25 ناۋرىزدا جارتى كۇنگە سوزىلعان كەلىسسوزدەردەن كەيىن ەۋروايماقتىڭ 17 ەلىنىڭ قارجى ءمينيسترى مەن حالىقارالىق كرەديتورلاردىڭ ۇشتىگى داعدارىس جايلاعان كيپرگە قارجىلاي كومەك كورسەتۋ جونىندە الدىن الا كەلىسىمگە قول قويدى. الايدا, ايتۋلى ساراپشىلار مەن بەدەلدى باسىلىمداردىڭ مالىمدەۋىنشە, «ساپتىاياققا اس قۇيىپ, سابىنا قاراۋىل قويعان» مۇنداي كومەك جەرورتا تەڭىزىندەگى ارال-مەملەكەتتىڭ احۋالىن وڭالتا قويۋى ەكىتالاي.
بارلىعىن رەت-رەتىمەن باياندايىق. ون ميلليارد كولەمىندەگى اسا ءزارۋ قارجىلىق دەمەۋگە قول جەتكىزگەن كيپردىڭ تاياۋدا سايلانعان پرەزيدەنتى نيكوس اناستاسياديس ەسەسىنە قاتاڭ شارتتاردى ورىنداۋعا مىندەتتەمە الدى. ياعني, ەلدەگى ەكىنشى بانك – Laiki-دى (حالىق بانكىن) قايتا قۇرىلىمداۋ قاجەت. وسى ارقىلى بيۋدجەتكە 4,2 ميلليارد ەۋرو قوسىمشا قارجى تۇسەدى. «قايتا قۇرۋ دەگەن دە, قايتا قۇرۋ…» دەمەكشى, رەسترۋكتۋريزاتسيا جوسپارىنا سايكەس, بانكتە 100 مىڭ ەۋروعا دەيىن جيناعى بار سالىمشىلار ساقتاندىرىلىپ, ەلدەگى ءنومىرى ءبىرىنشى جۇيەقۇراۋشى قارجىلىق ينستيتۋت – كيپر بانكىنە (Bank of Cyprus) اۋىستىرىلماق. ال 100 مىڭ ەۋرودان ارتىق اقشاسى بار سالىمشىلار, اكتسيا ۇستاۋشىلار مەن نەسيەگەرلەردىڭ ەسەپشوتتارى ۋاقىتشا قۇلىپتالىپ, ەلدىڭ قارجىلىق جۇيەسىن ساناتسيالاۋ (ساۋىقتىرۋ – رەد) ماقساتىندا سالىق سالىنادى. ونىڭ ناقتى مولشەرى ازىرگە بەلگىسىز, الايدا بىرقاتار ىسكەرلىك باسىلىمداردىڭ جازۋىنشا, ەسەپشوتتارداعى سومانىڭ 40%-نا دەيىن جەتۋى مۇمكىن. فرانس-پرەسس اگەنتتىگىنىڭ 25 ناۋرىزدا كيپردەگى دەرەككوزگە سىلتەمە جاساي وتىرىپ تاراتقان اقپاراتىنا سەنسەك, قوماقتى قارجىسى بار Laiki بانكىنىڭ كليەنتتەرى 30%-عا دەيىنگى اقشاسىنان قاعىلادى. بىراق ول ءتۇزىم باسقا بانكتەرگە جۇرمەيدى. ولاي دەيتىن سەبەبەمىز, وسىدان بىرنەشە اپتا بۇرىنىراق كيپر بيلىگى حالىقارالىق كرەديتورلاردىڭ تالابى بويىنشا ءبىر مەزگىلدە بارلىق جەرگىلىكتى قارجىلىق مەكەمەلەردەن كادىمگى ءسۇتتىڭ بەتىندەگى قايماعىن سىلىپ العانداي قىلىپ, 6,75 بەن 9,9 پايىز ارالىعىندا بىرجولدىق سالىق جيناماق بولعان. وسىلايشا ارال-مەملەكەت بيۋدجەتكە 5,8 ميلليارد ەۋرو قوسىمشا دەمەۋقارجى تارتقىسى كەلدى. الايدا ول زاڭ جوباسىن كيپر پارلامەنتى قابىلداماي تاستادى. سوسىن ۇكىمەتكە قوسىمشا قارجى تابۋدىڭ باسقا بالاما جوباسىن جاساۋعا تۋرا كەلدى. دەگەنمەن, مۇنىڭ ءوزى كيپرلىقتاردىڭ اراسىندا, سونىمەن قاتار باسقا مەملەكەتتەردىڭ تاراپىنان كەلىسپەۋشىلىك تۋعىزىپ وتىر. حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى مۇنى «كونتريبۋتسيا», ياعني «سوعىس شىعىنى» دەپ اتادى. الايدا كونتريبۋتسيا ما, كامپەسكە مە, ول جاعى ءبىرتىندەپ كۇشەيىپ كەلە جاتقان حالىق نارازىلىعى ناسىرعا شاپقاندا بەلگىلى بولماق-اۋ.
