(سوڭى. باسى گازەتتىڭ №99 (4068) سانىندا)
ول – اراب وركەنيەتىنىڭ دامۋىنا ولشەۋسىز زور ەڭبەك سىڭىرگەن ۇلى عۇلاما. ول اراب ەلدەرىندە جۇرگەندە 164 تراكتات (200 دەيتىندەر دە بار) جازعان.
1) ول – اراب جانە ەۋروپا عالىمدارى مويىنداعان مۋزىكانىڭ اتاسى.
2) ول – اراب عالىمدارى مويىنداعان شىعىس فيلوسوفياسىنىڭ اتاسى.
3) ول – العاش رەت عىلىمدى جىكتەگەن ەنتسيكلوپەديست-عالىم.
4) ول – زامانداس باعدات مەديكتەرى مويىنداعان ۇستاز ءارى قازىر مەديتسينانىڭ اتاسى سانالاتىن يبن سينا مويىنداعان ۇستاز.
5) ول – ماتەماتيكا سالاسىندا كوپتەگەن ۇلكەن جاڭالىقتار اشقان, استرونوميا سالاسىندا قۇندى ەڭبەكتەر جازعان, فيزيكا, حيميا, مينەرالوگيا سالالارى بويىنشا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءمانىن جوعالتپاعان ەڭبەكتەر جازعان عالىم.
6) ول – پوەزيا تۋرالى ەڭبەك جازعان اقىن.
7) ءابۋ ناسىر بابامىزدىڭ وتىراردا, ورتا ازيادا جۇرگەندە جازعان ەڭبەكتەرى ساقتالماعان. «ءات-تاعليم ءاس-ساني» اتتى ەڭبەگى دە بىزگە جەتپەگەن. قازىر اراب ەلدەرىندە جۇرگەندە 164 تراكتات جازعانى بەلگىلى.
ءابۋ ناسىر ءال-فارابي عۇلاما اراب ەلدەرىندە كونە گرەك عالىمدارىنىڭ ويلارىن تەرەڭىرەك ءتۇسىنۋ ءۇشىن گرەك عالىمدارىنان گرەك ءتىلىنىڭ لوگيكاسى مەن گرامماتيكاسىن ۇيرەنگەنىنەن باسقا بارلىق ءبىلىمدى وتىراردا, ورتا ازيادا العان.
ءابۋ يبراھيم يسحاق ال-فارابي
اتاقتى نەمىس شىعىستانۋشىسى كارل بروككەلماننىڭ (1868-1956) «اراب ادەبيەتىنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەگىندە: «ءابۋ يبراھيم يسحاق بين يبراھيم ءال-فارابي تۇركىستان ولكەسىندەگى فاراب قالاسىندا تۋعان. ءبىراز ۋاقىت زابيدتە تۇردى. سوندا ءجۇرىپ ول ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن نەگىزگى ەڭبەگىن جازدى. كەيىنىرەك تۋعان قالاسىندا (وتىراردا – ب. ب.) ۇستازدىق ەتتى دە, سوڭىرا 350/961 جىلى وسىندا دۇنيەدەن ءوتتى» دەيدى.
ونىڭ اتاقتى تۋىندىسى «ديۋان ءال-اداب» («ادەبي جيناق») دەپ اتالادى. «ديۋاندى» باسپاعا ازىرلەگەن – پروفەسسور, دوكتور احمەد مۋحتار ۋمار. كورسەتكىشتەردى دايىنداعان – اراب ءتىلى اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى, دوكتور يبراھيم انيس. العىسوزدەگى تاعى ءبىر ءتورت بەتتىك ماقالانى دوكتور احمەد مۋحتار ۋمار جازىپتى. ول وتىرار پەرزەنتى شىعارماسىنىڭ اراب فيلولوگياسى ءۇشىن تەڭدەسى جوق دۇنيە ەكەنىن قادالا ايتادى.
وتىرار عالىمىنىڭ اتالعان جيناعىن كايردە ءتورت توم ەتىپ (1-توم – 481 بەت, 1974 ج; 2-توم – 501 بەت, 1975 ج; 3-توم – 470 بەت, 1976 ج; 4-توم – 259 بەت, 1978 ج.) باستىرىپ شىعاردى. سوڭعى كىتاپقا قوسىمشا رەتىندە 1979 جىلى 705 بەتتەن تۇراتىن تاعى ءبىر توم جاريالانعان.
