وتكەن عاسىردىڭ وتىز جەتىنشى جىلى قازاق حالقى ءۇشىن قارالى جىل بولعانىن ءبارىمىز بىلەمىز. ۇلتىمىزدىڭ بەتكە شىعار قايماقتارىن, زيالى قاۋىمىن «حالىق جاۋى» دەگەن جەلەۋمەن كوپشىلىگىن اتتى, ءبىرازىن يت جەككەنگە ۇزاق جىلعا ايداپ جىبەردى.
كەيبىر جەرلەردە ساياساتتان حابارى جوق, ساۋاتسىزدار دا حالىق جاۋى بولىپ كەتە باردى. ونداي جاعداي مەنىڭ اكەمنىڭ اعاسىمەن دە بولدى. ساۋاتسىز, كىشكەنتاي قازاق اۋىلىندا تۇرىپ جاتقان جەكسەمباي اقساقالدى «حالىق جاۋى» دەپ سوتتاپ جىبەردى. سودان حابارسىز كەتتى. اتامىزدىڭ قاي جەردە, قانداي جاعدايدا شەيىت بولعانىن جاقىندارى دا, جەتىم قالعان ءتورت بالاسى دا بىلمەيدى. وسىنداي جاعداي ءار اۋىلدا بولدى. مەنىڭ توپشىلاۋىمشا, شالقار اۋىلى دا شەت قالعان جوق شىعار. بۇل ناۋبەتتەن امان بولعاندار اۋىر كەزەڭدەردى باستان كەشىپ جاتتى.
مەنىڭ كەيىپكەرىم قاميەۆ سايلاۋبەك سەرىكۇلى (سۋرەتتە) وسى اۋىر جىلى دۇنيە ەسىگىن اشىپتى. اتاسى قامي اقساقال مەن اجەسى زەينەپ شەشەي جالعىز ۇلدارى سەرىكتەن تۋعان بالانى باۋىرلارىنا باسىپ الادى. بۇل ءداستۇر ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدا ەرتەدە بار. بالاسىنىڭ تۇڭعىش ۇلىن اتا-اجەسى ءوز باۋىرلارىنا الىپ, اكە-شەشەسى اعاسى مەن جەڭگەسى سياقتى بولىپ قالادى. بۇل ءداستۇردىڭ جاقسى جاعى دا, ناشار جاعى دا بار. ونى شيراتىپ تاراتپاي-اق قويايىق.
سايلاۋبەك سەرىكۇلى توعىزىنشى قاراشادا, قازان توڭكەرىسىنىڭ ون جىلدىعىن تويلاپ جاتقاندا تۋىپتى, ەسىمىن دە جوعارى كەڭەستىڭ سايلاۋى قارساڭىندا تۋعاندىقتان ىرىمداپ, سايلاۋبەك دەپ قويىپتى. اتا-اجەسىنىڭ قامقورلىعىندا بولسا دا, بالا سايلاۋبەكتىڭ بالالىق شاعى بولعان جوق دەسەم, قاتەلەسپەيتىن شىعارمىن. سوعىس باستالعاندا, ءتورت جاسقا دا تولماعان سايلاۋبەك اكەسى سەرىكتى مايدانعا شىعارىپ سالادى. ەڭبەككە جارامدى ەركەكتەردىڭ ءبارى جاۋعا قارسى سوعىسۋعا اسكەر قاتارىنا الىندى. ەلدە ەگدە تارتقاندار, ايەلدەر, مۇگەدەكتەر جانە بالالار عانا قالدى. مايداندى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ, اۋىلداعى حالىقتى اش قىلماۋ جوعارىدا ايتقانداردىڭ موينىندا بولدى. جۇمىسشى كۇشى جەتپەگەندىكتەن, جاس بالالار دا ەڭبەك ەتۋگە تارتىلدى. سولاردىڭ قاتارىندا سايلاۋبەك تە بولدى. العاشقى كىشكەنتاي كەزىندە قوزى, بۇزاۋ باقسا, ەسەيە كەلە ءشوپ دايىنداۋعا, استىقتى ەگىپ, ورىپ الۋ جۇمىستارىنىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇردى. وسىلاي ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن سايلاۋبەكتىڭ مەكتەپكە باراتىن جاسى دا كەلىپ قالدى. ول كەزدە كەڭەس اسكەرلەرى قارقىندى شابۋىلمەن نەمىس فاشيستەرىن ەلدەن ىعىستىرىپ, جەڭىس جولىندا كەلە جاتقان ەدى. ەلگە قارا قاعازدار دا كەلىپ, ءبىرازى جىلاپ-سىقتاپ جاتتى. كەيبىر وتان قورعاۋعا كەتكەندەر مۇگەدەك بولىپ ەلگە ورالىپ, بەيبىت ومىرگە ارالاسىپ جاتتى.
