جۋىردا مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ «ۇلى دالا تۇلعالارى» سەرياسىمەن تاعى ءبىر كىتاپتىڭ تۇساۋى كەسىلدى. بۇعان دەيىن جارىق كورگەن نۇرسۇلتان نازارباەۆ, جۇمابەك تاشەنەۆ, ءالىمحان ەرمەكوۆ, ءىلياس ەسەنبەرلين, كارىم مىڭباەۆ سەكىلدى تۇلعالاردىڭ ءىزى نۇرتاس وڭداسىنوۆقا قاتىستى قۇندى ەڭبەكپەن تولىقتى. وسى ورايدا ىرگەلى زەرتتەۋدىڭ اۆتورى, تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى قانات ەڭسەنوۆپەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
«ءبىرىنشى بي – حالىق, ەكىنشى بي – تاريح»
– نۇرتاس وڭداسىنوۆ ەلىمىزدىڭ ەڭ قيىن كۇردەلى كەزەڭىندە ەل ۇكىمەتىن 13 جىل بويى باسقارىپتى. سوناۋ 1938 جىلى تالاي قىرشىندى قىناداي قىرعان ۋاقىتتا نەبارى 34 جاستا جوعارى قىزمەتتىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنگەن ەكەن. جالپى, ونىڭ ونەگەلى ءىسىن كوزى قاراقتى زيالى قاۋىم جاقسى بىلگەنىمەن, جەكە تۇلعا رەتىندە قوعامدىق-ساياسي قىزمەتى عىلىمي تۇرعىدان ءوز باعاسىن الدى ما؟
– كەز كەلگەن ەلدىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى مەن تاريحى بولادى. سونداي-اق, ءار مەملەكەت ءوزىنىڭ ءىرى تۇلعالارىمەن تانىلادى. ەل تاريحىنداعى ءار ءداۋىردىڭ قاداۋ-قاداۋ تۇلعالارى بار ەكەندىگى انىق. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ قاتال دا وزبىر سىنىنان وتكەن ءبىرتۋار ازاماتتىڭ ءبىرى نۇرتاس ءداندىبايۇلى ەدى. ول – عىلىم اكادەمياسىنىڭ سالىنۋىنا, قىزدار پەداگوگيكالىق جانە شەت تىلدەر ينستيتۋتتارىن اشۋعا مۇرىندىق بولدى. مويىنتى–شۋ تەمىرجولى, ىلە, شۋ وزەندەرىنە كوپىر, سىردارياعا بوگەت جانە بوگەن سۋ قويماسى, ارىس–تۇركىستان كانالدارىنىڭ سالىنۋىنا دا ۇيىتقى بولعان ازامات. قازاقستاندا اۋىر ونەركاسىپتىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەسى ءوز الدىنا. كينو ونەرىنىڭ العاشقى دامۋ كەزەڭىندە «امانگەلدى», «رايحان», «اباي اندەرى» كوركەم فيلمدەرىنىڭ تۇسىرىلۋىنە سەپتىگىن تيگىزگەن. اباي قۇنانباەۆتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىن وتكىزۋدە رەسمي قاۋلى شىعارىپ, باسى-قاسىندا جۇرگەن.
