حان ەمەسسىڭ…
بۇگىنگى كۇننىڭ وقۋشىلارىنا نە وقىتاتىنىن قايدام, ءبىزدىڭ كەزىمىزدە ماحامبەت وتەمىسۇلىنىڭ «حان ەمەسسىڭ قاسقىرسىڭ» جىرىن جاتتاۋ مىندەت بولاتىن. سىن ساعاتى سوققاندا سىنىپتاعى وتىز بالا, انشەيىندە ولەڭ جاتتاۋعا قۇلىعى جوقتارى دا قالىسپاي, تاقپاقتى جاتقا ايتىپ شىعاتىن. وسىلايشا, 45 مينۋتتىڭ جارتىسىندا جىر جارىسى باستالىپ, ۇيقاسى جەڭىل, بىراق سالماعى اۋىر سوزدەر پەرىشتە بالالاردىڭ جۇرەگىن لۇپىلدەتىپ, كوكىرەگىنە لىقسىپ توگىلۋشى ەدى. ارينە, بەيكۇنا سانامىز حاننىڭ كىم ەكەنىن, نەسىمەن جازىقتى بولعانىنان بەيحابار. نارىنىن جوقتاپ وتىرعان ماحامبەتتىڭ دە كىم ەكەنىن بىلە قويماعانبىز. بىراق وسە كەلە دە بۇل شۋماقتار جادىمىزدان وشپەي, تىلىمىزگە ورالىپ, ءالى كۇنگە دەيىن ءبىر شۋماعىنان دا جاڭىلىسقان ەمەسپىز. بۇل جولداردىڭ ىزعارى جاڭگىردىڭ كىم ەكەنىن بىلۋگە, ەل بيلەگەن حاننىڭ اتقارعان ىسىنە دە باسقاشا قاراتپايدى. كەڭەس ءداۋىرىنىڭ تاپتىق ساياساتىنا ساي كەلگەن جاۋجۇرەك اقىننىڭ التى اۋىزى باسقا ەكپىنمەن قالىقتادى. سول ساياسات حانعا قارسى شىققان ماحامبەتتىڭ ورشىلدىگىن جۇرەگىمىزگە ەگىپ, ءسوز ەركىندىگىن سانامىزعا جەتكىزىپ, تۇسىندىرگەن جوق. كەڭەس وكىمەتىنە ونىڭ كەرەگى دە جوق ەدى. تەك تاپ تارتىسىنىڭ ديىرمەنىنە سالىپ جىبەرىپ, حانعا بەرگىسىز اقىننىڭ دا, حان جاڭگىردىڭ دە وبرازىن ۇنتاقتاپ جىبەردى. ەندى, مىنە, ونىڭ اق-قاراسىن اجىراتۋ بۇگىنگى تاريحشىلارىمىزدىڭ ۇلەسىندە بولار دەپ ۇمىتتەنىپ ءجۇرمىز.
كىم بىلەدى, بۇقار جىراۋ ايتقانداي:
«…توعىزىنشى تىلەك تىلەڭىز,
تورەڭىز تاقتان تايماسقا.
…جاۋلاعان حانىن قارا وڭباس,
حان قيسايسا, ءبارى وڭباس» دەگەن سوزىنە ءمان بەرىلسە, ءوز زامانىنىڭ باتىرلارىنىڭ بەينەلەرى سومدالىپ, سانامىزداعى قايشىلىقتىڭ ءىزسىز كەتۋىنە كۇش سالار ەدى. ويتكەنى كەڭەستىڭ قولايىنا كەلگەن حان تاعدىرى مەن اتاقتى جولداردىڭ استارىنداعى قازاقتىڭ ءوز مۇددەسى قايدا دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابى تابىلۋى ءتيىس.
