قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ توراعاسى, باس ءمۇفتي ەرجان قاجى مالعاجىۇلىنىڭ باستاماسىمەن جارىق كورگەن «ءدىن مەن ءداستۇر» اتتى كىتابى قازىرگى قازاق قاۋىمى الدىنداعى وزەكتى ماسەلە, وتكىر تاقىرىپقا ارقاۋ بولعان ەكەن. ياعني, كىتاپتا ءدىن مەن ءداستۇردىڭ قالىپتاسۋى, تىعىز بايلانىسى جايلى جازىلعان.
ءدىننىڭ نە ەكەنى جالپى حالىققا بەلگىلى. ال, ءداستۇر دەگەندى ءبىز قالاي تۇسىنەمىز؟ كىتاپتا وسى جايلى مىناداي انىقتاما بەرىلىپتى. «ءسىرا, قازاق دالاسىندا يسلام شاريعاتى مەن دالا زاڭدارىنىڭ قوسىندىسىنان شىققان زاڭنامالىق جۇيە ءداستۇر دەپ اتالسا كەرەك. سودان سوڭ اتا-بابا ءداستۇرى, سالت-ءداستۇر دەگەن ۇعىمدار پايدا بولعان. جوعارىدا اتالعان شاريعات تەرميندەرىنىڭ تىلىمىزگە ەجەلدەن ەنىپ, كەيىننەن اۋىسپالى ماعىنالاردا قولدانىلۋى وسىنداي پىكىرگە جەتەلەيدى». ءداستۇر دەگەن ءسوزدىڭ ەتيمولوگياسى, بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا, كونستيتۋتسيا دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى ەكەن.
«…سوناۋ 751 جىلدان, ياعني, قازاق دالاسىنا يسلام ءدىنىنىڭ ساۋلەسى كەلگەن جىلدان باستاپ ءدىن ءبىزدىڭ رۋحاني تىرەگىمىزگە اينالدى. سول ءبىر كەزدەگى قىتايلار مەن ارابتار سوعىسىندا ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز ارابتار جاعىنا شىقتى. پۇت دىنىنەن باس تارتىپ, يسلام دىنىنە بەت تۇزەگەن زاماننان بەرى قازاقتىڭ ۇلى دالاسىنا اسىل ءدىن – يسلام كەلدى. الايدا, يسلام دىنىنە دەيىن دە دالامىزدىڭ ءوز زاڭدارى, قاعيدالارى, نانىم-سەنىمدەرى بولدى. ولار شىم-شىمداپ سىڭگەن شاريعات داستۇرلەرىمەن بىتەقايناستى. وسىلايشا جالپى شاريعاتقا قايشى كەلمەيتىن قاعيداتتار, ورتاق ءبىر قوسىندى ءداستۇر پايدا بولدى». كىتاپتا وسىلايشا تۇسىندىرىلگەن ەكەن. مەنىڭشە, بۇل – دۇرىس بولجام, اقيقاتقا ەڭ جاقىن تۇجىرىم. وسىلايشا, ۇلى دالادا شاريعات پەن دالا زاڭدارى قوسىندىسىنان پايدا بولعان قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرى قالىپتاستى. مىنەكي, ەكى ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت بويى ءبىز سول ءداستۇر سالعان ىزبەن ءجۇرىپ كەلەمىز. الايدا, ايتۋعا ءتيىس ءبىر اقيقات بار. ول اقيقات كەشەگى جەتپىس جىل بويى ءبىزدى تومپەشتەگەن يدەولوگيانىڭ قازاقتىڭ وشاعىنان ءدىندى الىپ كەتسە دە, ءداستۇردى وشىرە الماۋى. شىنىن ايتقاندا, ءدىن مەن ءداستۇر – ەگىز ۇعىم. سول ءداستۇردىڭ ساقتالۋىنىڭ ارقاسىندا ءبىز جەتپىس جىلدىڭ ىشىندە ءوزىمىزدىڭ مۇسىلمان ەكەنىمىزدى ۇمىتپادىق.
