Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev «Ūlt jospary – 100 naqty qadam baǧdarlamasy men «Qazaqstandyqtardyŋ äl-auqatynyŋ ösuı: tabys pen tūrmys sapasyn arttyru» atty Joldauynda sot jüiesın odan ärı damytu mäselesıne airyqşa den qoiǧany belgılı. Mıne osy belgılengen mındetterdı jüzege asyruda Astana qalasynyŋ sottary da auqymdy jūmystar atqaruda.
Joǧarǧy sot töraǧasy Jaqyp Asanovtyŋ bastamasymen ömırge kelgen «Sot jüiesın damytudyŋ jetı tüiını» jobasy bügın taŋda ret-retımen jüzege asyrylyp keledı. Mäselen, «Front-keŋse»; «Ülgılı sot»; «Tüngı sot»; «Tatulastyruşy-sudia»; «Sudia kömekşısı»; «Otbasylyq sot»; «Sottan tys tatulasu ortalyqtary» salanyŋ jaŋǧyryp, jaŋaruyna negızdelgen oŋ qadamdar retınde elorda sottaryna da engızıle bastady.
Qazır audandyq sotta azamattarǧa barlyq qajettı jaǧdailar jasalǧan. Atap aitqanda, front-keŋselerde internet-bailanysy, smartfondardy quattandyru nüktelerı, qūjattar toltyruǧa yŋǧaily oryndar jasaqtalyp, qamtamasyz etılgen. Biyl Esıl audandyq, №2 Esıl audandyq, tergeu sottary ǧimarattarynda osyndai front-keŋse aşudy josparlap otyrmyz.
Oŋtailandyru ädısterı arqyly sot jūmysynyŋ aşyqtyǧy men qoljetımdılıgı qamtamasyz etılıp qana qoimaidy, sot jūmysyn ūiymdastyru baǧytyndaǧy şaǧymdardyŋ 75%-ǧa azaiǧandyǧy da anyq baiqalady.
Mamandandyrylǧan audanaralyq äkımşılık sotynda jūmys ıstep tūrǧan «Tüngı sot» qanatqaqty jobasy boiynşa 7 aidyŋ ışınde 4 500-den asa sot prosesterı ötıp, negızınen jol-kölık oqiǧasyna qatysty 2 280 äkımşılık ıster qaraldy.
Al, 2018 jyldyŋ qazan aiynan berı otbasylyq-tūrmystyq qatynastar jäne köşı-qon zaŋnamasy salasyndaǧy qūqyq būzuşylyq turaly ıster qaraluda. Istı tez qarau şeteldıkterge kıdırıssız jäne qosymşa şyǧynsyz elden ketuge mümkındık beredı.
Būl joba bır sudianyŋ ailyq jüktemesın 50-55 ıske deiın tömendettı (300-den 250 ıske deiın), jäbırlenuşılerdıŋ sot qaulysy zaŋdy küşıne engennen keiın 3-5 täulıkte saqtandyru tölemderın dereu alularyna, äkımşılık qūqyq būzuşylyq turaly hattama jasalǧannan keiın qūqyq būzuşylardy tüngı sotqa dereu jetkızıp, sot prosesın keiınge qaldyru faktılerın tyiǧyzuǧa, tynyştyqty būzǧan janjal şyǧaruşylardy otbasynan, balalarynan jäne körşılerınen tez arada oqşaulauǧa qol jetkızıldı.
Ötken jyldyŋ 28 säuırınen bastap Astana qalasynyŋ sottarynda «Sotta tatulastyru räsımderı» qanatqaqty joba ıske asyryluda.
Joba alǧaş bastau alǧan Saryarqa audandyq sotynda ǧana emes, basqa da audandyq sottarda özınıŋ tiımdılıgın körsettı.
Tatulastyruşy – sudia mediasiia tärtıbımen jürgızılgen 1 716 ıstıŋ 1 059-yna, iaǧni 62% tatulastyru räsımın qoldanǧan.
Sondai-aq, joba 2018 jylǧy 14 mamyrdan bastap ekonomikalyq sotta da oŋ nätije berıp keledı.
Tatulastyruşy sudia qaraǧan 808 ıstıŋ 453-ıne (56%) mediasiia jürgızılse, 340-ynda (74,8%) taraptar tatulasty.
Saryarqa audandyq sotynda 2018 jylǧy 19 säuırden «Sudia kömekşısı» jobasy da jūmys ıstep keledı.
Osy qanatqaqty bastamany damytu jäne keŋeitu maqsatynda bız qalanyŋ basqa da sottarynda barynşa joǧary jüktemelerı bar sudialarǧa memlekettık qyzmetşılerdı kömekşıler retınde bekıttık.
Qalalyq sottyŋ qūrylymdyq bölımşelerı men audandyq sottar keŋselerınıŋ jūmysyn oŋtailandyrdyq. Nätijesınde 60 memlekettık qyzmetker, qala boiynşa barlyq ısterdıŋ jalpy sanynan 72%-y qaralatyn 7 sottaǧy sudialardyŋ kömekşılerı retınde bekıtıldı.
