انار جايىلعانوۆا,
قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى,
زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
– انار نۇرالىقىزى, اتا زاڭ – مەملەكەتىمىزدىڭ التىن قازىعى. ەندەشە, ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا, قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ارەنادا كەڭىنەن تانىلۋىنا اتا زاڭىمىزدىڭ ىقپالى قانداي؟
– ارينە, ىقپالى وتە زور. ويتكەنى, كونستيتۋتسيا دەگەنىمىزدىڭ ءوزى مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمىن, قانداي جولمەن داميتىندىعىن, قانداي باسىمدىقتار بولاتىنىن بەلگىلەيتىن مەملەكەتتەگى ساياسي-قۇقىقتىق ەڭ باستى قۇجات قوي. ون توعىز جىلدان بەرى قولدانىستاعى 1995 جىلدىڭ 30 تامىزىندا بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋمدا قابىلدانعان كونستيتۋتسيامىز, تاريحي تۇرعىدان از عانا ۋاقىت وتكەنمەن, ەلىمىزدىڭ قۇقىقتىق, دەموكراتيالىق, زايىرلى جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ورنىعۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى.
اتاپ ايتقاندا, كونستيتۋتسيا جاس قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ دامۋىنا جۇيەلى ءارى دايەكتى جاڭا فۋندامەنتالدى قاعيدالار ۇسىندى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بىرەگەي تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋدا ۇلكەن ءرول اتقاردى. جۇيەلى جانە ناقتى تۇردە ەل دامۋىنىڭ دەموكراتيالىق جانە قۇقىقتىق باسىمدىقتارىن ايقىنداپ بەردى. رەسپۋبليكانىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى – ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى, قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى دەپ, ادامنىڭ مەملەكەتتەگى ءرولىن بۇلتارتپاي انىقتادى. مەملەكەتىمىزدىڭ حالىقارالىق جانە دۇنيەجۇزىلىك قۇقىقتىق كەڭىستىگىنە تەرەزەسى تەڭ مەملەكەت رەتىندە كىرۋىنە جول اشتى.
–الەمدە سان الۋان كونستيتۋتسيالار بار. ۇزىن سانى 395 باپتان تۇراتىن ءۇندىستاننىڭ كونستيتۋتسياسى ەڭ ۇلكەنى بولسا, ۇلىبريتانيانىڭ بىرىڭعاي كونستيتۋتسياسى جوق. ال ەڭ ەجەلگى كونستيتۋتسيا 1600 جىلى سان-مارينودا قابىلدانعان ەكەن. سول سياقتى اقش, نورۆەگيا, نيدەرلاندى كونستيتۋتسيالارى ەڭ ەسكى كونستيتۋتسيالار بولىپ تابىلادى. وسى رەتتە ءبىزدىڭ اتا زاڭىمىزدىڭ قانداي تاريحي ەرەكشەلىگى بار؟
ء–يا, ونداي تاريحي ەرەكشەلىك ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيامىزدا دا بار. ول ەلباسى, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ كونستيتۋتسيا جوباسىن ازىرلەۋگە قاتىسقان زاڭگەرلەرمەن قىزۋ پىكىر تالاستىرا وتىرىپ ەنگىزگەن پرينتسيپتەر: قوعامدىق تاتۋلىق جانە ساياسي تۇراقتىلىق, بۇكىل حالىقتىڭ يگىلىگى ءۇشىن ەكونوميكالىق دامۋ, قازاقستاندىق پاتريوتيزم, مەملەكەت ءومىرىنىڭ اسا ماڭىزدى ماسەلەلەرىن دەموكراتيالىق ادىستەرمەن, ونىڭ ىشىندە رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمدا نەمەسە پارلامەنتتە داۋىس بەرۋ ارقىلى شەشۋ. كونستيتۋتسيانىڭ 1-بابىندا ورىن العان, ءبىر قاراعاندا, زاڭدىق قاعيداعا جاتپايتىن, بۇل پرينتسيپتەر ەلباسىنىڭ كورەگەن ساياساتى مەن كوپ جىلدىق وي-تولعانىستارىنىڭ جەمىسى ەدى. ەكىنشى ەرەكشەلىك, ول كونستيتۋتسيادا, ۇلتتىق ساياساتتىڭ بۇكىل الەمدە تەڭدەسى جوق قۇرالى – قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن قۇرۋدى بايان ەتۋ بولىپ تابىلادى. وسىدان 19 جىل بۇرىن جاسالعان ەلباسىنىڭ وسى كورەگەندىگىن جانىمىزدا, كورشىلەس ەلدەردە بولىپ جاتقان ۇلتارالىق شيەلەنىستەر تاعى ءبىر پاش ەتكەندەي.
– كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر قازاقستاننىڭ كونستيتۋتسياسى الەمدەگى ادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەيتىن ەڭ ۇزدىك 50 كونستيتۋتسيانىڭ ءبىرى دەيدى. ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قانداي؟
– مەنىڭشە, ماقسات – ەڭ ۇزدىك كونستيتۋتسيالاردىڭ قاتارىنا كىرۋ ەمەس. باستى ماقسات – ازاماتتارىمىزدىڭ ەمىن-ەركىن دامۋى: دەنساۋلىق, ءبىلىم, الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق, ساياسي قۇقى, شىعارماشىلىق دامۋ جانە تاعى باسقالار. بۇعان قالاي قول جەتكىزۋگە بولادى؟ تەك قانا قوعام مەن مەملەكەت اراسىندا سەنىم بولعان كەزدە. ەگەر, كونستيتۋتسيانى قوعام مەن مەملەكەت اراسىنداعى كەلىسىم دەپ قارايتىن بولساق, وسى كەلىسىمدى جۇزەگە اسىرۋدا ەكىجاقتى سەنىم كەرەك. كونستيتۋتسيادا وسى سەنىمدى ىسكە اسىراتىن قۇقىقتىق نەگىزدەر ورىن العان. ول – ادام قۇقىقتارىنىڭ قۇندىلىعى, مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ تەپە-تەڭدىك جانە تەجەمەلىك جۇيە ارقىلى جۇمىس ىستەۋى, مەملەكەتتىڭ قۇقىقتىق, دەموكراتيالىق, زايىرلى جانە الەۋمەتتىك سيپاتى, ادامداردىڭ زاڭ مەن سوت الدىنداعى تەڭدىگى جانە تاعى باسقالار.
كەلەسى ماسەلە, وسى كورسەتىلگەن قۇقىلاردى جۇزەگە اسىرۋدا كەزدەسەتىن, ورىن الاتىن ۋاقىت تالاپتارى مەن زاماناۋي قىر كورسەتۋلەر. سوندىقتان, ەڭ باستى ماسەلە – وسى قاۋىپ-قاتەرلەردى ۋاقتىلى تۇبەگەيلى شەشۋگە كونستيتۋتسيانىڭ الەۋەتى جەتۋ كەرەك. ول قىر كورسەتۋلەر تۋرالى اشىپ ايتار بولساق, سىبايلاس جەمقورلىق, ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزم كورىنىستەرى, ەكونوميكالىق قىلمىستار. بۇل زارداپتار زاڭنىڭ كەمشىلىكتەرىنەن, زاڭدى قولدانۋداعى اقاۋلاردان, الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتەن, تاربيە كەمشىلىكتەرىنەن, ماتەريالدىق تومەن جاعدايدان جانە تاعى باسقا سەبەپتەردەن تۋىندايدى. سوعان قاراماستان, كونستيتۋتسيا مەملەكەتتى ءوزى بايان ەتكەن قاعيدالارمەن الىپ جۇرە السا, بۇل كونستيتۋتسيانى زامان تالاپتارىنا ساي دەپ باعالاۋعا بولادى. قوسىپ ايتا كەتەتىن جاعداي, وسى كونستيتۋتسيا قابىلدانعاننان بەرى قازاقستاندا بىردە-ءبىر ساياسي داعدارىس بولعان ەمەس, كەز كەلگەن قايشىلىق كونستيتۋتسيالىق راسىمدەر شەڭبەرىندە شەشىلىپ جاتىر. وسىلايشا شەشۋ داستۇرگە اينالىپ كەلەدى دەۋگە بولادى.
–تاۋەلسىزدىك تاريحىندا تۇڭعىش رەت بۇكىلحالىقتىق تالقىلاۋعا سالىنعان 1995 جىلى قابىلدانعان كونستيتۋتسيا ەكەنى بەلگىلى. جالپى, اتالمىش قۇجاتتى تالقىلاۋدا حالىقتان كوپتەگەن ۇسىنىستار تۇسكەن ەكەن. ولار قانشالىقتى ەسكەرىلدى؟
– ارينە, ول ۇسىنىستار ەسكەرىلدى. بۇل تۋرالى ەلباسى ءوزىنىڭ «قازاقستان جولى» اتتى كىتابىندا وتە جاقسى جازعان: «كونستيتۋتسيا جوباسىن تالقىلاۋعا 3 ميلليون 345 مىڭنان استام قازاقستاندىق قاتىسىپ, 31 886 ۇسىنىس پەن ەسكەرتۋ جاسالدى, سونىڭ ناتيجەسىندە جوبانىڭ 98 بابىنىڭ 55-ىنە 1100 تۇزەتۋ مەن قوسىمشا ەنگىزىلدى, سونداي-اق كونستيتۋتسياعا جاڭا تاراۋ مەن بىرقاتار جاڭا باپتار قوسىلدى. كەيىننەن, جالپى العاندا, كونستيتۋتسيا ءماتىنىنىڭ 18 نۇسقاسى دايىندالعانىن ساناپ شىقتىق». قورىتا ايتقاندا, بۇل اتا زاڭ شىنىمەن بۇكىلحالىقتىق كونستيتۋتسيا بولىپ تابىلادى.
