تاعدىر-تالايى قىزىق ءھام عيبراتتى ادامدار بولادى. سونداي جانداردىڭ ءبىرى – استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى, كەشەگى پارتيا-كەڭەس قىزمەتكەرى, زەينەتكەرلىك ەڭبەك دەمالىسىنا شىققانعا دەيىن تسەلينوگراد اۆتوموبيل جول-قۇرىلىسى تەحنيكۋمىندا شيرەك عاسىرداي ۋاقىت وقىتۋشى ءارى ديرەكتور بولعان 89 جاستاعى كەنجەباي بەكپاەۆ.
مەن ول كىسىمەن «قازاق ادەبيەتى» اپتالىعىنىڭ اقمولا قالاسىنداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى بولىپ جۇمىسقا كىرىسكەن 1997 جىلى, قىركۇيەك ايىندا تانىسقان بولاتىنمىن. تىڭ يگەرۋ جىلدارىنان ەستەلىك جازۋ ءۇشىن. سول كەزدەسۋدەن سوڭ, ءومىرى ونەگەلى ادامنىڭ ادەبيەت پەن ونەرگە جاقىندىعىنا ءتانتى بولىپ, بۇگىنگە دەيىن اعالى-ءىنىلى تۋىستاي ارالاسىپ كەلەم.
كەنجەباي اعانىڭ ءجۇرىپ-تۇرۋى قيىن بولعانىمەن, قاي كەزدە دە سەزىمى سەرگەك, ايتار ويى ايقىن, اڭگىمەمىز جاراستى, سىر-سۇحباتىمىز تاۋسىلمايدى. ول كىسى قاي كەزدە دە قول قۋسىرىپ وتىرعان ەمەس. ءبىر بارعانىمدا اتاقتى جازۋشى, نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى يۆان ءبۋنيننىڭ, ءبىر بارعانىمدا الەكساندر كۋپريننىڭ, دجەك لوندوننىڭ, سەرگەي دوۆلاتوۆتىڭ شىعارمالارىن قازاقشاعا ءتارجىمالاعانىن, كەلەسى بارعانىمدا كەزەكتى ءان جيناعىن شىعارعانىن قۋانا جەتكىزەدى. ارا-تۇرا ساۋال قويامىن دا اعانىڭ اسەرلى اڭگىمەلەرىن تىڭدايمىن.
«تىڭدا اسىقساڭ, تراكتورعا وتىر…»
1955 جىلى اقمولا وبلىسىنىڭ بۇرىنعى الەكسەەۆ, بۇگىنگى اقكول اۋدانىندا مەكتەپتە جۇمىس ىستەيتىن. وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى نيكولاي يۆانوۆيچ جۋرين شاقىرىپ الدى دا:
– ساعان كومسومولدىق تاپسىرما. دەرجاۆين اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنە ءبىرىنشى حاتشى بولىپ باراسىڭ, – دەدى.
ماسكەۋدەن تاقاۋدا عانا جوعارى كومسومول مەكتەبىن ءبىتىرىپ كەلگەن بولاتىن. جالىنداعان جاس كەزى. پارتيا ايتسا ءبىتتى, قايدا جۇمساسا دا تارتا بەرەتىن. ءسوز قايتارۋ, جالتاقتاۋ دەگەن بولمايتىن.
– قاشان جۇرەيىن؟
– بىسترەە وتەزجاي, – دەدى ءبىرىنشى حاتشى.
قاراشا ايى, قار قالىڭ, اياز ۇسكىرىپ تۇر. ماشينالارى الدەنەشە رەت توقتاپ, باتىپ, زورعا دەگەندە قازىرگى جارقايىڭ, بۇرىنعى دەرجاۆين اۋدانىنىڭ ورتالىعىنا جەتتى. تاڭەرتەڭ تۇرسا, ماشينا دوڭگەلەگى سىرەۋ مۇز. ول كەزدە بۇگىنگىدەي تاس جول مەن تەمىر جول جوق. ەكى كىسى سياتىن كىشكەنتاي ۇشاق پوچتا تاسيدى. تەلەفون بايلانىسى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىندە عانا. نەگىزگى كولىك – تراكتور. قاناتتى سوزدەر قۇراستىراتىن ادەتى بار ەدى. سول جىلدارى قويىن داپتەرىنە: «تىڭدا اسىقساڭ, تراكتورعا وتىر» دەپ جازىپ قويىپتى.