تاريحي تۇلعانىڭ تاعدىرى اۋىر. ونى كوزى تىرىسىندە بىرگە ءومىر سۇرگەن حالىق سىنايدى, ومىردەن وتكەننەن كەيىن تاعى دا زامانا ەلەگىنەن وتەدى. قايراتكەردىڭ «ءبىرىنشى بي – حالىق, ەكىنشى بي – تاريح» دەپ ايتقان ۇلاعاتتى ءسوزى بار. راسىندا, ۋاقىت تورەشى, حالىق باعالاۋشى ەكەندىگى حاق. سوندىقتان «ەر ەسىمى, ەل ەسىندە ءجۇرۋى» ءۇشىن ونىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن تولىق قامتيتىن عىلىمي تۇرعىدان زەردەلەنگەن ەڭبەك جازۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىندىم. ەلگە قالتقىسىز قىزمەت ەتكەن تۇلعانى جاس ۇرپاققا دارىپتەۋ وتە وزەكتى دەپ بىلەمىن. ويتكەنى تۇلعانىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىن زەرتتەۋ بارىسىندا سول زاماننىڭ تىنىسى مەن تابيعاتى, ادامداردىڭ قارىم-قاتىناسى اشىلادى. جالپى, تاريحي تۇلعالارىمىزدىڭ ونەگەلى ءومىرىن زەرتتەۋ مەن ناسيحاتتاۋ – ەلىمىز ءۇشىن وتە قاجەت ماسەلە. مىسالى, الىسقا بارماي اق, كورشى رەسەيدە «يوسيف ستالين», «نيكيتا حرۋششەۆ», «لەونيد برەجنەۆ» جانە تاعى باسقا قايراتكەرلەرى مەن ورىس پاتشالارىن جەكە-جەكە سەريالىق ەڭبەكتەر رەتىندە شىعارىپ, ۇلتتىق تاريحىن ۇلىقتاپ كەلە جاتىر عوي. ال بۇگىنگى جاھاندىق داۋىردە ءبىز دە, ەلدىگىمىزدى ساقتاپ, تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتۋىمىز ءۇشىن ۇلتتىق تاريحىمىز يميدج ەكەندىگىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ويتكەنى الەم ەلدەرىنىڭ ارقايسىسى وزىندىك كەلبەتىن ەڭ ءبىرىنشى ۇلتتىق تاريحى جانە تۇلعالارىمەن تانىتىپ كەلە جاتىر.
– ۇلت قايراتكەرى نۇرتاس وڭداسىنوۆتىڭ اتقارعان قوعامدىق-ساياسي قىزمەتىنە قىسقاشا شولۋ جاساي كەتسەڭىز؟
– نۇرتاس وڭداسىنوۆ 1904 جىلى تۇركىستان جەرىندە قاراپايىم ديقانشىلىقپەن اينالىساتىن وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى. جاس كۇنىندە اۋىل مولداسى كارىمقۇلدان ارابشا حات تانىپ, قيسسا, داستان جانە باتىرلار جىرىن وقىپ, ۇلتتىق داستۇرمەن رۋحتانىپ وسكەن. جاستاي جەتىم قالىپ, 1920-1922 جىلدارى تاشكەنت قالاسىندا №14 مەكتەپ-ينتەرناتتا وقىدى. ودان كەيىن 1923-1927 جىلدار ارالىعىندا تاشكەنت ورمان شارۋاشىلىعى تەحنيكۋمىندا ءدارىس العان. 1927-1930 جىلدارى قىزىلوردا, جامبىل جانە شىمكەنت قالالارىندا سۋ شارۋاشىلىعى مەكەمەسىنىڭ قىزمەتكەرى بولدى. جاس كەزىنەن العىر, زەرەك جاس جىگىت 1930-1934 جىلدارى تاشكەنتتەگى ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىنە قاراستى يرريگاتسيا ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇستى. ال 1934-1938 جىلدارى قازاق ورمان شارۋاشىلىعى باسقارماسىندا ورىنباسار, كەيىنىرەك باسشىلىق قىزمەت اتقارعان. ول قىزمەت بابىمەن ورلەپ, 1938 جىلى شىعىس قازاقستان وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنە توراعا بولىپ تاعايىندالادى. وبلىستا التى اي قىزمەت جاساپ جۇرگەن ۋاقىتىندا ونىڭ ىسكەرلىگى مەن جاڭاشىلدىعىن, تالانتىن تانىعان قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى سكۆورتسوۆ 1938 جىلدىڭ شىلدە ايىندا ۇكىمەت توراعالىعىنا (سوۆناركوم) تاعايىنداعان. كەڭەستىك قازاقستاننىڭ ەڭ اۋىر جىلدارىندا 1938-1951 جىلدارى ۇكىمەت توراعاسى رەتىندە قىزمەت اتقارىپ, ەل مۇددەسىن قورعاي بىلگەن قايراتكەر, 1951-1953 جىلدار ارالىعىندا ماسكەۋدەگى جوعارى پارتيا مەكتەبىنىڭ تىڭداۋشىسى بولدى. ودان قايتا ورالعاندا 1954-1955 جىلدارى قازاقستان جوعارعى كەڭەسى تورالقاسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقارىپ, 1955-1962 جىلدار ارالىعىندا 7 جىل بويى گۋرەۆ (قازىرگى اتىراۋ) وبلىسىنىڭ باسشىسى قىزمەتتەرىندە بولىپ, زەينەتكەرلىككە شىققان.
