JASTARDYŊ MÄSELESI ­QALAI ŞEŞILEDI?

Demografiialyq ırkılıstıŋ jaǧymsyz äserı

Qazaqstannyŋ jastary qazır ötpelı kezeŋge auys­ty. Bız sonau 1990 jyldar­daǧy demografiialyq ırkılıstıŋ jaǧymsyz äserın sezınıp otyrmyz. Soŋǧy jyldary säbilerdıŋ tuuy azaiǧandyqtan, olardyŋ sany üşten bırıne kem ekenı baiqalady. Mūndai jaǧdai 1987-1999 jyldar aralyǧynda bolǧany mälım. Eger de tabiǧi ösım 1991 jylǧy deŋgeide saqtalǧan bolsa, onda jas azamattardyŋ sany şamamen 1,7 mln adamǧa köp bolar edı. Qalyptasu üderısın qoldau jäne jedeldetu üşın memleket jastarǧa kölemdı investisiia salu qajettıgın tüsınıp otyr. Alaida būl bır-ekı jyldyŋ enşısındegı ıs emes. Oǧan kem degende 5 jyl uaqyt kerek.
Elımızde soŋǧy 25 jyldan astam uaqyt ışınde jaŋarular men reformalar üzdıksız jürgızılıp keledı. Mıneki, biyl sol reformalardyŋ jaŋa deŋgeige köterılgenı anyq baiqaluda. Soŋǧy jyldary Tūŋǧyş Prezident Nūrsūltan Nazarbaev jariialaǧan üşınşı modernizasiia, «Ruhani jaŋǧyru» jäne «Ūly dalanyŋ jetı qyry» baǧdarlamalyq maqalalary, törtınşı önerkäsıptık töŋkerıs turaly Joldau, 5 äleumettık bastama qoǧamdyq sanany jetıldıru üderısın şiratudyŋ ırgetasyn qalady.

Jastar sany azaidy. Nege?

Osyǧan orai, jastardyŋ äleumettık beinesıne taldau jasaiyq. Statistikalyq derekterge süiensek, elımızdegı 14-29 jas aralyǧyndaǧy jastardyŋ sany 3,9 mln adamdy qūraidy. Halyq qūrylymyndaǧy ülesı – 21 paiyz. Soŋǧy 5 jylda Qazaqstan jastarynyŋ sany 393 myŋ adamǧa (2014 jyly 4293 myŋ adamnan – 2018 jyly 3900 myŋ adamǧa) azaiypty. Alaida BŪŪ-nyŋ damu baǧdarlamasynyŋ baǧalauy boiynşa Qazaqstan halqynyŋ köp bölıgın jastar qūraidy. Demografiialyq boljamdarǧa qarasaq, 2030 jyly eŋbekke jaramdy jastaǧy (16-62 jas) halyqtyŋ ülesı 60 paiyzǧa juyqtaidy. Mūndai jaǧdaida jastardyŋ sapaly bılım aluy men daǧdysyn damytuǧa jetkılıktı investisiia sala otyryp, memleket demografiialyq ösımdı tiımdı paidalana alatyndyǧy aitylǧan.
Demograf mamandardyŋ esepteuınşe, 2019-2025 jyldary oquyn tä­­mamdaǧan soŋ eŋbek na­ry­ǧyna 1,7 mln jastar şyǧady. Jastar sanynyŋ kemuı 2022 jylǧa deiın sozylyp, al 2025 jyly būl körsetkış 3,5 mln adamǧa jetedı. Atap aitarlyǧy, jastar sanynyŋ kemuıne bırneşe faktorlar yqpal etude. Bırınşıden, jastar arasynda tuudyŋ tömendeuıne keşırek nekelesudıŋ de äserı zor. Jas otbasylar arasynda ajyrasu deŋgeiı de artqan. Mäselen, ajyrasqan jıgıtterdıŋ ülesı 3-ten 4 paiyzǧa, al qyz­dardıkı 3,3-ten 5 paiyz­ǧa ösıptı. Sosiologiialyq zertteuler körsetkendei, ajyrasudyŋ negızgı sebebı qarjylyq jäne tūrǧyn üi mäselelerı, erlı-zaiyp­tylardyŋ bır-bırıne se­nım­sızdıgı, balalarynyŋ bolmauy, ziiandy ädetter (maskünem­dık, şylym şegu jäne oiyn­qūmarlyq), jūbailardyŋ qarym-qatynasyna ata-analarynyŋ aralasuy bolyp tabylady.