ايتپەسە ۇيرەنگەن ادەتپەن, ەكى عاسىر بۇرىن وتكەن, قول-اياعى شىرمالىپ, قاۋقارى كەم بولسا دا, حالقىن ءبىر جاقسىلىققا ۇمتىلدىرعانىن باعالاۋعا كەلگەندە جالتاقتاپ جۇرگەنىمىز سول كۇيىندە قالماق. سەبەبى سانامىزدا جاڭعىرىپ تۇرعان ماحامبەتتىڭ «دوستارىڭ كەلىپ تابالاپ, دۇشپانىڭ سەنىڭ باسقا ۇرسىن!» دەگەن سوزىنە قاراپ, ءوزىمىزدى حاننىڭ دوسىنىڭ نە دۇشپانىنىڭ قاتارىنا قوسا الماي الاڭداۋلىمىز. مۇمكىن بۇگىنگى جاڭا تاريحىمىزدىڭ مىنبەرىندە باي-كەدەي دەپ تاپقا بولمەي, دوس-دۇشپان دەپ جىككە بولىنبەي, ىلگەرىدە وتكەندەردىڭ بارىن بار دەپ, جوعىن جوق دەپ كورسەتىپ, ەشقانداي «ىزعارسىز» تۇلعا دەپ تانۋ كەرەك بولار. بۇل ماحامبەت پەن جاڭگىردىڭ عانا ەمەس, ءيىسى قازاقتىڭ تاريحى دەپ, ونىڭ ساباعىن عانا بايىپتاۋ ءۇشىن قاجەت بولار. سوندا عانا سىن ساعاتتا تارازىعا تۇسكەن قوس تۇلعانى تانىپ, عاسىردىڭ قايعىسىن قابىلداي الامىز. تاڭداۋ مۇمكىندىگى – جاقسى نارسە. وسى قاقتىعىستان كەرەگىمىزدى الىپ, تالايىمىزعا تاڭداۋ تۇسكەندە دۇرىس قورىتىندى جاساي الامىز. ءوتكەندەردىڭ ءومىر جولىنان ونەگە الساق, جاڭىلىسپايتىنىمىز انىق. بۇگىنگى قاتەلىك وتكەندى قاپەرگە ىلمەۋدەن, ونى دۇرىس باعالاماۋدا جاتىر ما دەر ەدىم.
بوكەي ورداسىنىڭ سوڭعى حانى
«جاڭگىر حان (1801-1845) – بوكەي ورداسىنىڭ سوڭعى حانى, ءابىلحايىر حاننىڭ شوبەرەسى, نۇرالى حاننىڭ نەمەرەسى, بوكەي حاننىڭ ۇلى. گەنەرال-مايور, شىن اتى – جيھانگەر. حاندىقتى باسقارۋ قۇرىلىمىندا ول بىرقاتار رەفورمالاردى جۇزەگە اسىردى. بيلىك جۇرگىزۋدى باسقاراتىن جۇيەگە رۋحانيات قىزمەتى – احۋن (قاجى) ەنگىزىلدى. احۋننىڭ نەگىزگى ءبىلىمى حاندىقتا رۋحاني ءبىلىم بەرۋ بولدى. بۇل رەفورمالار بارىسىندا رۋحاني قىزمەتكەرلەر سانىنىڭ وزگەرۋى ورىن الدى. سونىمەن بىرگە مۇسىلمان مەكتەپتەرى مەن مەدرەسەلەردىڭ سانىن كوبەيتتى. جاڭگىر حان بيلىك ەتكەن تۇستا بوكەي ورداسىندا 1832 جىلى ساۋدا ءجارمەڭكەسى (حان جارمەڭكەسى) ۇيىمداستىرىلىپ, دارىگەرلىك ءبولىمشە, 1938 جىلى ءدارىحانا, مۇراعات اشىلىپ, حاندىقتىڭ العاشقى كارتاسى جاسالىندى. جاڭگىردىڭ باسقارۋىمەن بوكەي ورداسىندا قازاقتىڭ شەبەرلەرى جاساعان اسا قۇندى اسكەري قارۋ-جاراقتار ساقتالاتىن مۇراجاي قۇرىلعان. جاڭگىر حان ساۋاتتى ادام بولعان. ول اراب, پارسى, ورىس, تاتار, نەمىس تىلدەرىن جاقسى بىلگەن. 