ارماندا كەتكەن باۋىرلار
– جالپى, قايراتكەردىڭ ەڭبەگىن سارالاۋدا ونعا جۋىق مۇراعات قورىن اقتاردىڭىز. تۇركىستان توپىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن تۇلعانىڭ بالالىق شاعى مەن وسكەن ورتاسىنا قاتىستى قانداي دا ءبىر تىڭ دەرەكتەر تابىلدى ما؟
– قايراتكەردىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە قاتىستى عۇمىرباياندىق عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەگىن جازىپ شىعۋ وڭاي شارۋا ەمەس, ويتكەنى ونىڭ قىزمەت جاساعان جەرلەرى بويىنشا ءىزىن قۋىپ قاراۋ كەرەك. ودان كەيىن زامانداستارىنىڭ ەستەلىكتەرىنەن باسقا, عىلىمي اينالىمعا كىرمەگەن تىڭ مۇراعات دەرەكتەرى كوپ بولعاندىقتان, ولاردى ىزدەۋ كەرەك بولدى. تەك, سوندا عانا قايراتكەردىڭ قوعامدىق-ساياسي قىزمەتى تولىق اشىلاتىندىعى بەلگىلى. سوندىقتان, الماتى, اتىراۋ, سەمەي, تاراز, قىزىلوردا, شىمكەنت قالالارىنداعى مۇراعات قورلارىندا ۇزاق ىزدەنىستەر جاساپ, قايراتكەر قابىلداعان بۇيرىقتار, شەشىمدەر, قاۋلى-قارارلار, باياندامالار, قولى قويىلعان قۇجاتتار جانە تاعى باسقا ءارتۇرلى تىڭ دەرەكتەر قارالىپ, ولاردىڭ بارلىعى بۇلتارتپاس دالەلدەر رەتىندە ەڭبەك جازۋعا تىڭ دەرەكتەر رەتىندە پايدالانىلدى. ماسەلەن, اناسى ەرتە قايتىس بولىپ, اشارشىلىق جۇتى قىسقان زاماندى كورگەن نۇرتاس وڭداسىنوۆتىڭ جاس كەزىندە ءبىر-بىرىنەن كوز جازىپ قالعان تويىندىق ەسىمدى قارىنداسى بولعان. كەزىندە ارىس قالاسىندا بىرەۋلەر اسىراپ العان ەكەن. سول تويىندىقتىڭ قىزى كەيىن ءوزىنىڭ بالالارىنا «ناعاشىم لاۋازىمدى قىزمەتكەر بولعان» دەپ ۇنەمى ايتادى ەكەن. بىراق بالالارى جاستىقپەن ءمان بەرمەگەن. قايتىس بولارىندا «ەڭ بولماسا سوڭعى رەت ءبىر ىزدەڭدەرشى» دەپ اماناتتاعان كورىنەدى. كەزىندە نۇرتاس ءداندىبايۇلى قارىنداسىنىڭ سول قىزىن جاقسىگۇل دەپ ىزدەگەن ەكەن. الايدا اسىراپ العان اجەسى مارجان قىزدى الىپ كەتپەسىن دەپ ونىڭ اتىن ادەيى «گۇلجان» دەپ وزگەرتىپ جىبەرگەن. سودان بولار 1936-38 جىلدارى نۇرتاس وڭداسىنوۆ جيەنىن ىزدەپ تابا الماي كەتكەن كورىنەدى. انالارى قايتىس بولعانشا ناعاشىسىن كورۋدى ارمانداپ كەتكەن. شۇكىر, بۇگىندە ولاردىڭ ۇرپاقتارى ءبىر-بىرىمەن ارالاسۋدا.
