«Медея» бола алмадым…
– Роза апай, проза жазатын қазақ әйелдері өте аз. Неге?
– Проза жанр ретінде – күрделі. Проза қысқа қайырымға келмейді. Повесть пен романды айтпағанда, прозаның қысқа түрі әңгіме болса, оның өзі он-жиырма бетке барып жығылады. Проза таңдаған тақырыпты зерттеп, зерделеп, кейіпкерін танып, оның образын кемеліне келтіріп барып жарыққа шығады. Бұл – ұзақ процесс. Проза поэзиядағыдай сезімге ғана құрылмайды. Дәуір келбеті, ұлт қасіреті, жеңіс, жеңіліс, қиянат, авторлық ой – бәрі жымдасып келіп, күрделі композиция жасайды. Демек, суреткер саз балшыққа белуардан батқандай жанталасады. Не шығармаңмен жеңіске жетесің, не жеңіліс күтіп тұр. Сондықтан да болар, қыздар прозадан гөрі поэзияға құштар. Прозаның жүгі ауыр.
– Күләш Ахметова «Ақындық – әйел үшін ерек сынақ» дейді. Жазушылық тағдыр, қаламгерлік сынақ сізге ауыр тиіп жүрген жоқ па? Сынақтан қалай мүдірмей өтіп келе жатырсыз?
– Ақындық қана емес шығар. Жалпы, тағдырдың өзі сынақ па деймін. Әйел жауапкершілікті мойнына қамыт етіп киеді. Бірақ қамыт киіп жүрмін демейді, алқа тағып жүрмін деп ойлайды. Оның үстіне ол әйел не ақын, не жазушы болса, тіпті күрделірек шығар. Ақын Сараның Біржанға: «Біржан-ау, күні құрсын ұрғашының» деп налуы да бойында сөз өнерінің қуат-күші бар әйелге ауыр екенінің дәлелі ғой.
– Жаттанды естілетін шығар, десе де, жұрттың бәріне ортақ, көз алдындағыны ғана көріп, қолмен ұсталатын дүниені ғана жарататын басқа мамандық иелеріне қызығатын, «мен де сондай болғанымда ғой» деп өкінетін сәттеріңіз болмай ма?
– Жоқ. Мен өзімді жазусыз елестете алмаймын. Азабынан гөрі ләззәты күштірек. Көктен кұйылып түскен сөз өзгені емес, мені таңдайды. Маған ғана құйылады – бақыт қой. Ол сөзді мен сөйлемге жүк етіп, ойға қамап, көпке қайтарам.
– Роза апай, «Әдебиет жынысқа бөлінбейді» деп мақала жазған едіңіз кезінде. Әйтсе де, «ер адам болғанымда көбірек жазар едім» деп ойламайсыз ба?
– Алла мені әйелдіктен артық етіп жаратпаса дау айтуға бола ма? Менің ер адам болғаннан гөрі әйел болып жаратылғаным әлдеқайда тиімдірек шығар. Әрине, менен гөрі ер адам бақыттырақ. Себебі, жазу – олар үшін бірінші кезекте. Әйел үшін жазу – екінші кезекте. Осы екінші кезектегісі жазушы әйелді өмірбақи тұншықтырады. Егер жазуды бірінші кезекке қоя алса, ол әйел – нағыз суреткер.
– «Сіз қандай суреткерсіз?» деп өзіңізден сұрамай-ақ қояйын. Бірақ сіз үшін жазу бірінші кезекті бола алды ма?
– Өлтіретін болдың ғой. Аямаймысың… Жазу – екінші кезекте. Жазуды бірінші кезекке қоятын болсам, отбасым құрбандық болар еді. Мен – «Медея» бола алмадым.
Оқырманды өмір сүруге ынтықтырғым келеді
– Сіздің шығармашылығыңызды бір сөзбен «адам тағдыры», «жан азабы» деп сипаттапты әлдебір жас ғалым. Келісесіз бе?
Осындай ауыр тақырыптарды жазу қиын емес пе?
– Меніңше, адам тағдыры да, жан азабы да тек суреткерге тән сипат. Бұл сипат болмаса шығарма туылмайды ғой. Мен ауыр тақырыптан ләззәт іздеймін. Оқырманды жылатып қана қойғым келмейді. Жылату арқылы жан-дүниесін тазартып алғым келеді. Өмір сүруге ынтықтырғым келеді. Қандай кейіпкердің образын жасасам да, оқырманым соның ығында, соның жағында болып шыға келеді. Маған керегі де сол.
– Сіз он екі жасыңыздан бастап көркем шығарма жаза бастаған екенсіз. Алғашқы тырнақалды әңгімелеріңіз «Қазақстан пионері» газетіне де жарық көріп жүріпті. Мектеп бітірген соң неге журналистикаға түстіңіз?