Qoǧamnan oqşaulanǧan jastar

Eldegı jastar sanynyŋ azaiuyna bügıngı taŋdaǧy köşı-qon mäselesı de äser etude. Mysalǧa, 2014-2017 jyldar aralyǧynda jastar köşı-qonynda jaǧymsyz saldo baiqaldy. Jyl saiyn Qazaqstannan 7 myŋ­nan astam jastar (24-28 jas­taǧy) syrtqa ketedı eken. Sol jastardyŋ 90,1 paiyzyn TMD elderıne attanǧandar qūraidy. Şyndyǧyna kelsek, jastardyŋ bärı jaŋa zamannyŋ syn-qaterlerıne tötep bere almaidy. Qiyndyqqa tözbeitın jäne zamannyŋ aǧymyna ılese almaityn – NEET-jastar (oqu oqymaityn, jūmyssyz, özın-özı damytpaityn) paida boldy. Būl jerdegı mäsele mümkındıkterdıŋ joqtyǧynda emes, jastardyŋ qoǧamnan oqşaulanuynda jatyr.
Mıneki, osynau ölıara şaqta memleket jastardyŋ sanasyn ösırıp, belsendı ömır süruge qūlşyndyru maqsatynda asa auqymdy ıs-şaralardy jüzege asyrudy josparlap otyr. Bır ǧana mysal. Öŋırlerdegı NEET-jastardyŋ deŋgeiın tömendetu üşın pessimist jastardy jūmyspen qamtu jäne äleumettık belsendılıgın arttyrudyŋ jol kartasy bekıtıldı. 18-29 jas aralyǧyndaǧy NEET-jastarǧa arnalǧan jol kartasy 30 ıs-şaralardan tūrady. Ma­mandar jastardyŋ 8 sana­tymen (auyl jastary, müm­kındıgı şekteulı jas­tar, jūmyssyz jastar, orta bılı­mı bar, tabysy az jas­tar, jūmys ötılı joq, bıraq bılımı bar jastar, säbilerı köp jas analar, aso­sialdy jastar) jūmys ısteidı. Atalǧan ıs-­şaralar NEET-jastardyŋ deŋgeiın, jūmys­syzdyq pen jastar arasyn­daǧy äleumettık qaişy­lyqtardy barynşa tömen­detuge mümkındık beredı.

Elorda jastarynyŋ qandai mäselesı şeşıldı?