يسمايل ءال-جاۋھاري ال-فارابي
ليۆاندىق ادەبيەتشى حاننا ءال-فاحۋري ونى اراب ءتىلىنىڭ لەكسيكوگرافيا سالاسىنىڭ بىلگىرى رەتىندە تانىسا, ورتاعاسىرلىق وقىمىستى ءابۋ مانسۋر اس-ساعاليبي (961-1038): «تۇركى شاھارلارىنىڭ ءبىرى فارابتان شىققان ءابۋ ناسىر تاماشا دا عاجايىپ ادام, اراب ءتىلىنىڭ ناعىز ءبىلىمپازى ەدى» دەپ جازعان.
اس-ساعاليبي ءال-ءجاۋھاريدى تەك ءتىلشى-عالىم عانا ەمەس, سونىمەن قاتار اقىن دا بولعان دەيدى. شىنىندا دا, ول ءوزىنىڭ ەڭ العاشقى عىلىمي ەڭبەگى «كيتاب ءال-ارۋدتا» («ولەڭ ولشەمى جايلى كىتاپ») اراب پوەزياسىن تەرەڭ زەردەلەپ, وزىندىك تەوريا جاساۋعا تىرىسقان. ءال-ءجاۋھاريدىڭ بۇل دۇنيەسىنىڭ ءوزى تۇستاس عالىمداردىڭ وسى تاقىرىپتاعى تۋىندىلارىنان مازمۇنى جاعىنان اسىپ تۇسپەسە, كەم سوقپايتىنىن ايتادى.
…اراب ءتىلى مەن ادەبيەتى, تاريحى مەن جاعرافياسىنىڭ بىلگىرلەرى ءوز تۋىندىلارىندا وتىرار ازاماتى ءتىلدىڭ كەيبىر ماسەلەلەرىن ءسوز ەتەتىن «كيتاب ءال-مۇقادديما فين-ن-ناھۋ» («گرامماتيكاعا كىرىسپە كىتاپ») دەپ اتالاتىن سۇبەلى ەڭبەك جازعان دەيدى.
ءال-جاۋھاري ءومىر سۇرگەن تۇس – اراب ءتىل ءبىلىمى سالاسىندا كوپتەگەن ەڭبەكتەر جازىلىپ, اتالعان ءتىلدىڭ سان قىرىنىڭ بەلگىسىز جاقتارى اشىلا باستاعان كەز. سوندىقتان دا وتىرار پەرزەنتى اراب ءتىلىنىڭ لەكسيكوگرافيا سالاسىن زەرتتەۋمەن تەرەڭدەي اينالىسادى. سوڭىرا ول, جوعارىدا ايتىلعانداي, «تادج ءال-لۋعا ۋا سيحاح ءال-ارابيا» («ءتىل ءتاجى جانە دۇرىس اراب ءتىلى) اتتى, بىراق عالىمدار اراسىندا قىسقارتىلىپ «اس-سيحاح» («اقيقات», «دۇرىس») دەپ اتالىپ كەتكەن اتاقتى ەڭبەگىن جازعان. بۇل ەڭبەكتى ول ءباداۋي تايپالارى اراسىندا تۇرعان كەزدە باستاعان سياقتى, ويتكەنى وعان ءوزى جيناعان قىرىق مىڭعا جۋىق ءسوز كىرگىزگەن.
ء…ابۋ مۋحامماد ان-نايسابۋري (ورتاعاسىرلىق وقىمىستىلاردىڭ ءبىرى – ءا. د.) عۇزىرىنداعى كىتاپحانادا: «اس-سيحاح» – اداب جايلى وزىنە دەيىن جازىلعان دۇنيەلەردىڭ مىرزاسى. ول ادابتىڭ بارلىق تۇرلەرىن قامتىپ, باسقا كىتاپتارعا شاشىراپ كەتكەنىنىڭ ءبارىن ءبىر جەرگە جيناپ, توپتاستىرعان» دەپ ەسكەرتكەن. سوعان قاراعاندا ءال-جاۋھاري ءوز دۇنيەسىن جازۋ ۇستىندە, شىنىندا دا, وزىنە دەيىن جازىلعان ەڭبەكتەردىڭ ءبارىن قاراپ, اراب ءتىلى سوزدىكتەرىن جاساۋ جۇمىستارىنىڭ تاجىريبەسىن عىلىمي تۇرعىدان قورىتىندىلاپ, ەشكىمدى قايتالاماي, ەشتەڭەنى دە ۇمىت قالدىرماۋعا تىرىسقان.