– Марқұм Темірбек Қожекеев деген деканымыз «жазушы не ақын боламын десеңдер, филологияға барыңдар» дейтін еді. Филология барлық институттарда болды. Ал журналистика жалғыз ҚазМУ-да еді. Атағы да, айбары да күшті. Мықтылардың бәрі журналистиканы оқып бітірген сыңайлы. Содан армандап жүріп, қолым жеткен мамандығым ғой.
– «Журналистика қаламгердің тілін жұтатады. Журналистикадағы тұлғадан жақсы жазушы шықпайды» дейді кәсіби жазушылар. Келісесіз бе?
– Журналистиканы бітірдім дегенім болмаса, бұл салада көп еңбектенгенім жоқ. Бәлкім, сол дұрыс болған шығар. Өйткені, журналистиканы кәсіп етіп меңгерген адамның әдебиетке сіңуі қиын. Оның не сыры барын дөп басып айта алмаспын. Суреткерлік мүлде басқа сала, басқа талғам. Бірі – әдебиет, бірі – ақпарат. Ақпаратқа көркем әдебиеттің салмағы – жүк, көтере алмайды. Екеуі екі дүние. Жазушы адамға өз ұлтының тілін өзгеден әлдеқайда терең білгені абзал.
– Соңғы жылдары баспасөзден көп көрінбей кеттіңіз. Аз жазып жүрсіз бе?
– Дұрыс айтасыз. Жастау кезіңде, жарыққа шығармаларың шықса, бір белеске көтерілгендей боласың. Таныласың, бағалана бастайсың. Есейе келе жауапкершілік күшейеді. Өзің талпынып шыққан биіктен құлауға болмайды. Кең, ауқымды тақырыптармен суреткер ретіндегі күш-қуатыңды көрсетуің керек. Жауапкершілік деген – осы. Жас кезіңде үлкендер кешіріммен қарайды. Есейген адамның кемшілігі көзге ұрады, әсіресе, шығармашылықта. Біздің ағаларымыздың қолға қалам алмай қоятындарының бір сыры осы болса керек. Себебі, кейбірінің шығармаларын оқып отырғанда, бұрынғысынан көп төмендегені байқалады. Әрине, барлығы дерлік солай дегеннен аулақпын.
– Расында, «Әдебиет – мұхит. Тереңдеген сайын қауіп–қатері де күшті» деген едіңіз бір жазбаңызда. Күшейген қауіп–қатер сол жүгі ауырлай түскен жауапкершілік қой?
– Иә. Жазу жауапкершіліктен тұрады.
Тарихи кезеңді көркем дүние ретінде халыққа жеткізу – міндет
– Тағы бір сұхбатыңызда: «Өзіме көңілім толмау дерті ұлғайды» дейсіз. Ол дерттің, сіздіңше, емі қандай?
– Жазу… Жазумен ғана қауышу. Жазуды ғана мақсат ету, жазудың күңі болу, жазудан ғана қызық іздеу…
– Ал қаламгерге жазудың күңіне айналуына не кедергі болуы мүмкін?
– Тұрмыс.
– Қателеспесем, қазір сіз ұстаздық етіп, шәкірт баулып жүрсіз. Сіздіңше, жастарға үйретіп, шәкірттердің жетістігін көрудің қуанышы қайырлы ма, таза шығармашылықтың қуанышы қайырлы ма? Қайсысынан ләззат алар едіңіз?
– Шығармашылықпен айналысудан.
– Жиырма жыл бұрын алғашқы кітабыңыз жарық көрген екен. Яғни, 1994 жылы. Одан бергі жиырма жыл сізді қандай шығармашылық бақытқа жеткізді? Жиырма жыл бұрын ойлағаныңыз көп пе еді және солардың бәріне жете алдыңыз ба?
– Иә, алғашқы кітабым 1994 жылы жарық көрді. 1996 жылы М.Әуезов атындағы академиялық театрда «Мәңгілік бала бейне» шықты. Он сегіз жыл бойы театрда аншлагпен жүрді. 1997 жылы Ғ.Мүсірепов атындағы театрда М.Әуезовтің «Қаралы сұлу» әңгімесінің желісімен пьесам қойылды. 2000 жылы Ш.Айманов атындағы «Қазақфильм» киностудиясында «Қызжылаған» көркемфильмі дүниеге келді. Бұл фильм дүние жүзін аралады. 2005 жылы «Мысықтар патшалығы» тәуелсіз драматургия номинациясын жеңіп алды. 2010 жылы «Шатыр астындағы Мен» атты драматургиялық шығармам Мемлекеттік грантты иеленді. Жас режиссерлердің қызығушылығын тудырып отырған осы шығармаларды атауға болады. Бірақ бітірмегенім, жазбағаным көп. Ойымда сан түрлі тақырып бар. Біріне дайынмын, біріне дайын емеспін.