– نۇرتاس ءداندىبايۇلى تاشكەنتتەگى جەتىم بالالارعا ارنالعان ينتەرناتتا بەيسەمباي كەنجەباەۆ, وتەباي تۇرمانجانوۆتارمەن بىرگە وقىعان دەسەدى…
– اتى اتالعان ازاماتتارمەن قاتار رايىمبەك احمەتوۆ, جۇسىپبەك ارىستانوۆ, بەكتاس شىنارباەۆ, بەيسەمباي قاسقىروۆ, باپاش كەنشىمباەۆ ءبارى تاشكەنتتەگى № 14 جەتىم بالالارعا ارنالعان ينتەرناتتا تاربيەلەنگەن. بەيسەمباي كەنجەباەۆتىڭ شاكىرتى, تانىمال عالىم قۇلبەك ەرگوبەك ۇستازىنان ەستىگەن بىرقاتار قۇندى مالىمەتتەر كەلتىرەدى. جەتىمحانادا ساباق بەرگەن ۇستازدارى – سادۋاقاس وسپانوۆ جانە ءماجھۇر ءجۇسىپتىڭ بالاسى ءامين ءجۇسىپوۆ. سادۋاقاس وسپانوۆ قاراۋسىز, كوشە كەزبەلەرى اتانىپ كەلگەن بالالارعا ابايدىڭ ولەڭدەرىن جاتتاتا بەرگەن. اباي رۋحى ابدەن تاڭدايلارىنا سىڭگەن. نۇرتاس وڭداسىنوۆ پەن بەيسەمباي كەنجەباەۆتاردىڭ قيلى زامانداردا ارىنا كىر شالدىرماي, ۇلت الدىنداعى پارىزىن ادال اتقارۋى وسىنداي رۋحاني التىن قايناردان سۋسىنداپ وسۋىنەن.
ۇلت قاينارىن ۇستازدان سىڭىرگەن
– «ۇستازى جاقسىنىڭ, ۇستامى جاقسى» دەمەكشى, سادۋاقاس وسپانوۆ الاشوردا قۇرامىندا بولعان ەمەس پە؟
– ارينە, الاشوردا قۇرامىندا بولعان ادام. ءوزىڭىز بىلەسىز, قازاقتىڭ تۇڭعىش اعارتۋ ينستيتۋتى اباي اتىنداعى الماتى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى دەپ ءجۇرمىز عوي. شىنتۋايتىنا كەلگەندە, قازاقتىڭ تۇڭعىش اعارتۋ ينستيتۋتى تاشكەنت قالاسىندا اشىلعان. اشىلۋىنان قاشان قالىپتاسۋىنا دەيىن ايانباي ەڭبەك ەتكەن ادام – سادۋاقاس وسپانوۆ. ول – «اق جولدى» شىعارۋشى رەداكتورلاردىڭ ءبىرى. ءوزى كەيىن سەمەي وڭىرىندە اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتىندە تۇرىپ الاشوردا مۇشەسى ەسەبىندە 1937 جىلى «حالىق جاۋى» رەتىندە اتىلىپ كەتكەن.
– ينتەرناتتاعى ەكىنشى ۇستازى ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ۇلى ءامين تۋرالى نە ايتاسىز؟ ونىڭ تاعدىرى قالاي بولدى؟
– ءامين ءجۇسىپوۆ – بۇلدىرشىندەردىڭ تازا جۇرەگىنە ۇلتتىق رۋح قۇيىپ تاربيەلەگەن, قازاقتىڭ العاشقى اعارتۋشىلارىنىڭ ءبىرى. اتتەڭ, قىرشىن كەتكەن. ول ابايشىل, الاششىل بولعان دەسەدى. جەتىم بالالار وسى ەكەۋىنىڭ ارلى جۇزىنە قاراپ وسكەن.
ايتا كەتەيىن, بىرگە وقيتىن باباش كەنشىمباەۆتىڭ 10 جاسار قارىنداسىن اشتىقتان ىعىسىپ تاشكەنتكە بارعان كەزدە ناۋبايحانا ۇستايتىن باي ارميان ازاماتى سەگىز ايەلىنەن ۇستىنەن توقالدىققا الادى. ءمان-جايدى ءبىلىپ, جىلاپ كەلگەن باباش باليعاتقا تولماعان قارىنداسىن ۇستازى ءامين باستاپ, بالالار بارىپ, تاپا-تال تۇستە تارتىپ اكەتەدى. ءسويتىپ, وزدەرىنىڭ ينتەرناتىنا ورنالاستىرادى. وسى وقيدان كەيىن ەكى-ءۇش كۇن وتەر-وتپەستەن جەتىمحانا الدىن تازالاتىپ جۇرگەن ءامين ءجۇسىپوۆتى قارا ءتۇندى جامىلىپ كەلگەن قاراقشىلار پىشاقتاپ كەتكەن. جەتىم بالالار ءاميندى جابىلىپ كوتەرىپ اپارعانمەن, ەمحاناعا جەتپەي جولدا جان تاپسىرعان. سول ءبىر قارالى جيىندا ۇستازبەن قوشتاسقان بەيسەمباي كەنجەباەۆ جانە نۇرتاس وڭداسىنوۆ ەگىلىپ تۇرىپ جىلاعان دەسەدى. ءدال وسى جيىنداعى قوشتاسۋدا مىرجاقىپ دۋلاتوۆ ءسوز سويلەگەن.