ءالام اد-دين ءال-جاۋھاري ء(ال-فارابي)
ول – جوعارىدا ءسوز بولعان ءال-جاۋھاريدىڭ بالاسى. ۇلى جەرلەسىمىز بالاسىنىڭ «ءالام اد-دين ءال-باعدادي» دەگەن تاعى ءبىر نىسپىسىنا قاراپ ونى باعدادتا تۋعان دەپ ويلايمىز.
گ.زۋتەر دە ءابۋ-ل حاسان ءاليدى «ماتەماتيكا سالاسىنداعى اسا كۇردەلى ەڭبەكتەرى مەن استرونوميالىق اسپاپتار جاساۋدا جانە پايدالانۋدا اسقان شەبەرلىگىمەن تانىمال عالىم, ونىڭ تاماشا شىعارمالارى كەڭ تارالعان» دەپ جوعارى باعالاعان.
ءالام اد-دين جايلى دەرەكتى جوعارىدا اتالعان ءXىىى عاسىردىڭ ورتا كەزىندە ءومىر سۇرگەن يبن سايد ءال-قيفتي ەڭبەگىنەن عانا ۇشىراتتىق. «يبن يسمايل ءابۋ-ل حاسان ءال-جاۋھاري ءال-مانعۇت ءالام اد-دين ءال-باعدادي دەگەن نىسپىسىمەن بەلگىلى. ول «بەلگىلى اسكەرباسى», عالىم, باعدادتىڭ دانالارى مەن تاماشا ويشىلدارى اراسىندا گەومەتريا مەن ماتەماتيكا سالاسىندا العىر اقىل يەسى, وتە زەرەك ەدى» دەپ جوعارى باعالاعان.
ءالام اد-دين نەگىزىنەن استرونوميا, گەومەتريا, ماتەماتيكا, فيلولوگيا سەكىلدى عىلىم سالالارىنا قاتىستى ەڭبەكتەر جازعان.
وسى وتىزدان اسا فارابتىق-وتىرارلىق عالىمدار ءتۇرلى سالادا: ماتەماتيكا, استرونوميا, تاريح, فيلولوگيا, ءدىني ء(حاديسشى, فيكح) جانە پوەزيا-اقىندىق ونەرلەرىمەن تاريحتا اتتارى قالىپتى. ولار ءوز ەڭبەكتەرىمەن اراب وركەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا ولشەۋسىز قىزمەت ەتتى. مىسالى:
1) ابباس ءال-جاۋھاري تۇركى تەكتى ورتاازيالىق عالىمدار حورەزمي, فەرعاني, مارۆازيمەن بىرىگىپ باعداد وبسەرۆاتورياسى مەن «دانالىق» ءۇيىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى بولسا;
2) ءابۋ ناسىر ءال-فارابي كوپتەگەن سالالاردا: مۋزىكا, شىعىس فيلوسوفياسى, مەديتسينا, عىلىمداردى جىكتەۋ, استرونوميا سالالارىندا تەڭدەسى جوق ۇستاز بولدى;
3) ال ءابۋ يبراھيم يسحاق ءال-فارابي جازعان اتاقتى تۋىندىسى «ديۋان ءال-اداب» («ادەبي جيناق») اراب فيلولوگياسى ءۇشىن تەڭدەسى جوق دۇنيە ەكەنىن زەرتتەۋشىلەر جازىپ كەتكەن.
4) يسمايل ءال-جاۋھاري ءال-فارابي تۋرالى ليۆاندىق ادەبيەتشى حاننا ءال-فاحۋري ونى «اراب ءتىلىنىڭ لەكسيكوگرافيا سالاسىنىڭ بىلگىرى» دەپ اتاسا, ونىڭ عالىمدار اراسىندا قىسقارتىلىپ «اس-سيحاح» – «اقيقات» اتالعان ەڭبەگى تۋرالى «ءابۋ مۋحامماد ان-نايسابۋري «اس-سيحاح» – اداب جايلى وزىنە دەيىن جازىلعان دۇنيەلەردىڭ مىرزاسى. ول ادابتىڭ بارلىق تۇرلەرىن قامتىپ, باسقا كىتاپتارعا شاشىراپ كەتكەنىنىڭ ءبارىن ءبىر جەرگە جيناپ, توپتاستىرعان» دەپ جازىپ كەتىپتى.