1841 جىلى وردادا جاڭگىر حان ءوز قاراجاتىنا جوعارى مەكتەپ اشىپ, م.باباجانوۆ, م.بەكمۇحامەدوۆ, ق.شىعاەۆ, تاعى باسقالار ءبىلىم العان. سول جىلى جاڭگىر بوكەيۇلى قازان ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى عىلىمي كەڭەسكە قۇرمەتتى مۇشە بولىپ سايلانىپ, 1843 جىلى گەنەرال-مايور اتاعىن الادى. جاڭگىر حان اسىل تۇقىمدى جىلقىلاردى وسىرۋمەن اينالىسقان. ول قازاق شەجىرەسىن جيناۋمەن, حالىقتىڭ ادەبي شىعارمالارىمەن شۇعىلدانىپ, ءوزى دە كوپتەگەن ەپيكالىق تۋىندىلار جازعان. 1844 جىلى قازاندا جاڭگىردىڭ «مۇحتاسار ءال-فيكعايات» اتتى ەڭبەگى جارىق كورگەن. جاڭگىر حان تۇسىندا بوكەي ورداسىندا باسقارۋدىڭ جاڭا جۇيەسى ەنگىزىلىپ, حاندىق بيلەر باسقارعان 12 اكىمشىلىك ورتالىققا بولىنەدى. بيلەر مەن حاندار كەڭەسى, تارحاندار ينستيتۋتى قايتا قۇرىلعان. جاڭگىر حان ەكى مەملەكەت سۋبەكتىلەرى اراسىنداعى ەكونوميكالىق قاتىناستارعا بىرقاتار وزگەرىستەر ەنگىزدى. ول وتىرىقشى ءومىردى جاقتادى, سوندىقتان دا بۇل پروتسەستىڭ ءورىس الۋى ءۇشىن جەرگە جەكە مەنشىكتى ەنگىزگەن. ول سالىق جيناۋدى كۇشەيتۋ باعىتىندا دا بىرقاتار ىستەر اتقاردى. مەملەكەتتىك ساۋدا ساياساتى تاۋار اينالىمىنىڭ كولەمىن ەڭ جوعارى دەڭگەيگە دەيىن كەڭەيتۋ جانە كوپەستەردىڭ اعىلىپ كەلۋى ءۇشىن جارمەڭكەلەر ۇيىمداستىرۋ باعىتىندا جۇرگىزىلدى. 1845 جىلى جاڭگىر حان كەنەتتەن بەلگىسىز جاعدايدا قايتىس بولعان. ول بوكەي ورداسىنىڭ ءۇشىنشى جانە ەڭ سوڭعى حانى بولدى. ودان كەيىن حاندىق بيلىك مۇراگەرگە بەرىلمەي قالدى. باسقارۋدىڭ جاڭا قۇرىلىمى – ۋاقىتشا كەڭەس رەسەي يمپەرياسىنىڭ بوكەي ورداسىن باسقارۋ قۇرالى بولدى».
الايدا اق پاتشا ەل-جەرىمىزدى باسىپ العاندا قازاقتى ۇشپاققا شىعارام دەپ كەلمەگەنى انىق. ونىڭ اقىرى يساتاي تايمانوۆ پەن ماحامبەت وتەمىسوۆ (1836-1837) باستاعان شارۋالار كوتەرىلىسىنە اكەلىپ سوقتىردى. بۇل كوتەرىلىستىڭ نەگىزگى سيپاتى رەسەي وتارلاۋشىلارى مەن فەودالدار ساياساتىنىڭ جاساعان قارسىلىعى ەدى. حالقىنا قىزمەتى ادال بولسا دا, وتارشىل پاتشاعا بيلىگى بولماعان جاڭگىر حان كوتەرىلىستى رەسەي اسكەرىنىڭ كومەگىمەن باسىپ تاستايدى. ماحامبەت وسى كوتەرىلىستىڭ داۋىلپاز اقىنى ەدى.