نۇرتاس ءداندىبايۇلىن 13 جاسىندا ينتەرناتتا قازاقتىڭ جەتىم بالالارىمەن بىرگە قامقورلىققا العان عاني مۇراتباەۆ. سوندىقتان ۇنەمى «عانيدان عيبرات عۇمىرىم» دەپ ايتىپ جۇرگەن. ۇستازى تۋرالى ادەمى ەستەلىكتەرى كوپ. جالپى, نۇرتاس وڭداسىنوۆتىڭ ءومىر جولىندا جانە قيىن ساتتەردە ونىڭ الدىنان قازاق زيالىلارى جولىقتى, تاربيە بەردى, باعىت بەردى. ايتۋلى قايراتكەر تۇلعا نۇرتاس وڭداسىنوۆ جيىرماسىنشى عاسىر باسىنداعى قازاق زيالىلارىنان – سۇلتانبەك قوجانوۆ, ءنازىر تورەقۇلوۆ, عاني مۇراتباەۆ, سادۋاقاس وسپانوۆ, ءامين ءجۇسىپوۆ, مۇحتار اۋەزوۆتەردەن ءتالىم-تاربيە العان جانە ولاردىڭ كەڭەستىك كەزەڭدەگى جالعاسى ەكەندىگى انىق.
«قازاقستان عىلىمى كۇمىستەي تازا بولسىن»
– نۇرتاس وڭداسىنوۆ دىنمۇحاممەد قوناەۆتى – لەنينگرادتان, قانىش ساتباەۆتى – جەزقازعاننان, حاكىمجان ناۋرىزباەۆتى قوستانايدان تاپقان دەسەدى…
– «ءبىرىن ءىرى ساياسي قايراتكەر, ەكىنشىسىن عۇلاما عالىم, ءۇشىنشىسىن تۇڭعىش ءمۇسىنشى جاساعانى ءۇشىن قازاق حالقى وعان قارىزدار» دەپ جازعان پروفەسسور عاراي ساعىمباي. ول كەزدەرى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاقستان بولىمشەسىندە كىلەڭ وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرى قىزمەت ەتىپ, قازاق عالىمدارىنىڭ جوقتىعى تۇلعانىڭ جانىنا باتادى. ءسويتىپ عىلىم اكادەمياسىن قۇرۋدى ماقسات ەتەدى. ءوزى قانىش ساتباەۆتىڭ تالانتىن بايقايدى دا, كومەكشىسىنە ايتقان تاپسىرماسى بويىنشا ول ماسكەۋ قالاسىنا ن.د.وڭداسىنوۆتىڭ سوڭىنان بارىپ, العاش ەكەۋى قوناق ۇيدە قۇپيا جاعدايدا كەزدەسكەن. سەبەبى ق.ي. ساتباەۆتىڭ ۇستىنەن بۇرىن الاشوردا مۇشەسى بولعان دەپ ارىزدار جازىلا باستاعان ۋاقىتتا, ونى اسا ساقتىقپەن قيىن جاعدايدان الىپ شىعىپ, قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنا پرەزيدەنتتىككە ۇسىنعان. وعان دەيىن «سوتسياليستىك قازاقستان» جانە «كازاحستانسكايا پراۆدادان» ماقالاسىن وقىپ, تىڭ ويلارىن, يدەيالارىن ۇناتقان. ءتىپتى, ماقالاسىن ساقتاپ قويعان ەكەن. ورىنباسارىنا «ساتباەۆتى تابىڭدار. سوڭىمنان ماسكەۋگە كەلسىن» دەپ وتىنەدى. سودان ەكەۋى ماسكەۋدە كەزدەسىپ, قازاق عىلىمى تۋرالى اڭگىمەلەسىپ, بولاشاققا جوسپار قۇرادى. ول ۋاقىتتا ساتباەۆ جەزقازعاندا گەولوگيالىق ەكسپەديتسيانى باسقارىپ جۇرگەن. ءسويتىپ, ونىڭ باسىنا تونگەن قاۋىپتەن ارشالاپ العان دا وڭداسىنوۆ. سودان كوپتەن كۇتكەن عىلىم اكادەمياسى قۇرىلىپ, ونى ساتباەۆقا تاپسىرادى. نۇرتاس وڭداسىنوۆ ءوزى كوپتەن ارمانداعان اكادەميانىڭ اشىلۋ كەزىندە «قازاق عىلىمى كۇمىستەي تازا بولسىن» دەپ ىرىمداپ كۇمىس اقشانى تاعان قاققاندا تابانىنا تاستاعان ەكەن.