Endı elordamyzda ıske asyrylyp jatqan bırer ıs-şaralarǧa toqtalaiyq. Astanalyq jastar saiasaty jönındegı qūzyrly mekeme bırqatar ıs-şaralardy jüzege asyruda. Mäselen, «Astana jastary» kommu­naldyq memlekettık mekemesınıŋ şeŋberınde el­ordalyq jastar resurs or­talyǧy qūrylǧany mälım. Osy ortalyqtyŋ jūmysyn jandandyru üşın qala ortalyǧyndaǧy Jastar saraiy tolyqtai paidalanuǧa be­rıldı. Atap aitarlyǧy, būl saraidyŋ bazasy öte ülken. Ol jerde barlyq ba­ǧyttaǧy damuǧa mümkındık beretın salalyq qyzmetter toptastyrylǧan. Elorda jastary osy mümkındıkterdı tiımdı paidalanuda.
Bas qalada jastar üşın eŋ tüitkıldı mäselenıŋ bırı – jūmyssyzdyq pen baspanaǧa qol jetkızu. «Astana jastary» resurstyq ortalyǧy jūmyssyzdyqty joiu maqsatynda ekı ülken şara ötkızdı. Onyŋ bırı – 1 säuırde L.Gumilev atyndaǧy EŪU-de ötkızılgen jastar järmeŋkesı. Būl jiynda jūmyssyz jastarǧa 1 myŋnan asa jaŋa jūmys oryndary ūsynyldy. Järmeŋkege jiylǧan 1 myŋnan asa elordalyq jastarǧa 150 jūmys beru­şı mekemeler ūsynys jasady. Olardyŋ qatarynda «Samūryq-Qazyna» korporativtık universitetı, «Sesna-Astyq», «Nūrbank» AQ, Qazaqstan Respublikasynyŋ Ūlttyq muzeiı, «Elektrovoz qūrastyru zauyty» JŞS siiaqty ırı-ırı mekemeler bar. Aitpaqşy, mūndai öte tiımdı ıs-şaralar är toqsan saiyn bır ret öt­kızıledı. Tūraqty järmeŋkeler jastardyŋ özıne qolaily jūmys tabuyna, al mekemelerge bılıktı kadrdy taŋdauyna kömektesedı. Bır quanarlyǧy, qala äkımdıgınıŋ «Astana jastary» KMM jūmysqa ornalastyru jäne käsıbi bılıktılıktı köteru bölımı jastarǧa jūmys ızdeude äleumettık jelılerdı belsendı ärı tiımdı paidalanyp otyr. Olardyŋ paraqşalary mynalar: https://vk.com/jobastanakz; https://www.instagram.com/job_astana_zhastary/; https://www.facebook.com/zhastar.job/.
Sonymen qatar, «Astana jastary» «Üş künde maman atanu» atty jobany jüzege asyruda. Mausym aiynyŋ basynda ıske qosylǧan joba jyl soŋyna deiın jalǧasady. Aiyna ekı ret ärtürlı mamandyqtar boiynşa tegın treningter ötkızıledı. Atap aitsaq, jūmyssyz jastarǧa as pısıruşı, tyrnaq boiauşy, grafikalyq dizainer, SMM-menedjer, fotoreporter jäne t.b. mamandyqtar boiynşa därıs oqylady. Jobanyŋ alǧaşqy şarasy – köpbalaly analardy tyrnaq boiau önerıne üiretu. Jyl soŋyna deiın atalǧan ortalyq 200 adamdy oqytudy josparlap qoiypty. Al jūmys ısteitın jastardyŋ baspana mäselesın oŋ şeşu üşın Ükımet jyl soŋyna deiın elordada 1 myŋnan asa jalǧa berıletın päterlerdı tūrǧyzatyny mälım boldy.
Bügınde «Astana jastary» elordada aulalyq klubtardy, sonymen qatar volonterlık jūmysty üilestırıp otyr.
Bır sözben aitsaq, Jas­tar jyly – būl Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaevtyŋ jetekşılıgımen Qazaqstan qoǧamyn, äsırese jastardyŋ sanasyn jetıldıru jäne bäsekege qabılettılıgın arttyru salasyndaǧy atqarylǧan auqymdy jūmys­tardyŋ şaryqtau şegı. Jastar jylynyŋ bas­ty ūrany «Jastar – ekonomika men äleu­mettık damudyŋ qozǧauşy küşı» bolmaq. Demek, memleket jastarǧa laiyqty qoldau körsetıp keledı. Endıgı kezekte sol jastarǧa özınıŋ qarym-qabıletın şyŋdai otyryp, damudyŋ jaŋa kezeŋıne ötken Qazaqstannyŋ bügını men keleşegı üşın aianbai ter tögetın uaqyt kelgenın ärqaisymyz jan-jüregımızben sezıne bıluge tiıspız.