شورماننىڭ مۇستافاسى
كەڭەستىك بوياۋمەن ارلەنگەن «تاپ تارتىسىنىڭ» تاعى ءبىر قۇربانى بار. بۇل شورمانوۆتار اۋلەتىنىڭ وزىق ويلى ازاماتتارىن تانىپ بىلۋگە مۇمكىندىك بەرمەي كەلەدى. ياعني ءحىح عاسىرداعى ورىس وتارشىلىعى ىشكەرىلەي ەنگەندە حالىقتىڭ الدىنا شىعىپ, ەلگە ەس بولعان تۇلعالارىمىزدىڭ قىزمەتىن بۇرمالاپ كورسەتىپ, ەلگە سۇيكىمسىز ەتىپ قويعان ساياساتتىڭ سالدارى.
وتكەن جازدا باياناۋىل جاققا جول ءتۇسىپ, استانا–پاۆلودار تاسجولىنىڭ بويىندا جاتقان شورمانوۆتاردىڭ اتا قىستاۋىنا باردىق. قاپتالىندا اقكەلىن بوكتەرى جايىلىپ, بۇل مەكەن بۇگىنگى كۇندە «تەڭدىك» دەپ اتالادى. ىرگەسىندەگى قورىمدا دۋانباسى, ءتورتۋىل-قارجاستىڭ اتاقتى ءبيى, اعارتۋشى, ەتنوگراف, پاتشا ارمياسىنىڭ پولكوۆنيگى مۇسا مىرزا شورمانوۆ جەرلەنگەن ەكەن. ەستۋىمىزشە, باسىنا قويىلعان اق ءمارمار قۇلپىتاسقا ارتىندا قالعان ۇرپاعى جۇمساعان ءجۇز جىلقىدان بولەك, ومبىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى قازىنادان ءبىر مىڭ سوم اقشا شىعارىپتى دەسەدى. وندا «زدەس پوكويتسيا پراح پولكوۆنيكا چورمانوۆا. 1819-1885» دەپ جازىلىپتى. كوكتاسقا ەسىمى قاي تىلدە قاشالسا دا, مۇسىلمان بولىپ ولگەن, ەلىندە مەشىت سالدىرعان مارقۇمنىڭ ارۋاعىنا قۇران باعىشتادىق. سوسىن وسى اۋىلدا تۇرىپ جاتقان مۇسانىڭ تۋعان ءىنىسى مۇستافانىڭ ۇرپاقتارىمەن كەزدەستىك.
– مۇستافا شورمانۇلى – مەنىڭ بەسىنشى اتام. باتتال دەگەن بالاسىنان تارايمىز. اكەمنىڭ جەتى جاسىندا ۇلى كامپەسكە كەلىپ, بالالارىمىزدىڭ مال-مۇلكى تاركىگە ءتۇسىپتى. ول – مىقتى اتالارىمىزدىڭ دۇنيەدەن ءوتىپ كەتكەن كەزى. ارتىندا قالعان دۇنيەسى تۇگىل, وسى قابىردىڭ تەمىر قورشاۋىنداعى كۇمىستەن جاسالعان جارتى ايدى دا سىندىرىپ الىپ كەتكەن دەسەدى. باستارى قۋعىنعا تۇسكەن شورماننىڭ ۇرپاقتارى الدىمەن اقتوبەگە, وندا تۇراقتاماي ومبىعا اۋادى. تەك ەلۋىنشى جىلدارى عانا اتاقونىسقا ورالۋعا مۇمكىندىك بولىپتى, – دەپ ءتۇسىندىردى پانابەك دىنشەۇلى.
ەستەرىڭىزگە سالا كەتەلىك, «ۆلياتەلنەيشيە وردىنتسى بايان-اۋلسكوگو ۆنەشنەگو وكرۋگا (1830-1868 گگ., پو ماتەريالام تسەنترالنوگو گوس. ارحيۆا كازاحستانا-تسگا رك) جيناعىنىڭ مالىمەتىندە: «كۋلىكە-كارجاسكايا ۆولوست. س 1843 گودا, ۆپلوت دو زاكرىتيا وكرۋگا (1869 گ.) ۆولوستنىم ۋپراۆيتەلەم بۋدەت رودنوي برات مۋسى – مۋستافا شورمانوۆ.