سول سياقتى شىعىس قازاقستان وبلىسىنا بارعان ساپارىندا لەنينوگور كەنىشىندە جۇرگەن قوناەۆپەن 1938-1939 جىلدارى تانىسىپ, 1942 جىلى ۇلكەن ساياساتكەر باسشىلىق قىزمەتكە اكەلەدى. ال 1943 جىلى قوستاناي وبلىسى, ۇزىنكول اۋدانىنا ىسساپارعا بارعان بارعاندا 16 جاسار حاكىمجان ناۋرىزباەۆتىڭ تالانتىن بايقاپ, ونى الماتىعا وقۋعا شاقىرتىپ, ءمۇسىنشى ولگا كۋدرياۆتسەۆاعا تاپسىرىپ, ۋكراينا مەن رەسەيگە وقۋعا جىبەرتكەن. كەيىن حاكىمجان ناۋرىزباەۆ قازاق حالقىنىڭ اتاقتى ءمۇسىنشىسى بولدى. ول ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە: «قايراتكەر نۇرتاس وڭداسىنوۆ بولماسا, ءمۇسىنشى حاكىمجان ناۋرىزباەۆ بولماس ەدى» دەپ جازعان ەدى.
حالقىنىڭ شىن جاناشىرى كۇن دەمەي, ءتۇن دەمەي قىزمەت ەتكەن. العاشقى سامارقان اتالعان تۇسىنىكسىز اتاۋى بار زاۋىتتى – «تەمىرتاۋ», گۋرەۆ-20 دەگەن اتاۋى بار قالانى – «اقتاۋ» اتاندىرعان دا نۇرتاس وڭداسىنوۆ. مۇنايلى ماڭعىستاۋ مەن اتىراۋعا 7 جىل باسشى بولعان وڭداسىنوۆتى ءالى كۇنگە دەيىن اڭىز قىلىپ ايتاتىن اقساقالدار بار.
قىزمەتتەن كەتىرگەن – حرۋششەۆ
– ءبىر دەرەكتەردە نۇرتاس وڭداسىنوۆتىڭ حرۋششەۆتىڭ قىرىنا ىلىككەنى تۋرالى ايتىلادى. نە ءۇشىن؟
– وكىنىشكە قاراي, 1962 جىلى وڭداسىنوۆتى گۋرەۆ وبلىسى باسشىلىعىنان 58 جاسىندا كەتىرۋگە حرۋششەۆ قۇپيا تاپسىرما بەرگەن. ويتكەنى ەكەۋى ءۇش ماسەلەدە كەلىسپەي قالعان. ۇلت قايراتكەرى ءبىرىنشى, تىڭ يگەرۋگە, ەكىنشى, وڭتۇستىك قازاقستان اۋداندارىن وزبەكستانعا بەرۋگە جانە ءۇشىنشى, ماڭعىستاۋ مۇنايىن يگەرەمىز دەگەن دە, حرۋششەۆ ءسىبىر مۇنايىن يگەرەمىز, ماڭعىستاۋ مۇنايىنىڭ قاجەتى جوق دەپ ايتىسىپ قالعان. كەڭەستىك قىزىل يمپەريا باسشىسىنا پىكىرىن اشىق ايتىپ, قارسى شىققانى ءۇشىن ونىڭ قىرىنا ىلىككەن. بىراق, ودان تايساقتاپ, كەشىرىم سۇراپ يىلمەگەن. ۇلتتىق مۇددەنى قورعاي بىلگەن ازامات. سول سەبەپتى, ونى ەرتەرەك زەينەتكەرلىككە شىعارتۋعا استىرتىن ارەكەت جاسالعان.