جاڭا كىتاپتىڭ دا «ءدىن مەن ءداستۇر» دەپ اتالۋى – ۇلتىمىز ءۇشىن وزەكتى ماسەلە, ىرگەلى قاعيدات. ءدىن مەن ءداستۇر ىلعي دا ءبىر بولۋى قاجەت. ونىڭ بىرەۋى سەتىنەي باستاسا, ەكىنشىسى دە سەتىنەيدى. كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە ءبىزدى جەتپىس جىل بويى دىنىمىزدەن ايىرماق بولدى. سونىڭ سالدارىنان ءداستۇرىمىزدىڭ دە شاڭىراعى شايقالا باستادى. ءبىزدىڭ داستۇرىمىزدە قازاق قوناعىنا اراق قۇيۋشى ما ەدى؟ جوق, قۇيمايتىن. ال, جاڭاعى جەتپىس جىل ىشىندە قازاقتىڭ داستارقانىنان اراق اجىرامايتىن جاعدايعا جەتتى. وسىنىڭ سالدارىنان قوس قاناتىنان ايىرىلعان ۇل-قىزدارىمىز قىلمىسقا بارىپ, بۇكىل ءداستۇردى دە, ءدىندى دە اياققا باستى. ءدىن مەن ءداستۇردىڭ ىرگەسى سوگىلمەي تۇرعان كەشەگى ءحىح-حح عاسىرلاردا بىزدە سۋيتسيد دەگەن بولىپ پا ەدى؟ ارينە, بولعان جوق. مۇنىڭ ءبىرىنشى سەبەبى, شايقالماي تۇرعان ءدىنىمىز بار ەدى. ءاربىر ۇيدە ناماز وقيتىن اۋزى دۋالى ادامدار بولدى. ەكىنشىدەن, سول دىنمەن بىتەقايناسقان ءداستۇرىمىز بۇزىلماي تۇردى. جەتپىس جىل بويى ءبىزدى ءدىننەن اجىراتىپ ەدى, ءداستۇرىمىز دە بۇزىلدى. ياعني, قازاق دالاسىندا بولماعان, كوز كورىپ, قۇلاق ەستىمەگەن, سۇمدىق قىلمىستار, ىندەتتەر كوبەيدى. سۋيتسيد كەلدى بىزگە قازىر. قازاقتىڭ جاستارى ءوز ومىرىنە بالتا شاۋىپ جاتىر. بۇل – سول كەشەگى ۇستەمدىك قۇرعان قۇدايسىز يدەولوگيانىڭ سالدارى. ەرجان قاجى مالعاجىۇلىنىڭ باستاماسىمەن شىققان بۇل كىتاپتا وسى ءماسەلەلەر وتە جاقسى ايتىلادى.
حح عاسىرعا دەيىن قازاق دالاسىندا جەزوكشەلىك دەگەن بولىپ پا ەدى؟ بولعان جوق ەدى. دىنىمىزدەن اجىراتىپ, ءداستۇرىمىزدى قيراتقان كەزدە جەزوكشەلىك تە شىعا كەلدى. ءداستۇرسىز, ءدىنسىز وتباسىدان شىققان جەڭىل ءجۇرىستى قىزدار بۇگىندە جەزوكشەلىككە سالىندى. بۇل نەنى كورسەتەدى؟ بۇل – ءبىزدىڭ بۇگىنگى دالامىزدا ءدىن مەن ءداستۇردىڭ سۇيىلۋىنىڭ سالدارى. كەشەگى ءدىنسىز, ءداستۇرسىز قوعامنىڭ بۇگىنگى سالدارى, سونىڭ كورىنىستەرى. قازاق دالاسىندا بولماعان قۇبىلىستار ەتەك الدى. ەتەك الىپ قانا قويعان جوق, جاعامىزعا جارماستى. بۇعان جەمقورلىق, قىزتەكەلىك, ناشاقورلىق, اراققۇمارلىق, ۇرلىق-قارلىقتى دا قوسۋعا بولادى. ءبىر انادان تۋعان باۋىرلاردىڭ ءبىر-ءبىرىن اقشا ءۇشىن ءولتىرىپ جاتۋى جاڭالىق بولماي قالدى. مۇنىڭ ەشقايسىسى دا ءداستۇرى مەن ءدىنى بۇزىلماعان بۇرىنعى قازاق قاۋىمىندا بولماعان ەدى.
ءدال قازىرگى تاۋەلسىزدىك العان, ءدىنىمىز تۇزەلگەن, ءتىلىمىز شەشىلگەن, ەكى قولىمىزداعى قۇلدىق قۇرساۋ الىنعان تۇستا ءبىز كۇرەستى باستاپ جاتىرمىز. سوڭعى جيىرما جىلدان بەرى ءدىن مەن ءداستۇرىمىزدى قالىپقا كەلتىرۋ جولىندا كۇرەس باستالدى. وسىلايشا سوناۋ جەتپىس جىل بويى باتپانداپ كىرگەن كەسەلدى, ىندەتتى مىسقىلداپ شىعارىپ جاتىرمىز. الايدا, ونىڭ شىعۋى, ودان ارىلۋىمىز از بولىپ جاتىر.
مىنە, وسى تۇستا «ءدىن مەن ءداستۇر» دەگەن كىتاپتى باس ءمۇفتي ەرجان قاجى مالعاجىۇلى قالىڭ قاۋىمعا ۇسىندى. «ءدىن مەن ءداستۇر» كىتابى – وتە دەر كەزىندە ۇسىنىلىپ وتىرعان شىعارما. بۇل كىتاپتىڭ ءبىز بايقاعان بىرنەشە ەرەكشەلىگى بار. ءبىرىنشى ەرەكشەلىگى – كىتاپ ءدىن مەن ءداستۇردىڭ بىرلىگى جايلى تۇجىرىمدى, ناقتى مىسالدار بەرەدى. قۇران كارىم مەن مۇحاممەد پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س) حاديستەرىنە سۇيەنەدى. ودان كەيىن ونداعان يسلام عۇلامالارى, ولاردىڭ اسىل سوزدەرى ارقىلى تاقىرىپتى دالەلدەۋى. ال, داستۇرلىك جاعىنان قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتىنە سۇيەنەدى. كەشەگى يۇگىنەكي, بالاساعۇن, اسان قايعى, بۇقار جىراۋ, شال اقىن, ابۋباكىر كەردەرى, اباي مەن شاكارىمنەن باستاپ بۇگىنگى مۇقاعاليعا دەيىنگى قازاق حالقىنىڭ ءدىني ءداستۇرىن دارىپتەيتىن جىر-ولەڭدەرىنە, وسيەتتەرىنە ارقا سۇيەيدى. وسى ادەبي نۇسقالارعا سۇيەنگەندىكتەن دە, كىتاپ مەيلىنشە ادەبي تىلگە جاقىنداپ, قازاقتىڭ قابىلداۋىنا ىڭعايلانا تۇسكەن.