وسى اۋلەتتىڭ قاسيەتتى انالارىنىڭ ءبىرى دۇنيەدەن وتەرىندە «وڭ قولىممەن قايىر بەرىپ, سول قولىممەن قايىر سۇراتقان قۇدايعا مىڭ شۇكىر» دەگەن ەكەن. ونىسى, بايلىقتىڭ بارىندا اسىپ-تاسىماي, جوقشىلىق قىسقاندا دا دۇنيەنىڭ بەتىنە قاراماعانىنان ايتىلسا كەرەك-ءتى.
باياناۋىل ساپارىنا الىپ شىققان اعامىز قۇدايبەرگەن ناسىروۆ وسى وڭىردە دۇنيەگە كەلگەن.
– بىزدەر – شورماننىڭ مۇساسىنا جيەنبىز, سارعالداقتىڭ قىزى ايعانىم اپالارىمىز قايتادان سۇيەك جاڭعىرتىپ, انامىزدى اكەمە قوسقان ەكەن. اتى – ءساپيا, «اياتوللا سوفيا» دەپ ايتۋشى ەدى. ال شىڭعىستىڭ ايەلى زەينەپ شورماننىڭ قىزى ەكەنىن بىلەسىزدەر» دەپ, كوكشەتاۋلىق ۇستاز, رەجيسسەر قۇدايبەرگەن ناسىروۆ ءبىر قۇپيانىڭ شەتىن اشقان ەدى.
دەگەنمەن انىقتاي تۇسەيىك دەپ, قۇدايبەرگەننىڭ ناعاشى جاعىن تاراتىپ الدىق. شىڭعىستىڭ ۇلدارىنان بولەك, ءنۇريلا, ءافيا دەگەن ەكى قىزى بولادى. شورماننىڭ ءسادۋاقاس اتتى ۇلىنىڭ باتتال دەگەن بالاسىنا سۇيەك جاڭعىرتامىز دەپ افياعا قوسقان. ودان سالىق تۋادى. ودان تۋعان قىز ءساپيا – قۇدايبەرگەننىڭ اناسى.
اق سيسا, قىزىل سيسا, سيسا, سيسا…
– مەن ەس بىلگەلى راديودان «اق سيسا» ءانىن ەستىگەندە, انامىز ەرىنبەي ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ, قابىلداعىشتىڭ قۇلاعىن بۇراپ ءوشىرىپ قوياتىن. اراسىندا «اق سيسانى» ىڭىلداپ جۇرسەم, تىيىپ تاستاۋشى ەدى. ءبىر كۇنى مۇنىڭ سەبەبىن دە ءبىلدىم, – دەپ اعامىز اڭگىمەسىن جالعاستىردى.
– انامىزدىڭ 12-13 جاسار كەزى. اجەمىز وتىرعان اۋىلعا جاياۋ مۇسا كەلەدى. اۋىلدىڭ قىز-كەلىندەرى جينالىپ, ءان شىرقالادى. سولاردىڭ ءبىرەۋى انشىدەن «اق سيسانى» ايتىڭىزشى دەپ سۇرايدى. سوندا اجەمىزدىڭ:
– ءوي, باتشاعارلار, ارۋاقتى كۇڭىرەنتىپ, ول ولەڭدى نەگە سۇراپ وتىرسىڭدار؟ – دەپ زەكىگەنى بار. «ءاننىڭ قيسىنى كەلمەدى عوي, سوسىن قوسىلدى» دەگەن جاياۋ كەشىرىم سۇراپ, قولىنداعى بالداعىن شەشىپ, اجەمىزگە بەرگەن ەكەن. اتاقتى ءانشىنىڭ كەشىرىم سۇرايتىن رەتىن بىلاي ءتۇسىندىردى. راسىندا, جاياۋ مۇسانىڭ جۇيرىك اتى بولىپتى. شورماننىڭ مۇستافاسى, سورىنا قاراي, اتتى قالاعان ەكەن. ورنىنا ءبىر ءۇيىر جىلقى بەرگەن ەكەن, ەلىنە جۇيرىكسىز قايتىپتى. ەستەلىك ايتۋشىنىڭ دەرەگىنە قاراي وسى جەردە اقىش دەگەن اعايىنى, مۇسانىڭ جۇيرىك اتىن بەرگەنىنە ريزا بولماي, نە اتىڭدى الىپ كەل, نە ولەڭ شىعار دەپ شارت قويىپتى-مىس…