عىلىم-ءبىلىم مەن وركەنيەتتىڭ دامۋى ءۇشىن مەملەكەتتىڭ كۇش-قۋاتى مەن مەملەكەتتى باسقارۋ ءىسى دە وتە ماڭىزدى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. وسى جاعىنان الىپ قاراساق, اراب حاليفاتىنىڭ اسكەري كۇش-قۋاتى مەن يسلام ءدىنىنىڭ الەمگە كەڭ تارالۋىنا تۇركى تەكتى اسكەريلەردىڭ (سالجۇقتار, مامليۋكتەر, وعىزدار, قىپشاقتار, وسمانلىلار جانە ت. ب.) قوسقان ۇلەسى وتە زور.
وسى سالادا وتىراردان شىققان تۇلعالاردان: 1) ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ كەزىندە باعدات حاليفىنە ءۋازىر بولعان اتى بەلگىسىز (ساقتالماعان) وتىرارلىق كەڭەسشىلەردى; 2) موڭعول شاپقىنشىلارىنان يسلام ءدىنىن قورعاپ قالۋدا ولشەۋسىز ەڭبەك سىڭىرگەن وتىرارلىق ءال-مۇزافار سايف اد-دين قۇتتىزدى ەرەكشە اتاپ كەتۋگە بولادى.
قۇتتىز قىپشاقتىڭ تەكتى اۋلەتىنەن شىققان. بالا كەزىندە وتىرار ماڭىندا موڭعولداردىڭ قولىنا تۇتقىنعا ءتۇسىپ, سيريادا مىسىر ءامىرى ايبەككە ساتىلادى. 1250 جىلى مىسىردىڭ سۇلتانى بولعان ايبەك 1253 جىلى قۇتتىزدى كومەكشىسى ەتىپ تاعايىندايدى. 1257 جىلى ايبەك قايتىس بولعان سوڭ, مىسىر بيلىگى ايبەكتىڭ ۇلى – جاس ءال-مانسۇر ءاليدىڭ قولىنا كوشەدى. وسى كەزدە موڭعولدار باعدادتى قۇلاتىپ, سيرياعا شابۋىلىن باستاپ, بۇكىل يسلام الەمىنە قاۋىپ تونەدى. وسىنداي بۇكىل مۇسىلمان الەمى ءۇشىن قاۋىپتى كەزەڭدە جاس ءالي تاقتان ءتۇسىرىلىپ, 1259 جىلى قۇتتىز مىسىر سۇلتانىنىڭ تاعىنا وتىرادى. ول تاققا وتىرا سالىسىمەن موڭعولدارعا قارسى وداقتاستار ىزدەيدى. ول دورەكى موڭعولداردان ىعىر بولعان پالەستينالىق كرەست جورىقشىلارىمەن كەلىسىمگە كەلىپ, ءوزىنىڭ بۇرىنعى دوسى, كەيىنگى قارسىلاسىنا اينالعان بەيبارىسپەن بىرىگىپ موڭعولدارعا قارسى شىعادى. موڭعول حانى حۋلاعۋدىڭ ءسوزسىز باس يۋ تۋرالى تالاپ ەتىپ جىبەرگەن ەلشىلەرىن قىرىپ سالىپ, موڭعولدارعا قارسى سوعىستى ءوزى باستايدى. 1260 جىلدىڭ 3 قىركۇيەك كۇنى سيريانىڭ اين-جالۋد دەگەن جەرىندە موڭعولدارعا كۇيرەتە سوققى بەرەدى. بۇل جەڭىستىڭ ارقاسىندا موڭعولداردىڭ بەتى قايتارىلىپ, سيريا مامليۋكتەردىڭ قولىنا كوشەدى.
بۇعان دەيىن ەشكىمنەن بەتى قايتىپ كورمەگەن موڭعولدارعا العاش بولىپ قارسى شىعىپ, العاش رەت موڭعولداردى جەڭگەن بيلەۋشى وسى وتىراردان شىققان مىسىر سۇلتانى قۇتتىز بولدى.
مىسىرعا قايتار جولدا قۇتتىزعا بۇرىننان كەگى بار بەيبارىس مامليۋك امىرلەرىمەن بىرىگىپ, 30 قازان 1260 جىلى اڭ اۋلاپ جۇرگەندە قۇتتىزدى قاستاندىقپەن ولتىرەدى.
وسى مىسالداردان كورىنىپ تۇرعانىنداي, وتىرارلىقتار مەملەكەتتى باسقارۋ ءىسى مەن اراب عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋدان باستاپ, ءتىپتى اراب ءتىلى مەن فيلولوگياسىنىڭ عىلىمي نەگىزدە قالىپتاسۋىنا دا زور ەڭبەك سىڭىرگەن.
بەكجان بەيسەنباي,
وتىرارتانۋشى