وففشوردىڭ سوڭى وپىنۋ بوپ قالماق
ويتكەنى كيپردىڭ بانك جۇيەسى كوبىنەسە شەتەلدىك سالىمشىلارعا ءتاۋەلدى, اسىرەسە, رەسەي كومپانيالارى مەن بيزنەسمەندەرى ءۇشىن جەرورتا تەڭىزىندەگى ارال-مەملەكەت وسى ۋاقىتقا دەيىن وففشورلىق ايماق رەتىندە ارتىق-اۋىس اقشانى جاسىراتىن, ءتۇرلى قارجىلىق وپەراتسيا جۇرگىزەتىن «قولايلى قولات» بوپ كەلگەن. ەندى كيپردەگى كەڭ دۇنيەنىڭ اۋزى تارىلىپ, سالىمشىلار مەن اكتسيونەرلەردىڭ اقشاسىنا قاۋىپ ءتونىپ تۇر. ورىس وليگارحتارىنىڭ, ءتىپتى, رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك كومپانيالارىنىڭ قارجىسى وففشورلىق ايماقتا جاتۋى ىقتيمال ەكەنىن ەسكەرسەك, كيپردەگى جاعداي وزىنە دە, رەسەي ەكونوميكاسىنا زور زارداپ تيگىزۋى مۇمكىن. حالىق تەلەديدار مەن ءباسپاسوزدى باعىپ, ەندى قالاي بولادى دەپ ەلەڭدەيدى. كيپر كوشەلەرىندە جۇرت جاپپاي كوتەرىلىسكە شىعۋدىڭ از-اق الدىندا. قازىردىڭ وزىندە مىنداعان قىزمەتكەرلەر بانك جابىلسا, جۇمىسسىز قالاتىنىن ءبىلىپ, شەرۋگە شىعىپ جاتىر.
كوبەيتەمىز دەپ, كوبىكتەندىرىپ الدى
28 ناۋرىزدا The Financial Times گازەتىندە كيپر پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەسشىسى, ەكونوميكا بويىنشا نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى كريستوفەر پيسساريدەستىڭ ماقالاسى شىقتى. عالىمنىڭ ەلدەگى قارجىلىق داعدارىستىڭ سەبەبى تۋرالى ويىن قاز-قالپىنشا بەرەيىك:
«كوبى كيپردەگى داعدارىس گرەتسياداعىعا ۇقساس, ويتكەنى بۇل ەكى ەل ءوزارا تىعىز بايلانىستى دەپ ويلايدى. الايدا كيپردەگى بيۋدجەت تاپشىلىعى كورشىمىزگە قاراعاندا القام شۇكىر. سونىمەن قاتار, بىزدە بريتان وتارشىلارىنىڭ بيلىك قۇرعان زامانىنان قالعان ساپالى بۋحگالتەرلىك جانە زاڭگەرلىك قىزمەت كورسەتۋ سالاسى بار. 1974 جىلعى ءتۇرىك باسقىنشىلىعىنان كەيىن اۋىلشارۋا-شىلىعى مەن وندىرىستىك بازاسىنىڭ باسىم بولىگىن ۋىستان شىعارىپ العان كيپر تۋريزممەن قاتار, ىسكەرلىك قىزمەتتەردى دامىتۋدى قولعا الدى. قوسارلى سالىق سالۋدى اينالىپ وتەتىن كەلىسىمشارت, بوساڭ كوشى-قون ساياساتى مەن وتە تومەن كورپوراتيۆتىك سالىقتىڭ ارقاسىندا ارالعا تاياۋ شىعىستان, ەۋروپا ەلدەرىنەن, رەسەيدەن بيزنەس پەن كاپيتال اعىلا باستادى. حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى, ەۋروكوميسسيا جانە ەۋروپا ورتالىق بانكى دەپ اتالاتىن «الپاۋىت ۇشتىكتىڭ» پىكىرىنشە, كيپر دەپوزيتتەردى شامادان تىس كوبەيتەمىز دەپ, كوبىكتەندىرىپ الدى. ونىڭ جالپى كولەمى ىشكى جالپى ءونىمدى سەگىز وراپ الادى. بۇل ليۋكسەمبۋرگتىڭ ءىجو-دەگى بانك سەكتورىنىڭ ۇلەس سالماعىنا قاراعاندا ازداۋ, بىراق مالتا مەن يرلانديامەن شامالاس» دەپ جازادى كريستوفەر پيسساريدەس.