– بۇرىنعى كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ ورنىن باسقان كونستيتۋتسيالىق كەڭەس بۇگىن قانداي قىزمەت اتقارۋدا؟
– قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ 72-بابىنا سايكەس كونستيتۋتسيالىق كەڭەس قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ, سەنات توراعاسىنىڭ, ءماجىلىس توراعاسىنىڭ, پارلامەنت دەپۋتاتتارى جالپى سانىنىڭ كەمىندە بەستەن ءبىر بولىگىنىڭ, پرەمەر-ءمينيستردىڭ ءوتىنىشى بويىنشا: داۋ تۋعان جاعدايدا رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ, پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ سايلاۋىن وتكىزۋدىڭ دۇرىستىعى جانە رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم وتكىزۋ تۋرالى ماسەلەنى شەشەدى; پارلامەنت قابىلداعان زاڭداردىڭ رەسپۋبليكا كونستيتۋتسياسىنا سايكەستىگىن پرەزيدەنت قول قويعانعا دەيىن قارايدى; پارلامەنت جانە ونىڭ پالاتالارى قابىلداعان قاۋلىلاردىڭ رەسپۋبليكا كونستيتۋتسياسىنا سايكەستىگىن قارايدى; رەسپۋبليكانىڭ حالىقارالىق شارتتارىن بەكىتكەنگە دەيىن ولاردىڭ كونستيتۋتسياعا سايكەستىگىن قارايدى; كونستيتۋتسيانىڭ نورمالارىنا رەسمي تۇسىندىرمە بەرەدى; كونستيتۋتسيانىڭ 47-بابىنىڭ 1 جانە 2-تارماقتارىندا كوزدەلگەن رەتتەردە قورىتىندىلار بەرەدى. سونداي-اق, كونستيتۋتسيانىڭ 78-بابىندا كورسەتىلگەن تارتىپتە سوتتاردىڭ ۇسىنىستارىن قارايدى. اتاپ ايتقاندا, وندا «ەگەر سوت قولدانىلۋعا ءتيىستى زاڭ نەمەسە وزگە دە نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكت كونستيتۋتسيامەن باياندى ەتىلگەن ادامنىڭ جانە ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنا نۇقسان كەلتىرەدى دەپ تاپسا, ءىس جۇرگىزۋدى توقتاتا تۇرۋعا جانە وسى اكتىنى كونستيتۋتسيالىق ەمەس دەپ تانۋ تۋرالى ۇسىنىسپەن كونستيتۋتسيالىق كەڭەسكە جۇگىنۋگە مىندەتتى» دەپ كورسەتىلگەن.
– ءبىر سوزىڭىزدە «ءبىز قازىر ءسوز بوستاندىعىنىڭ جوقتىعىن ەمەس, سول ءسوز بوستاندىعىن كونستيتۋتسيادا كورسەتىلگەندەي قۇقىقتىق شەڭبەردە دۇرىس پايدالانۋدى اڭگىمە قىلۋىمىز كەرەك» دەگەن ەكەنسىز. وقىرماندارعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن تاراتىپ ايتساڭىز…
– قازىرگى كەزدە بۇل وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ قالىپ وتىر. اسىرەسە, عالامتوردا. ويتكەنى, قايسىبىر سايتتاردا, قانداي اقپارات بولسا, سونىمەن بىرگە وقىرماندار اقپاراتقا بايلانىستى ءوز پىكىرلەرىن قالدىرۋعا قۇقىلى. دەگەنمەن, سول قۇقى كوپ جاعدايدا باسقا ادامنىڭ قۇقىنا, اتاپ ايتقاندا, اقپاراتتا ءسوز بولعان ادامنىڭ ار-وجدانىنا, قادىر-قاسيەتىنە كىر كەلتىرە وتىرىپ, جۇزەگە اسىرىلادى. ياعني, سول ادامدى سوگىپ, ءتىل تيگىزىپ جاتادى. بۇنداي جاعداي تەك زاڭعا عانا ەمەس, كونستيتۋتسيا تالاپتارىنا دا قاراما-قايشى. ويتكەنى, كونستيتۋتسيانىڭ 17-بابىندا «ادامنىڭ قادىر-قاسيەتىنە قول سۇعىلمايدى» دەپ كورسەتىلسە, كونستيتۋتسيانىڭ 18-بابىندا «اركىمنىڭ جەكە ومىرىنە قول سۇعىلماۋىنا, ءوزىنىڭ جانە وتباسىنىڭ قۇپياسى بولۋىنا, ار-نامىسى مەن ابىرويلى اتىنىڭ قورعالۋىنا قۇقىعى بار» دەپ اتاپ كورسەتىلگەن.
– مەرەيلى مەرەكە قارساڭىندا قانداي تىلەگىڭىز بار؟
– كونستيتۋتسيا كۇنى قارساڭىندا كوزى اشىق وقىرماندارعا تىلەيتىنىم – مىقتى دەنساۋلىق, وتباسىنىڭ اماندىعى, الەۋمەتتىك وپتيميزم, ەڭبەكقورلىق, بەرەكە-بىرلىك. ءبىز ۇلكەنىمىز – دانا, جاستارىمىز – جالىن حالىقپىز عوي, سوندىقتان ەلىمىزدىڭ بولاشاعى جارقىن بولاتىنىنا كامىل سەنەمىن.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
گۇلميرا ايماعانبەت