Kömekşı ıs jüzınde sudianyŋ ūiymdastyru jūmysynyŋ tiımdılıgıne oŋ äserın tigızıp, jüktemesın edäuır azaitty. Sot törelıgın ıske asyru sapasy ( ekonomikalyq sotta 0,5% – ǧa, Saryarqa audandyq sotynda 0,2% – ǧa, Esıl audandyq sotynda 0,1% – ǧa) artty, sudialar men sot mamandarynyŋ ıs-äreketterıne şaǧymdardyŋ sany 25% – ǧa azaidy.
Endı sudia kömekşısı institutyn zaŋǧa özgerıster engızu arqyly bekıtudı ūsynyp otyrmyz.
Astana qalasyndaǧy «Otbasylyq sot» jobasy Almaty audandyq sotynyŋ bazasynda 2018 jyldyŋ qyrküiek aiynan bastap jūmys ısteidı. Onda ekı sudia tek neke-otbasy ısterın qarauǧa mamandanǧan. Jobaǧa kämeletke tolmaǧandardyŋ ısterı jönındegı sot jäne otbasyndaǧy tūrmystyq zorlyq-zombylyqqa bailanysty ıster sanattaryn qaraityn äkımşılık sot qatysady.
Almaty audandyq sotynda «Otbasy ortalyǧy» qūryldy, onda otbasylyq sot zaldary, psiholog pen mediator, konsultativtık keŋes kabinetterımen qatar, balalarǧa arnalǧan bölme jabdyqtalǧan.
Neke – otbasy ısterın qarau täsılı özgertıldı. Otbasylyq qatynastardy jaqsartuǧa baǧyttalǧan sudianyŋ ıs-äreket algoritmı äzırlendı.
Astana qalasynyŋ Psihologiialyq qyzmetter ortalyǧynyŋ psihologtaryn erıktı negızde tartu jaŋa bastama boldy, būl sudiaǧa janjaldyŋ deŋgeiın belgıleuge jäne būdan ärı taraptarmen jūmys taktikasyn jürgızudı anyqtauǧa mümkındık beredı.
Sotta daulasyp jürgen otbasylardy qoldau üşın sudiadan, psihologtan, äleumettık qyzmetkerden tūratyn konsultativtık keŋes jūmys ısteidı, olar otbasyn qiyn jaǧdaidan şyǧaru boiynşa keŋes beredı.
Joba engızılgenge deiın qaralǧan 2 175 neke-otbasy ısterınıŋ ışınen 722 ıs (nemese 33%) tatulasumen aiaqtalsa, joba 2018 jylǧy qyrküiekten bastalǧannan bastap ekı sudia 457 ıs qarady, onyŋ ışınde 176 ıs nemese 38% tatulasumen aiaqtaldy. Sotqa degen senım artuda.
Psihologtardyŋ qatysuymen 110 ıs qaralyp, 86 otbasy saqtaldy.
Äkımşılık sotta tūrmystyq zorlyq-zombylyq turaly ısterdı qarauǧa «Ümıt» daǧdarys ortalyǧynyŋ, äkımdıktıŋ qyzmetkerlerı, Astana qalasynyŋ psihologiialyq qyzmet körsetu ortalyqtarynyŋ psihologtary şaqyrylǧan.
Astana qalasynyŋ soty müddelı organdarmen, onyŋ ışınde Jastar jäne otbasy ısterı jönındegı komitetımen bırlese otyryp 2019 jyly osy sottarda Resurstyq qoldau ortalyǧyn aşylady.
Uäkılettı organnyŋ qoldauymen «Ömır joly» qoǧamdyq qory sotqa jügıngen otbasylarǧa jüielı türde kömek körsetu, ärbır naqty jaǧdaida uaqtyly kömek alu üşın qazırgı zamanǧy mobildı qūrylǧylardy paidalanu arqyly otbasyndaǧy zorlyq-zombylyq qūrbandarynyŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etu üşın jobaǧa zamanaui tehnologiialardy engızudı josparlap otyr.
Atalǧan instituttyŋ tiımdılıgın arttyru üşın otbasylyq qatynastar salasyndaǧy mäselelerdı şeşu qūzyretıne kıretın barlyq uäkılettı jäne müddelı organdardyŋ özara ıs-qimyly qajet.
Qalalyq sot pen qala äkımdıgı arasynda sottan tys tatulasu ortalyǧyn qūru turaly kelısımge qol jetkızıldı. Sottan tys tatulasu ortalyǧynda mediatorlar, advokattar, notariustar, sondai-aq psiholog tūraqty negızde jūmys ısteitın bolady, būl taraptarǧa özara tüsınıstıkke qol jetkızuge kömektesedı.