ياعني, ەشقانداي ناقتى وندىرىسكە ارقا سۇيەمەي, اۋادان اقشا جاساۋدىڭ ارتى ەشقاشان ابىروي اكەلمەيتىنىنە تاعى ءبىر دالەل وسى. ونى ازىرقانساڭىزدار, جانە ءبىر نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى, امەريكالىق ەكونوميست ءھام پۋبليتسيست پول كرۋگمەن سوڭعى اپتادا The New York Times گازەتىندە جاريالانعان «بليۋز «گورياچيح» دەنەگ» اتتى ماقالاسىندا ەۋروپاداعى احۋال تۋرالى مىناداي وي تۇيەدى: «1980 جىلداردان كەيىنگى داعدارىستى باستان وتكەرگەن ەلدەردى ورتاقتاستىراتىن نە؟ ءداستۇرلى كوزقاراس تۇرعىسىنان قاراساق, ارينە, ءبارى ىسىراپشىلدىقتىڭ كەسىرىنەن. الايدا بۇل مىسال ۇزىناشۇباق مەملەكەتتەردىڭ تىزىمىنەن تەك گرەتسياعا كوبىرەك كەلىڭكىرەيدى. بارىنە الاياق, جاۋاپسىز بانكيرلەر كىنالى. بۇل ءۋاج اناعۇرلىم سەنىمدى, ويتكەنى كەشەگى چيلي مەن شۆەتسيانىڭ دا, بۇگىنگى كيپردىڭ دە داعدارىسقا دۋشار بولۋىنا وسى فاكتور ىقپال ەتىپ وتىر. سونىمەن قاتار, قارجىلىق داعدارىستى تۋعىزاتىن تاعى ءبىر العىشارت – سىرتتان قۇيىلعان شەتەلدىك كاپيتال. مەن اتاعان ەلدەردىڭ بارلىعىنداعى داعدارىستىڭ ءتۇپ نەگىزىندە وسى شەتەلدىك كاپيتال شامادان تىس كوبەيىپ, سوسىن اياقاستى جىلىستاۋىنىڭ سالقىن سالدارى جاتىر».
15 ناۋرىزدا كيپردەگى بۇكىل بانكتەر ۋاقىتشا وپەراتسيالارىن توقتاتقان ەدى. 28 ناۋرىزدا قايتادان اشىلا باستادى. الايدا كيپريوتتار ەسەپشوتتارىنان كۇنىنە 300 ەۋرودان ارتىق اقشا الا المايدى. تۇرعىندار ازىق-تۇلىككە, كوممۋنالدىق تولەمدەرگە, ءجۇرىپ-تۇرۋعا جەتكىلىكتى قارجىنى قولدارىنا ۇستاي المايتىنىنا نارازى. شەتەلگە شىققاندار وزدەرىمەن بىرگە 1000-3000 ەۋرو شاماسىندا عانا اقشا الىپ جۇرە الادى, ال دەبەتتىك, كرەديتتىك كارتامەن جۇرگىزىلەتىن تولەمدەر ايىنا 5000 ەۋرودان اسپاۋى ءتيىس. وسىلايشا كيپردىڭ ورتالىق بانكى ەلدەن كاپيتالدىڭ جاپپاي جىلىستاپ كەتۋىنە توسقاۋىل قويىپ وتىر. البەتتە, بۇل شەتەلدىك سالىمشىلارعا, اسىرەسە, وففشوردىڭ قىزىعىن كورەمىز دەپ, كورىكتى ارتىقتاۋ باسىپ جىبەرگەن رەسەيگە ۇنامايدى. ياعني, تىيىمنىڭ گەوساياسي دا شەتىن جاعى بار.
الەمدىك باسپاسوزگە شولۋ جاساعان ەدىل بوكەەۆ