سولاردىڭ قاتارىندا اۋىر جاراقات العان سەرىك قاميۇلى دا بولدى. سەرىك پەن رابيعانى ورازاق اۋىلىنداعى مەكتەپكە ۇستاز ەتىپ جىبەردى. سايلاۋبەك جەتى جاسقا تولعاندا, وسى مەكتەپتىڭ تابالدىرىعىن اتتادى. وسىلاي ءبىلىم جولىنىڭ قيىن دا, قىزىقتى جولى باستالدى. ورتا مەكتەپتى 1954 جىلى اقمولا قالاسىنداعى №2 ستالين اتىنداعى مەكتەپتەن ءبىتىردى. سول جىلى قاراعاندىدا جاڭادان اشىلعان تاۋ-كەن ينستيتۋتىنىڭ العاشقى شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ شىعا كەلدى. ينستيتۋتتى ويداعىداي بىتىرگەنمەن, جەر استىنداعى اۋىر جۇمىستى اتقارۋ بۇيىرمادى, وعان دەنساۋلىعى كەدەرگى جاسادى. سودان العاشقىدا اۋىلدا مۇعالىم بولدى, كەڭشاردا مەحانيك قىزمەتىن اتقاردى. قوسىمشا ماماندىق الۋعا تۋرا كەلدى. تسەلينوگراد اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ مەحفاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ الدى.
ءسوزدىڭ رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىن, جاس ايىرماشىلىعىمىز ەكى جاس قانا بولسا دا, جولىمىز بىرنەشە رەت قيىلىسىپتى. 1954 جىلى مەن دە №2 ستالين اتىنداعى مەكتەپتە وقىدىم, 1956-1961 جىلدارى قاراعاندى قالاسىندا پەدينستيتۋتتىڭ ستۋدەنتى بولدىم. ءبىر ۋاقىتتا ءبىر وبلىستىڭ اۋماعىندا ۇستازدىق قىزمەتىن اتقارىپپىز. مەن دە الپىسىنشى جىلداردىڭ باسىندا تسەلينوگراد اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ مەحفاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى بولدىم, بىراق اياقتاعان جوقپىن. ساكەڭنىڭ (سايلاۋبەك) ەڭبەك جولى ءار جەردە جالعاسا بەردى. بۇل كىسى اۋىل شارۋاشىلىعىنا بار عۇمىرىن ارنادى. تالدىساي كەڭشارىندا, وڭتۇستىك قوي سوۆحوزدارى ترەسىندە, نوۆوۆلاديميروۆكادا باس ينجەنەر قىزمەتتەرىن اتقاردى. تاجىريبەلى باسشى رەتىندە ۆيشنەۆ اۋداندىق پارتيا كوميتەتى حەرسون مال بورداقىلاۋ كەڭشارىن باسقارۋدى سەنىپ تاپسىردى. ەكى جىلدان كەيىن اۋداندىق مامانداندىرىلعان شارۋاشىلىق (رسحو) قۇرىلىپ, سونى باسقارۋعا سايلاۋبەك قاميەۆ لايىقتى دەپ تابىلدى. بۇل شارۋاشىلىقتى قىزمەت ىستەگەن جىلدارى شارۋاشىلىق زور تابىستارعا جەتىپ, تالاي رەت وداق كولەمىندە قۇرمەتكە يە بولدى. كەڭەس وداعى تۇسىندا ەكى دۇركىن ورتالىق كوميتەتتىڭ قۇرمەت گراموتاسىن جانە باعالى سىيلىعىن الدى. بىرنەشە رەت اۋىسپالى قىزىل تۋدىڭ يەسى بولدى. وسى ەڭبەگى ءۇشىن ۇكىمەت «حالىقتار دوستىعى», «قۇرمەت» وردەندەرىمەن ماراپاتتادى. بۇدان باسقا دا وبلىستىق, اۋداندىق ماراپاتتارعا يە بولدى.