زەينەتكە شىقسا دا, شىعارماشىلىقپەن اينالىسقان. ونىڭ 2 تومدىق «ارابشا-قازاقشا تۇسىندىرمە سوزدىگى», 1 توم «پارسىشا-قازاقشا تۇسىندىرمە سوزدىگى» جانە «اراب تەكتى قازاق ەسىمدەرى» مەن «شىعىس حالىقتارىنىڭ ماقال-ماتەلدەرى» اتتى ەڭبەكتەرى, سونىمەن قاتار تۇرىك ساتيريگى مەحمەت تەاۋفيكتىڭ «بۇ ادام» دەگەن اۋدارماسى جارىققا شىققان.
جالپى, قايراتكەر نۇرتاس وڭداسىنوۆ 27 جىل زەينەتكەرلىك جاسىندا ماسكەۋدە تۇرىپ, شىعارماشىلىقپەن اينالىسىپ, قازاقستانداعى زيالى قاۋىممەن تىعىز ارالاسىپ وتىرعان. ماقالالار جازعان, حاتتار جولداعان. ماسەلەن, ماناش قوزىباەۆ, وزبەكالى جانىبەكوۆ, راحمانقۇل بەردىباەۆ جانە تاعى باسقالارمەن ارالاسقان. 1989 جىلى ماسكەۋ قالاسىندا قازان ايىنىڭ سوڭىندا ومىردەن وزىپ, سۇيەگىن تۋعان جەرى تۇركىستانعا اكەلىپ جەرلەگەن.
ورىندالماعان ءۇش ارمان
– قاتەلەسپەسەم, 2004 جىلى تۇركىستاندا نۇرتاس وڭداسىنوۆتىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان حالىقارالىق كونفەرەنتسيا ءوتتى. جيىنعا ماسكەۋدەن ۇرپاقتارى كەلىپ, ءسوز سويلەگەن بولاتىن. سوندا ولەرىنىڭ الدىندا اكەلەرىنىڭ «تۋعان جەرىمە جەرلەڭدەر» دەپ ابدەن اماناتتاعانىن ەستىدىك. تۇلعانى سوڭعى ساپارعا قالاي شىعارىپ سالدى؟
– ەلگە ءبىر كەلگەن ساپارىندا «وسى مەنى قايتىس بولعاننان كەيىن ەلگە اكەلىپ قوياتىن ادامدار بولار ما ەكەن؟» دەپ ءبىر ءسات ويلانىپ وتىرعان كەزدەرى بولعان دەسەدى. قايتىس بولارىنان الدىن ايەلى ۆالەنتينا استاپوۆاعا دا امانات رەتىندە «مەن قايتىس بولسام, ەلدەن ادامدار اكەتۋگە كەلسە, ۇستاما» دەپتى.
1989 جىلى ماسكەۋ قالاسىندا قازان ايىنىڭ سوڭىندا ومىردەن وزىپ, سۇيەگىن تۋعان جەرى تۇركىستانعا اكەلىپ, 4 قاراشادا جەرلەگەن. تۇركىستانداعى بۇرىن ۇشقايىق اتالعان اۋىلعا, كەيىن امانگەلدى اتاۋى بەرىلگەن. قازىر ول «نۇرتاس اۋىلى» دەپ اتالادى.
نەگىزىندە, وڭداسىنوۆتىڭ ورىندالماعان ءۇش ارمانى بار ەدى. سونىڭ ءبىرى زەينەتكەرلىككە شىققان سوڭ الماتىدا تۇرسام دەپ ارمانداعان, الايدا ماسكەۋگە ءوتىپ كەتتى. ەكىنشى ارمانى – قازاقى, تالانتتى جىگىتتەردى قىزمەت بابىندا كوپ وسىرە المادىم دەيدى. ءۇشىنشىسى – جاس كەزىندە عىلىم قۋسام, كىتاپ جازسام دەپ ارمانداعان. بىراق تاعدىردىڭ جازۋى ەل باسقارۋ بولدى.