Memlekettık organdar men qoǧamdyq ūiymdardy tatulastyru räsımderın ıske asyruǧa belsendı qatysuǧa tartu üşın Astana qalasynyŋ soty memlekettık organdar men qoǧamdyq ūiymdar arasyndaǧy qūqyqtyq daulardy (janjaldardy) retteu üşın tatulasu räsımder institutyn damytu jönındegı özara yntymaqtastyq turaly Memorandumǧa qol qoidy.
Qazırgı uaqytta «Nūr Otan» partiiasynyŋ qalalyq filialynda, Dostyq üiınde sottan tys tatulasu kabinetterı jūmys ısteidı.
Būdan basqa, qūqyq qorǧau organdarymen tatulastyru räsımderın qoldanu boiynşa memorandumdar jasaldy. Barlyq audandyq ışkı ıster bölımderınde tatulasu kabinetterı bar.
Joǧaryda aitylǧandardyŋ barlyǧy 2018 jylda atqarylǧan auqymdy jūmystar, olar aǧymdaǧy jylda da jalǧasyn tappaq.
2019 jyldyŋ 21 qaŋtarynda Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Qazaqstan Respublikasynyŋ keibır zaŋnamalyq aktılerıne menşık qūqyǧyn qorǧaudy küşeitu, törelık, sot jüktemesın oŋtailandyru jäne qylmystyq zaŋnamany odan ärı ızgılendıru mäselelerı boiynşa özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly Zaŋǧa qol qoidy.
Qabyldanǧan Zaŋnyŋ novellalary sottyŋ jūmysyn oŋtailandyryp, sudialardyŋ neǧūrlym kürdelı ısterge küşın saluǧa jaǧdai tudyryp otyr.
Astana sottarynda qaralatyn 15 000 myŋǧa juyq būiryqtyq öndırıste qaralatyn ıster notariustardyŋ qūzyryna ötıp, olardyŋ 3 000-ǧa juyǧy ǧana sotqa tüspek.
Joǧarydaǧy atalǧan özgerısterge deiın sot oryndauşylary 9 äreketıne sot sanksiiasyn alatyn, endı 2 äreketıne ǧana sot sanksiiasyn alatyn bolady.
2018 jyly astanalyq sudialar 550 000-ǧa juyq sot oryndauşysynyŋ äreketın sanksiialanan. Jaŋa Zaŋ negızınde sotta 48 000-dai sot oryndauşysynyŋ äreketı sanksiialanbaq.
Qylmystyq jäne qylmystyq prosess zaŋnamasyna ızgılendıru baǧytynda bırqatar özgerıster engızıldı.
Mysaly, būryn elu myŋ ailyq eseptık körsetkışten asatyn, biudjetke tüspegen tölemder üşın salyqtan jaltaru boiynşa qylmystyq jauapkerşılık közdelgen bolsa, qazır būl somanyŋ mölşerı jetpıs bes myŋ eseptık körsetkışten asqan jaǧdaida ǧana qylmystyq jauapkerşılık közdelgen.
Sondai-aq, kedendık tölemder men alymdardy töleuden jaltaru qylmysynan üstemaqy, paiyz töleu alynyp tastalǧan.
Qazaqstan Respublikasynyŋ buhgalterlik esep pen qarjylyq eseptilik turaly zaŋnamasyn būzu, banktiŋ aqşasyn zaŋsyz paidalanu qylmystary qylmystyq zaŋǧa eskertu engızılgen. Osyǧan säikes, osy qylmystyrdy alǧaş ret jasaǧan adam zalaldy öz erkımen ötegen jaǧdaida qylmystyq jauaptylyqtan bosatylady.
Qylmystyq kodekstıŋ 393-baby, iaǧni şeteldıktıŋ ne azamattyǧy joq adamnyŋ ony Qazaqstan Respublikasynyŋ şegınen tysqary şyǧaryp jıberu turaly şeşımdı oryndamauy Qylmystyq kodeksten müldem alynyp tastaldy.
Atalǧan şaralar men zaŋnamalardaǧy özgerıster, engızılıp jatqan jaŋalyqtardyŋ barlyǧy azamattar men zaŋdy tūlǧalardyŋ qūqyqtary men müddelerın konstitusiiamyzǧa sai qorǧauǧa baǧyttalǧan.
Osy tūrǧydan alǧanda Joǧarǧy Sottyŋ töraǧasy J.Asanovtyŋ ūsynǧan «Sot jüiesın damytudyŋ jetı tüiını», Elbasy N.Nazarbaevtyŋ «Nūr Otan» partiiasynyŋ 18-sezındegı halyqtyŋ äl-auqatyn jaqsartuǧa, äleumettık qoldau bıldırudı nyǧaituǧa arnalǧan baǧdarlamasymen ündesıp jatyr deuge tolyq negız bar.
Tlektes BÄRPIBAEV,
Astana qalalyq
sotynyŋ töraǧasy