سونىمەن بارانكول ەلدى-مەكەنىنە جەتىپ, ورنالاستى. كۇنى كەشە ەنشى العان جەر. كەڭسەلەرى – ۆاگون. اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ قۇجات-قاعازدارى سومكەسىندە. كومسومول بيلەتىن اۋىستىرىپ جاتقان ناۋقان ەدى.
– تىڭ تۋرالى قاراما-قايشى پىكىرلەر كوپ, – دەيدى كەنجەباي اعا. – قازاقستان سول جىلدارى ورىستاندى دەپ ءجۇرمىز. قازاقستان تىڭعا دەيىن دە ورىستانعان. تىڭ بولماسا, وزگە ءبىر ناۋقان بولار ما ەدى؟! تىڭنىڭ جاقسى جاقتارى دا بولدى. بىرىنشىدەن, استىق القاپتارى كوبەيدى, جاڭا اۋداندار اشىلدى, شارۋاشىلىقتار سالىندى. قاتەلىگى – اگروتەحنيكادان. جايىلىم جەرلەردى وڭدى-سولدى جىرتىپ تاستادى. اۋىل-ءۇيدىڭ ىرگەسىنە دەيىن اكەلدى. اسىرا سىلتەندى.
«بەستوبەم, مەنىڭ بەستوبەم…»
1978 جىل. قىركۇيەك ايىنىڭ باسى. وندا اقمولاداعى اۆتوموبيل جول-قۇرىلىسى تەحنيكۋمىنىڭ ديرەكتورى ەدى. تەحنيكۋم ستۋدەنتتەرى ماكين اۋدانىندا اۋىلشارۋاشىلىعى جۇمىستارىنا قاتىسىپ, كارتوپ جيناپ جۇرگەن. جاستاردىڭ جۇمىسىن كورۋگە بارا جاتقان. رۋلدەگى شوفەر جىگىت – تەمەش. باراتىن جەرلەرى – ەكى ءجۇز شاقىرىمنان استام جول.
كۇرەڭ كۇز. دالا رەڭى قايتا قويماعان. تۇندە جاقسى تىنىعىپ تۇرعان. ادەتتە قات-قابات, قاربالاس جۇمىستان ۇيقىسى قانباي شارشاڭقى جۇرەتىن. مۇنداي جاعداي ىلعي بولا بەرمەيدى…
ماڭ دالاعا ماشينا تەرەزەسىنەن قاراپ, حالىق اندەرىنىڭ ءبىرىن ءجاي عانا ايتىپ وتىرعان. ونەردى جانىنداي سۇيەتىن اقىنجاندى جىگىت قولى بوساي قالسا, كىتاپ وقۋعا وتىراتىن. كەي كەزدەرى ولەڭ جولدارىن قاعازعا ءتۇسىرىپ قوياتىن.
بەستوبەم, مەنىڭ بەستوبەم,
بەس تاۋىم عوي بەس توبەڭ.
ەسىگىن العاش مەكتەپتىڭ,
سەندە اشىپ, وسكەن ەم.
جاستىقتىڭ سالعان ىزدەرىن,
وزىڭنەن تالاي ىزدەدىم.
جاس سۇلۋعا ەڭ العاش,
ۇسىنعام قىر گۇلدەرىن, – دەگەن ءوزى جازعان ولەڭ جولدارى ەسىنە ءتۇستى. ىرعاقتى, اسەم ساز تەربەدى جۇرەگىن… ماشينا موتورىنىڭ گۋىلى دە اسەر ەتىپ, ۇندەسكەندەي مە, قالاي؟!.. ازدان سوڭ قاسىنداعى جىگىتكە بۇرىلىپ:
– تىڭداشى, انگە ۇقساي ما, قالاي ءوزى؟ – دەدى ءان اسەرىنە ەلىتىپ.