قاي باسشى بولسا دا, ءوزىنىڭ ونەرىن قوعام ءبىر فورماتسيادان ەكىنشى فورماتسياعا وتكەندە كورسەتە الادى. كەڭەس وداعى قۇلاعاننان كەيىن ءبىزدىڭ ەلىمىزدە اۋىل شارۋاشىلىعى دا قۇلادى دەۋىمىزگە بولادى. ولاي دەيتىنىم, ءار اۋداندا بىرەڭ-ساراڭ شارۋاشىلىقتار ءوز كەيپىن ساقتاپ قالدى. كوپتەگەن شارۋاشىلىق باسشىلارى پريۆاتيزاتسيانى پريحۆاتيزاتسياعا اينالدىرىپ جىبەردى. بارلىق تاۋىرلەرىن وزدەرىنە الىپ, تەحنيكانىڭ جارامسىز قاڭقالارىن حالىققا ۇسىندى. وسىدان بارىپ كوپتەگەن اۋىل شارۋاشىلىعى قۇرىلىمدارى قۇردىمعا كەتتى. ەلىنىڭ, حالقىنىڭ قامىن ويلاعان باسشىلار عانا شارۋاشىلىقتى تاراتپاي, ونىڭ ءومىر ءسۇرۋىن قيىن بولسا دا, ساقتاپ قالۋعا تىرىستى. اۋىل شارۋاشىلىعىندا قايتا قۇرۋلار باستالۋىنا بايلانىستى «نوۆوۆلاديميروۆكا» شارۋاشىلىعى اۋەلى اق, كەيىننەن جشس بولىپ وزگەردى. وسىنداي وزگەرىستى كەزەڭدە شارۋاشىلىقتىڭ ىرگەسى سوگىلمەي, تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋ جانە ۇجىمدى ىدىراتپاي بارلىق ەڭبەككەرلەردىڭ, تۇرعىنداردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاساۋ سايلاۋبەك سەرىكۇلىنىڭ ىسكەرلىگىنىڭ, ۇيىمداستىرۋ قابىلەتىنىڭ ناتيجەسى بولدى. وليمپيادا جەڭىمپازى, كەيىنگى جىلدارى كاسىپكەر بولعان جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆ پرەزيدەنت قاتىسىپ وتىرعان ءبىر جينالىستا بىلاي دەگەن بولاتىن: «… قازاقستاندا ءتورت-بەس مىڭ ازامات تابىلىپ, اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتسا, ءبىز ءوز-ءوزىمىزدى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتەر ەدىك» دەگەن ماعىنادا ايتقان بولاتىن. مىنە, سوندايلاردىڭ قاتارىندا مارقۇم, تاياۋدا عانا قايتىس بولعانىنا قىرىق كۇن تولعان زامانداسىمىز سايلاۋبەك سەرىكۇلى ەدى. بۇل باسشى ەڭبەكشىلەرگە جاعداي جاساپ, ەڭبەك ورىندارىن ساقتاۋمەن قاتار, تۇرعىنداردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايلارىنا دا باسا كوڭىل ءبولدى. شەتەلدەن, ونىڭ ىشىندە موڭعوليادان كەلگەن جەتپىس قانداسىمىزدى قابىلداپ, تاريحي وتاندارىندا الاڭسىز ءومىر سۇرۋلەرىنە جاعداي جاسادى. اۋىل بۇرىن ورىس ءتىلدى اۋىلداردىڭ قاتارىنا جاتسا, قازىر بىرتىندەپ قازاقىلانىپ كەلەدى. ونىڭ دالەلى اۋىلدا قازاق ورتا مەكتەبى جۇمىس ىستەپ تۇر. ەلدى مەكەندەردىڭ ورىسشا اتاۋلارى وزگەرىپ, ءوزىنىڭ تاريحي قازاقشا اتاۋلارىنا كوشتى. نوۆوۆلاديميروۆكا بۇلاقساي, حەرسونوۆكا قوستومار بولىپ اتالدى.
ساكەڭنىڭ اتقارعان ىستەرىن جازا بەرسەڭ, ءبىر كىشىگىرىم كىتاپ بولار, ول كىسىگە ءبىر ماقالانىڭ كولەمى از. مەنىڭ كەيىپكەرىم سەكسەن بەس جاس عۇمىرىندا وشپەستەي ءىز قالدىردى دەپ ويلايمىن. ال وسىنى كەلەسى ۇرپاق قالاي بىلەدى دەگەن سۇراق تۋادى. ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا, وسىنداي حالقى ءۇشىن ۇزاق جىل قىزمەت اتقارعانداردىڭ كەيبىرەۋلەرى جىلدار وتە كەلە ۇمىتىلا باستايدى. مەنىڭ ويىمشا, ءاربىر اۋىلدىڭ مادەنيەت ۇيىندە نەمەسە مەكتەبىندە اۋىل تاريحى تۋرالى مۋزەيلەر اشۋ قاجەت. سول مۋزەيدە سايلاۋبەك اقساقال سياقتى وتىز جىل حالقى ءۇشىن ەڭبەك ەتكەن ازاماتتارعا بۇرىش ارناۋ كەرەك. مۇمكىن بولسا, ءبيۋستىن قويۋ كەرەك. سول اۋىلدىڭ ورتالىق كوشەسىنە نەمەسە مەكتەپ سياقتى مەكەمەلەردىڭ بىرىنە ەسىمىن بەرگەن دۇرىس بولار ەدى. ساكەڭنىڭ جاتقان جەرى جايلى, ءتانى راحاتتا بولسىن دەمەكپىن. ەلىنىڭ قامىن ويلاعان ازاماتتى جەرلەستەرى ۇمىتپايدى جانە ۇرپاققا ۇلگى تۇتادى دەپ ولايمىن.
ەركىن داۋەشۇلى
قازاقستان جۋرناليستەر وداعانىڭ مۇشەسى
