Статистика ғылым атаулының маңызды саласы болып саналады, әрі белгілі бір уақыт үзігіндегі қоғамдық тұрмыс қалыбындағы әлдебір заңдылықтың көрсеткіштерін айқындап, жинақтау, өңдеп, талдау ісін жүзеге асырады.
Статистика салаларының бірі – құқықтық статистика. Ол қылмыстық-құқықтық, азаматтық-құқықтық, әкімшілік-құқықтық бағыттарды қамтиды.
Сот статистикасы құқықтық статистиканың бір бөлігі ретінде қылмыстық, азаматтық, әкімшілік істер бойынша төрелікке тартып, қылмыстық істің сотқа дейінгі және сот актілерін орындау кезеңіндегі әділсот талаптарын жүзеге асырады.
Статистика соттардың процессуалдық қызметі туралы да, қаралған істің мөлшері мен нәтижелері туралы да сандық және сапалық көрсеткіштерді есепке алады. Сот статистикасының негізінде белгілі бір заңдылықтарды, мәселен, азаматтардың құқы мен еркіндіктерін қорғау үшін сотқа шағымдану үдерісін, әділсоттың ажырамас бөлігі саналатын басқа да мәселелер санатының көбеюін немесе азаюын айқындауға болады.
Сот статистикасын қалыптастыру бір-бірімен байланысып жатқан бірнеше сатылы кезеңдерден тұрады: әуелі соттардың істі әділсотқа жолдауы мен оның нәтижелері қадағаланып, содан соң түскен деректер топтастырылады (мәселен, қылмыстық, азаматтық, әкімшілік істер бойынша соттар қызметінің ерекшеліктерін жекелей көрсететін көрсеткіштерді топтарға бөледі). Аталған деректерді жинақтап болған соң мұқият талдауға кіріседі.
Қоғамдағы құқықтық қарым-қатынастар сияқты соттардың қызметі де алуан түрлі болады.
Соттар алдында тұрған ұйымдық және техникалық ыңғайдағы міндеттерді шешу ісінде «ҚР СО БААТЖ» бағдарламасын (Қазақстан Республикасы сот органдарының бірегей автоматтандырылған ақпараттық-талдамалық жүйесін) қолданудың маңызы зор. Бұл азаматтардың, қоғамның және мемлекеттің арасындағы еркін ақпарат алмасудың және ақпараттар таратуға тиісті шектеулер қоюдың талап етілетін балансын сақтау қағидасына сүйенетін сот төрелігін ақпараттық, техникалық қолдауды қамтамасыз ететін соттардың бірегей ақпараттық кеңістігін қамтамасыз ету үшін аумақтық тұрғыдан бөлінген автоматтандырылған жүйе болып табылады. Мақсатты бағдарламаның тұжырымдамасында бірегей ақпараттық кеңістікті қалыптастырып, сот билігінің дербестігі мен судьялардың тәуелсіздігіне қатысты конституциялық ұстындарды сақтау, Қазақстанның бірегей сот төрелігін орнықтырып, соттар қызметінің тиімділігін арттыру, сондай-ақ, азаматтар мен заңи тұлғалардың соттық-құқықтық ақпараттар алу құқын жүзеге асыру сияқты міндеттер белгіленген.
Ең алдымен, соттарға келетін хат-хабарларды сот ісі қағаздарын қоса алғанда, автоматтандырылған есепке алу жүйесі оларды осы сот судьялары арасында автоматты түрде бөлуді енгізуге мүмкіндік береді. Қазіргі кезде барлық сот инстанцияларына түскен талап-шағымдар, азаматтық, қылмыстық істер, әкімшілік құқық бұзушылық туралы материалдар арнайы жасақталған бағдарлама арқылы судьяларға бөлініп беріледі. Бұл, бір жағынан, судьялар арасында талап-шағымдардың, сот істерінің, басқа да материалдардың тең бөлінуін қамтамасыз етіп қана қоймайды, сондай-ақ кейінгі кезде ауыздыға сөз болып жүрген сот төрелігіндегі сыбайлас жемқорлық сияқты келеңсіздікке жол бермейді…
Жалпы, электронды жүйе соттағы іс қарау барысын жетілдіріп қана қоймай, әділсот төрелігіне жүзеге асыруда озық технологияларды тікелей қолдану мүмкіндігіне жол ашады.
«ҚР СО БААТЖ» бағдарламасын жасау барысында басқа мемлекеттік органдармен ақпараттық-бағдарламалық сабақтастықты сақтап, сот органдарының лауазымды басшыларының қызметін автоматтандыру жайы ескерілген.
Енді іс қағаздарын жүргізу барысына озық технологияларды енгізіп, еліміздегі бағдарламалық қамту ісін жетілдіре түсу, сот жүйесіне қолданыстағы бағдарламалар жаңалығын уақтылы енгізу міндеті тұр.
Жанар САРЖАНОВА,
Астана қаласы бойынша құқықтық статистика және арнайы есепке алу басқармасының бөлім прокуроры