جاياۋدىڭ انگە قوسقانى شورماننىڭ مۇستافاسى ەمەس ەكەنىنە دالەل كەلتىرەتىن مىناداي ءبىر دايەك بار. «پاۆلودار وبلىسىنا بەلگىلى شەجىرەشى, بوگەنباي باتىردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى قازىبەك ءنۇراليننىڭ ايتۋىنا قاراعاندا, مۇسا بايجانۇلىنىڭ اتىن تارتىپ الىپ, ونى جاياۋ قالدىرعان شورماننىڭ مۇستافاسى ەمەس, ءوزىنىڭ ارعى اتاسى, ورماننىڭ نەمەرەسى مۇستافا بايدالىۇلى ەكەن. جاياۋ مۇسانىڭ اكەسى بايجان توبەتۇلى دا ورماننىڭ نەمەرەسى بولىپ كەلەدى. تاعى ءبىر ەسكەرتەتىن جايت: بايجاننىڭ تۋعان اعاسىنىڭ دا ەسىمى – مۇستافا. قازبەك ءنۇراليننىڭ ايتۋىنشا, بايجاننىڭ 14 جاسار بالاسى مۇسانىڭ ءبىر جاساعان تەنتەكتىگىنە قاتتى ىزا بولعان بايجاننىڭ اتاسى ورماننىڭ مۇستافاسى جۇرتتىڭ الدىندا اتىن تارتىپ الادى. سودان كەيىن مۇسا تۋىسقانىنا قىر كورسەتىپ, اۋىل اراسىندا ىلعي جاياۋ جۇرەتىن بولعان. مۇسانىڭ بۇل قىلىعى اتسىز جۇرمەيتىن اۋىلداعىلارعا ۇنامايدى. سوندىقتان ولار مۇسانى «جاياۋ مۇسا» اتاعان ەكەن. مەنىڭشە, جاياۋ مۇسا ءوز ولەڭدەرىندە «جاياۋ ءجۇرىپ, اتتىداي شىرەنەمىن», «اتاندىم سول سەبەپتى جاياۋ مۇسا», «سورلى اكەڭ جاياۋ ءجۇرىپ, زاكۇن قۋعان», «جۇرمەيدى كىمدەر جاياۋ زورلىق قىلسا», «اتتىدان جاياۋ ءجۇرىپ, كەك الامىن» دەپ ايتقاندارىنا قاراعاندا, لاقاپ اتى وزىنە دە ۇنايتىن سياقتى». (سەرىك جاقسىباەۆ. قارجاس ۇرپاقتارى. (269-بەت)).
«اكەم اسكەردەن كەلىپ اعاش كەسىپ, كىرە تارتىپ ءجۇرىپتى. 22 جاستاعى كەزى بولار, سوندا جاياۋدىڭ بالاسى سالىق تا جۇمىس ىستەپتى. ونىڭ 70-تەگى كەزدەرى ەكەن. شاۋ تارتىپ قالعان قارياعا كومەكتەسىپ, قاسىندا ءجۇردىم. ايتار ءسوزى, اكەسىنەن قالعان نازى بولسا ايتىلار ەدى عوي. ارامىزدا ەشقانداي اڭگىمە بولعان جوق» دەپ ەسكە الاتىن. بابامىزدىڭ اتىن قارالايتىن ءاندى جاقتىرمايتىن ۇلكەندەر ءوتتى عوي. بىراق ءاننىڭ دە ءانى بار. ەگەر ول دا كەزىندەگى تاپ تارتىسى ساياساتىنىڭ ىقپالىمەن شورماننىڭ مۇساسىن كوزدەسە دە, تاريحي شىندىق قالپىنا كەلگەنى دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن, – دەپ ءسوزىن اياقتادى پانابەك سالىقوۆ.