بالالارى جونىندە ايتسام, نۇرتاس وڭداسىنوۆتىڭ ەسكەندىر جانە گەننادي اتتى ەكى ۇلى بولدى. ولاردان ءۇش نەمەرە, ءبىر شوبەرە سۇيگەن. قازىر ولار ماسكەۋدە تۇرادى. دۇيسەن دەگەن اعاسىنان ءابىلدا, ءنۇردىلدا, ءزۇبايرا, مانزۋرا, گۇلجان, ءجۇمادىلدا تاراعان. ءبارى زەينەتتە. وسى رەتتە ايتا كەتەيىن, نۇرتاس وڭداسىنوۆ دۇيسەننىڭ بالاسى ءابىلدانى باۋىرىنا الادى. قۇجاتتارىن ءبارىن وتكىزگەن ەكەن. بىراق ءابىلدا قايتىس بولىپ كەتەدى. سوندا «مەنى ماسكەۋدە قالدىرماي, ەلگە اپارادى دەگەن ءابىلدا مەنەن ەرتە كەتتى عوي» دەپ ابدەن كۇيزەلگەن.
– نۇرتاس وڭداسىنوۆ اتىمەن اتالاتىن رەسپۋبليكادا ءتورت مەكتەپ بار. الماتى, اتىراۋ جانە استانا قالالارىندا كوشە اتاۋلارى بەرىلگەن. تۇلعانىڭ ونەگەلى ىستەرىن دارىپتەۋدە ءوزىڭىزدىڭ قانداي ۇسىنىسىڭىز بار؟
– الدىمەن تۇلعانىڭ تازالىعى جونىندە ايتسام. ونىڭ «بىرىنشىدەن, قانشا جىل قولىمدا بيلىك بولسا دا, بىرەۋدەن ءبىر تيىن دا پارا المادىم – قولىم تازا! ەكىنشىدەن, ۇشتىكتىڭ ءبىرى بولىپ, بىرەۋدىڭ سىرتىنان قول قويعان ەمەسپىن, ياعني ەشكىمنىڭ قانى موينىمدا جوق – ارىم تازا! ۇشىنشىدەن, ادامداردى اتاعا, رۋعا, جۇزگە بولگەن ەمەسپىن – ءجۇزىم تازا!» دەگەنى دانا سوزگە اينالىپ كەتتى. وسىنداي ۇلتىنىڭ لايىقتى ۇلىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن جاس ۇرپاققا ۇلگى ەتىپ تانىستىرۋ ءۇشىن قىرۋار جۇمىس اتقارىلۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ونىڭ سوڭىندا قالعان مۇرالارىن جۇيەلەپ, جارىققا شىعارۋ, تەاترلىق قويىلىم دايىنداۋ, تولىق نۇسقادا دەرەكتى فيلم ءتۇسىرۋ, الماتى جانە استانا قالالارىندا ەسكەرتكىش ورناتىلسا, نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
ورىستاردا «ۋۆەكوۆەچيت» دەگەن جاقسى ءسوز بار. ونىڭ قازاقشا ماعىناسى «قايراتكەرلەردىڭ ەسىمىن حالىق جادىندا ماڭگىلىك جاڭعىرتۋ ءۇشىن اتتارىن التىن ارىپتەرمەن جازۋ» دەگەنگە كەلەدى. نۇرتاس ءداندىبايۇلى – تاريحي تۇلعالاردىڭ ءبىرى ەمەس, بىرەگەيى جانە ىسىمەن ونەگە بولعان تۇلعا. سوندىقتان, ونىڭ ونەگەلى ءومىرى مەن حالقىنا جاساعان قالتقىسىز قىزمەتىن حالىققا ناسيحاتتاپ, جاس ۇرپاقتىڭ تاربيەسىنە جاراتۋ – بۇگىنگى كۇندە دە وزەكتى ماسەلە.
جالپى, ەل مەن جەردىڭ تۇتاستىعىنىڭ ساقتالۋىنا, ۇلت مۇددەسىن قورعاپ, ونىڭ دامۋىنا سانالى عۇمىرىن ارناعان قايراتكەرلەردى ۇلىقتاۋدا قازاق حالقى دا ايانباۋى كەرەك.
Cۇحباتتاسقان
گۇلميرا ايماعانبەت