– ەستىپ كەلەم, قايتالاڭىزشى تاعى؟
داۋىسىن شىعارىڭقىراپ ايتىپ ەدى:
– ءان, ءان عوي! – دەدى شوفەر جىگىتتە جايدارى جۇزبەن.
ۇمىتىپ قالمايىن دەپ جول بويى جاڭاعى ءان اۋەنىن قايتالاپ ايتا بەردى, ايتا بەردى. ءسويتىپ ماكين سەلوسىنا جەتىپ, اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنە كىرىپ شىقتى. تەحنيكۋم ستۋدەنتتەرىنىڭ قال-جاعدايىن ءبىلدى. ستۋدەنتتەر كوپ تالاپ قويادى ەكەن, ءبىر قىز بالا كيىمىمىز سۋ, سونى كەپتىرەتىن جەر كەرەك دەپتى. وزگەشە ورەسكەلدىك, ءتارتىپ بۇزۋ فاكتىلەرىن ەستىمەدى. ولار ەندى ستۋدەنتتەر ەڭبەك ەتىپ جاتقان اۋىلعا جول تارتتى. ماناعى ءاندى ايتايىن دەسە, اۋەن جوق.
– وۋ, تەمەش, جاقسى دەپ ەڭ؟!. قايدا؟!. قالايشا ۇمىتتىم؟ – دەدى كەنجەباي مۇڭايىپ.
– ۋايىمداماڭىز… قايتار جولدا ەسىڭىزگە تۇسەدى…
ستۋدەنتتەردىڭ اراسىندا ەكى-ءۇش كۇن بولدى; اڭگىمەلەستى, اراسىندا كارتوپ تا تەرىستى.تسەلينوگرادقا قايتار جولدا جاڭا ءاننىڭ اۋەنىن ەسكە ءتۇسىرىپ, قايىرا ايتا باستادى. كەشكە قالاداعى ۇيىنە كەلدى. مۋزىكانت ۆلاديمير شەۆچەنكو دەگەن كورشىسى قولما-قول نوتاعا ءتۇسىرىپ, ورانجيروۆكاسىن جاسادى. ءسويتىپ «بەستوبەم, مەنىڭ بەستوبەم» اتالاتىن العاشقى ءانى دۇنيەگە كەلدى. سودان بەرگى ۋاقىتتا جان سەرىگى – ءان!.. ءانسىز, اۋەنسىز ءومىرىن ەلەستەتە المايدى. ادەمى اۋەندەر جان ءدۇنيەسىن تەربەيدى, مىناۋ اپپاق الەمگە قۇشتارلىعىن ارتتىرادى.
«جانىمدا سەن ەككەن جاز قالسىن…»
ك.بەكپاەۆتىڭ اندەرىن, سول كەزدەگى اقمولا اۆتوموبيل جول-قۇرىلىسى تەحنيكۋمىنىڭ تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى مۇگىلسىم اسقاروۆا جانە تاتيانا رۋدنەۆا, جۇلدىز وسيپوۆا سىندى انشىلەر ورىندادى. كوپتەگەن اندەرى وبلىستىق راديو مەن تەلەديدار باعدارلاماسىنان ءجيى ايتىلاتىن.كومپوزيتور بۇگىنگە دەيىن ميحايل لەرمونتوۆتىڭ, يۆان بۋنيننىڭ, مارينا تسۆەتاەۆانىڭ, بەللا احمادۋللينانىڭ, اندرەي دەمەنتەۆتىڭ, تاتيانا سنەجينانىڭ ت.ب. ورىس اقىندارىنىڭ سوزدەرىنە اندەر مەن رومانستار جانە فورتەپيانو مەن داۋىسقا ارنالعان ۆوكالدىق شىعارمالار جازىپتى. ول اندەرى نوتاسىمەن بىرگە جەكە-
جەكە جيناق. سول ءان-رومانستارىنىڭ بىرنەشەۋى رەسەي ەلىنىڭ ماسكەۋ, ۆورونەج, بريانسك قالالارىندا كونتسەرتتەردە ايتىلىپ ءجۇر.