تاريحشى-عالىم جامبىل
ارتىقباەۆتىڭ پىكىرىن سۇراعانىمىزدا, جاياۋ مۇسانىڭ تەگىنە قاتىستى ءبىر سىردى اشىپ, «اق سيسا» ءانى شورمان تۇقىمىنا, سونىڭ ىشىندە مۇستافاعا ارنالىپ شىعارىلعانىنا ەش داۋ جوق. ءاننىڭ سوزىنە كوڭىل اۋدارساڭىز «شورماننىڭ مۇستافاسى» دەيدى, ونى ولاي ەمەس دەۋ ادەپكە, شىندىققا جاتپايدى. بۇل بۇرىندا ايتىلاتىن, قازىر دە ءسوز بىلەتىندەر سولاي دەيدى. ال ول نە سەبەپتەن شورمان تۇقىمىنا قارسى شىعارىلعان ءان دەسەك, ول جەردە بىرنەشە گاپ بار. بۇل داۋدىڭ باسى شورمان مەن بوشتاي زامانىنا, ياعني ءحىح عاسىردىڭ باسىنا كەتەدى. ول ماسەلەنى باياننىڭ ءوزىنىڭ كارى قۇلاقتارى بولماسا, باسقا ادام تۇسىنە قويمايدى. بۇل جەردە رۋ ارالىق تا, تۇلعا ارالىق تا قاراما-قايشىلىقتار مەن باسەكەلەستىكتەر بار» دەپ ايتتى. اقىننىڭ بوشتايعا قاتىسى جونىندە جازۋشى زەيتىن اقىشەۆتىڭ كىتابىندا مىناداي جولدار تاريحشىنىڭ ءسوزىن قۋاتتايتىن سياقتى:
بوشتايدان مەن تۋدى دەپ
ەل ايتادى,
بىلمەسە بەكەر, تەككە نەگە
ايتادى؟
مىقتىنىڭ جۇرناعىنان
جاراتىلعان,
جۇرەگىنىڭ وتى بار, – دەپ ايتادى ز.اقىشەۆ «جاياۋ مۇسا» رومانىندا.
جالعاندا 94 جىل جاساپ, «اق سيسا» ءانىن قالدىرعان جاياۋ مۇسا كىم ەدى دەپ شەجىرەگە تاعى ءۇڭىلدىم. ءا.مارعۇلاننىڭ شىعارمالارىندا ارعىن-سۇيىندىكتەن – سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ, قانىش ساتپاەۆ, الكەي مارعۇلان, ولجاس ومارۇلى سىندى يگى جاقسىلاردى دۇنيەگە اكەلگەن ىرگەلى رۋدان شىققانى جازىلادى.
ءبىر زاماندا دۇنيەگە كەلگەن مۇسا, مۇستافالاردىڭ ەسىمىن قىرىق پىشاق ەتىپ قويۋ كىمدەرگە كەرەك بولدى ەكەن دەپ ويلايسىز. مۇمكىن زامانىندا وتكەن شىعار, بولعان شىعار… بىراق وسى جولداردىڭ كولەڭكەسى شورمانوۆتار ۇرپاعىنىڭ دا كوكەيىندە جۇرگەنىن بىزگە جەتكىزدى. ءبىر انىعى, ارقايسىسىن بيىك تاۋ كورەتىن, تەك بايانتاۋدىڭ ەمەس, بۇكىل قازاقتىڭ بيىك شوقىسى دەپ قاراۋ بۇگىنگى قازاققا قاجەت. ال تاۋدىڭ كۇنگەيى دە, كولەڭكەسى دە بولادى.
ءبىرى – جاياۋ, ءبىرى عۇمىرىن ات ۇستىندە وتكىزسە دە, ول – ءبىزدىڭ تاريحىمىز, ءبىزدىڭ وتكەنىمىز. بولاشاققا اماناتتايتىن مۇرامىز. ەندەشە, كوڭىلگە كولەڭكە تۇسىرەتىن شۋماقتاردىڭ ەكپىنىن قايتا قاراپ, ءاندى باسقاشا سالۋ كەرەك پە؟ تىم بولماسا, تەكتەن-تەك «ارۋاقتاردى كۇڭىرەنتپەۋ ءۇشىن».
ايگۇل ۋايسوۆا
