötkızılıp tūrǧan.
Bozoq turaly alǧaşqy mälımetter patşa armiiasynyŋ ofiserı, geodezist İ.Şanginnıŋ jazbalarynda kezdesedı. Onyŋ zertteu maqalasy 1820 jyly Reseidıŋ imperatorlyq «Sibirskii vestnik» jurnalynda jariialanǧan. Osy erte orta ǧasyrdaǧy qalalardyŋ jūrnaǧyn tabu jūmysymen ötken ǧasyrdyŋ 50-70 jyldarynda Älkei Marǧūlan ainalysady. Alaida, Astana qalasy töŋıregınde oryn tepken Bytyǧai jäne Bozoq qalalarynyŋ orny tek elımızdıŋ astanasy Almatydan Aqmolaǧa köşırılgen kezeŋderde ǧana anyqtaldy.
Bozoq qalasynyŋ ornyn 1998 jyly tauyp, 1999 jyly alǧaş arheologiialyq qazba jūmystaryn jürgızgen – Esıl arheologiialyq ekspedisiiasynyŋ negızın qalauşy jäne jetekşısı Kemel Aqyşev. Ǧalymnyŋ atyndaǧy arheologiialyq ǧylymi-zertteu institutynyŋ direktory Maral Habdulinanyŋ aituynşa, Bozoq – türkı-oǧyz terminı. Iаǧni, köne türık memleketterınıŋ äkımşılık qūrylymynyŋ şyǧys bölıgınıŋ atauy. Türık-oǧyzdyŋ «buzuk» (boz oq) terminı – «tesıp ötetın jebe» nemese «aq jebe» degen ūǧymdy bıldıredı. Sonymen bırge türkı ūǧymynda «boz» sözı boz dala, aq seleulı qūtty qonys degendı aiǧaqtasa kerek.
Saryarqanyŋ tösımen jarysa aǧatyn qos özen – Nūra men Esıl jaǧalauy ejelden-aq dalalyqtardyŋ qūtty qonysy, qasiettı mekenı bolǧan. Bozoq qalasy bolsa, bügıngı täuelsız Qazaqstannyŋ bas qalasy – Astananyŋ şejıresı sonau köne däuır tarihymen sabaqtasatyndyǧyn aiǧaqtaidy.
Bozoq qalasy köne däuırde Batys pen Şyǧysty jalǧastyrǧan ataqty Jıbek jolynyŋ eleulı ortalyqtarynyŋ bırı bolsa, Astana bügıngı Batys pen Şyǧys örkenietınıŋ altyn köpırıne ainaldy.
Daiyndaǧan: Ashat RAIQŪL