– Ал қазіргі шығармашылық жоспарыңыз қандай?
– Шығармашылық жоспар бар, бірақ, онымды жасыра тұрайын, жарыққа шыққанда бәріміз бірге тамашалайық.
– Сіз 1989 жылы Шыңғысхан туралы «Құдірет-кие», 1992 жылы «Патша қатын У», сол секілді 1993 жылы оралмандар туралы «Шерменде» атты көркем шығармалар жаздыңыз. Бертінде «саяси тақырыптар қызықтырып жүр» деп едіңіз. Сіздіңше, саясат пен тарихтың аражігі қандай?
– Саяси тақырыптар көркемдік көріністе қызықтыратыны рас. Қазақ ұлтының «мемлекет» деген ұғымды өз деңгейінде түсіне алмауы қауіпті. Бүгінгі оқырман мен көрерменнің патриоттық сезімін күшейтетін, ұлт сүйіспеншілігін арттыратын туындылар керек деп ойлаймын. Қазақ халқының тарихи-саяси кезеңін көрсететін көркем туынды керек. Бірақ біз бұл тақырыпты ұраншылдыққа ұрындырып, тым идеалды кезең жасап, жарамсақтануға апарып, төмендетіп алдық. Шын мәніндегі тарихи кезеңді көркем дүние ретінде халыққа жеткізу міндет.
– Өзіңіз осы тақырыпқа қалам тербеп, тарихи көркем туындыларға сусаған оқырманның бір жоғын түгендеуге үлес қоса алар ма едіңіз?
– Қосар едім, еңбекті бағалайтын қаламақы болса.
– Демек, тапсырыс болса жазасыз ғой?
– Ол тапсырыс мені ұстаздықтан құтқарып, екі-үш жыл ақымды төлей алса, неге жазбасқа?!
Тілімді ешкім түсінбесе де, өз тілімде жаза беретін болармын
– Әлемдегі тілдердің жыл сайын он шақтысы жойылып отырады екен. Қазақ тілінің де болашағына алаңдаушылық басым… Сіз өз шығармашылығыңыздың тілі мен оның болашағы туралы не ойлайсыз?
– Әкім Тарази ағаңның әзілдеп айтатыны бар еді: «орыс тіліне аударылмай оңбайсың» деп. Аударма жазушының ауқымын, аудиториясын кеңейтеді, оқырманы көбейеді. Әдебиет – біреу. Әдебиет – өнер. Адамзатқа ортақ құндылық. Ал әдебиетке құбылыс болып енген тұлға – сол ұлттың байлығы. Әріден – Шекспирді, Толстойды әлем әдебиетінің ірі өкілі деп аласыз. Бірақ ол алдымен ағылшынның, орыс ұлтының байлығы болып табылмай ма?
Жасыратыны жоқ, қазақтың мәйекті тілі жұтаңданып барады. Оны бүгінгі өз шәкірттерімнің келбетінен байқаймын. Көркем сөздің тәсілін шеше алмай , түсінбей отырып қалатындары бар. Тіпті, қарапайым сөйлемнің өзін түсіне алмай, тіксініп отыратындар табылады. Ол дегеніңіз, бүгінгі ұрпақ кітап оқудан оқшауланып қалғанын білдіреді. Көркем әдебиетті оқымай келген, классикалық үлгідегі әдебиеттен бейхабар студенттермен кездескенде демімді ішіме жұтып, қорқып қаламын. Әдебиет – рухани азық. Әдебиет –білім, мәдениет, ақыл-ой. Бұдан махрұм адам топастанады, қылмыскер, ез, қоғамға жат, қауіпті болады. Алаңдататыны – осы.
– Қазақ тілінің Мәңгілік елдің тілі болып қалатынына сенесіз бе? Ал егер сенбесеңіз, айтқан жерден аулақ, тіліңіздің болашағынан үмітсіз болсаңыз, онда да осы тілде көркем шығарма жазуды жалғастырар ма едіңіз?
– Жаза беретін болармын, менің тілімді ешкім түсінбесе де. Араб тілін білмей тұрып, сол тілде намаз оқитыным сияқты.
– Сіз жалпы кім үшін жазасыз?
– Қызық сұрақ екен. Әнші «әнімді тыңдаса екен» дейді. Суретші «суретімді тамашаласа екен» дейді. Мен көрермен мен оқырман шығармаларымды қабылдаса деймін.
Әңгімелескен:
Нәзира БАЙЫРБЕК