تاعى ءبىر عاجابى, ءبىزدىڭ ءداستۇرىمىز, قازاقتىڭ قانداي ۇجداني قاعيداتتاردى ۇستاناتىنى ىلعي دا ماقال-ماتەلدەرىنەن تايعا تاڭبا باسقانداي كورىنىپ وتىرادى. وسى رەتتە قازاقتىڭ كۇللى ماقال-ماتەلدەرى مىسالعا الىنعان. بۇل دا – حالىققا تۇسىنىكتى, ۇعىنىقتى. كەشەگى ءدىن مەن داستۇرگە شابۋىل تۇسىندا قىزىل كوممۋنيستەردىڭ قولى جەتپەگەن ءبىر نارسە بار. ارينە, ءتىلىمىزدى قۇرتقىسى كەلدى. بىراق جەكە سويلەۋ تىلىندەگى ماقال-ماتەلدەرىن, ونىڭ اۋىز ادەبيەتىن قۇرتا المادى. سەبەبى, مىڭداعان جىلدار بويى ابدەن شىڭدالعان, ءومىردىڭ ءتاجىريبەسىنەن, سىنىنان وتكەن كادىمگى التىن زاڭدارعا اينالىپ كەتكەن ماقال-ماتەلدەر جويىلمادى. ءاربىر حالىقتىڭ اۋزىن اشىپ, ءتىلىن كەسىپ الۋعا ولاردىڭ شاماسى كەلمەدى. سوندىقتان دا حالىقتىڭ قولىنان قۇراندى السا دا, ونىڭ وقىپ وتىرعان نامازىن الا المادى.
ەرجان قاجى مالعاجىۇلى وسى كىتاپقا جازعان العى سوزىندە: «ەندى ۇلت جادىنان ۇمىتىلا باستاعان يماني قۇندىلىقتاردى قايتا جانداندىرۋدىڭ رەتى كەلدى. بۇل تۇرعىدا ءبىز قازاق قوعامىنا تىڭنان جاڭا دۇنيە اكەلىپ جاپسىرىپ جاتقان جوقپىز. بار بولعانى كەزىندە ءباھادۇر بابالارىمىز سالىپ كەتكەن, كەيىننەن كومەسكى تارتا باستاعان سوقپاقتىڭ سۇلدەرىن تاۋىپ, سونى قايتادان سارا جولعا اينالدىرۋعا تىرىسۋدامىز» دەپ جازادى. ءبىزدىڭ دە ماقساتىمىز وسىنداي بولۋ كەرەك. ۇزىلگەنىمىزدى جالعاپ, جوعالعانىمىزدى تۇگەندەپ, ءدىنىمىز بەن ءداستۇرىمىزدى قالپىنا كەلتىرۋ بارشامىزدىڭ مىندەتىمىز دەپ بىلەمىن. سايتان سالتاناتىنىڭ سۇراپىل سالدارىنا قارسى تۇرىپ, جاستارىمىزعا ءجانناتتاي بولىپ كورىنگەن جابايى جاھاندانۋعا جول بەرمەۋىمىز كەرەك.
ۇلت بولاشاعى ءۇشىن ءبارىمىز دە كۇرەسۋگە ءتيىستىمىز. ول كۇرەستى بالاباقشا, مەكتەپتەردەن باستاپ جاساعانىمىز دۇرىس. سوندا عانا ءبىز ۇرپاعىمىزعا يە بولا الامىز. ۇرپاعىمىزعا يە بولساق, ۇلت بولاشاعىنا دا يە بولامىز. «ءدىن مەن ءداستۇر» كىتابى ۇلت بولاشاعىنا ارنالعان كىتاپ دەپ بىلەمىن. سوندىقتان دا بۇل كىتاپ ءاربىر قازاق وتباسىنىڭ تورىندە تۇرىپ, مۇنى وقىعان ءاربىر ادام ءدىن مەن ءداستۇردىڭ بىتەقايناسقان بولىنبەس دۇنيە ەكەنىن بىلگەنى دۇرىس. سوندا عانا ءدىنىمىز بەن ءداستۇرىمىزدى دارىپتەۋگە ارنالعان يگى باستاما جالعاسىن تابادى دەپ بىلەمىن.