كەيىنگى كەزدە كومپوزيتور قازاق اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىنە ءان, رومانس جازۋعا دەن قويدى. الدىڭعى جىلى قازاق راديوسىنىڭ مۋزىكا رەداكتسياسىنىڭ ءتىلشىسىمەن بولعان سۇحباتتان سوڭ, 7 ءانى «التىن قورعا» جازىلدى. ولاردىڭ اراسىندا اباي قۇنانبايۇلىنىڭ, مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ, ەركەش يبراھيمنىڭ, ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ, قانيپا بۇعىباەۆانىڭ, مارفۋعا ايتقوجينانىڭ, رزا قۋناقوۆانىڭ, دۇيسەنبەك قاناتباەۆتىڭ, مارفۋعا بەكتەمىروۆانىڭ سوزدەرىنە جازىلعان اندەرى بار.
الدىمدا ك.بەكپاەۆتىڭ بىرنەشە ءان جيناقتارى جاتىر. سولاردىڭ ءبىرى – 2012 جىلى جارىققا شىققان «سىر بويى» دەپ اتالاتىن رومانستار. 1980 جىلدارى كورنەكتى ونەر قايراتكەرى, قازاقستان كومپوزيتورلار وداعىنىڭ توراعاسى ە.راحماديەۆ تسەلينوگرادقا ءبىر كەلگەنىندە, س.سەيفۋللين اتىنداعى كىتاپحانادا جەرگىلىكتى كومپوزيتورلاردىڭ كونتسەرتىنە قاتىستى.
ە.راحماديەۆ پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتىڭ مۋزىكا فاكۋلتەتىنىڭ وقىتۋشىسى عاليا توحتاحۋنوۆانىڭ ورىنداۋىنداعى ك.بەكپاەۆتىڭ «و, جاستىق-اي!», ء(سوزى ق.مىرزاليەۆتىكى), «جاس شوفەر» ء(سوزى ت.راحيموۆتىكى) اندەرىنە جوعارى باعا بەردى. ك.بەكپاەۆتىڭ اندەرى مەن رومانستارى جايلى قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتى كومپوزيتسيا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى, كومپوزيتور س.ءابدىنۇروۆ, قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى مۋزىكا تانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى, ونەرتانۋ كانديداتى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى گ.الپەيىسوۆا ت.ب. ونەر قايراتكەرلەرى جاقسى پىكىر ايتقان.بىردە بەلگىلى اقىن, مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى نۇرلان ورازاليننىڭ جىر جيناعىن وقىپ وتىرعان. كوزى «اناما» اتتى ولەڭگە ءتۇستى.
مەن جوقتا جەلمەنەن سىرلاسپا,
جۇرەگىم جەلدى كۇن جىلاعان.
جازباق بوپ تۋمىسى جىر باسقا,
جازا الماي جاستىققا قۇلاعام.
ايتامىن ءبىر ءسوزدى قيىلىپ:
«جانىمدا سەن ەككەن جاز قالسىن,
اناجان! كەۋدەمنىڭ كۇيىن ۇق.
سول كۇيمەن جۇرەكتەر مازداسىن!..» دەگەن جولدار جان دۇنيەسىن استان-كەستەن ەتتى. نەتكەن سىرلى, سازدى, ماعىناسى تەرەڭ جولدار! نەشە مارتە وقىدى. سول كۇنى «اناما» ءانى دۇنيەگە كەلدى. كەيىننەن 2015 جىلى جارىق كورگەن اندەر جيناعىنا نوتاسىمەن جاريالاندى.
كونتسەرت وتكىزۋدى ارماندايدى
كەنجەباي اعانىڭ تاعى ءبىر سۇيىكتى ءىسى – ورىس جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن قازاقشاعا ءتارجىمالاۋ. بۇل رەتتە ءسۇيىپ وقىعان جانە العاش اۋدارعان تۋىندىلارى – يۆان ءبۋنيننىڭ اڭگىمەلەرى. ك.بەكپاەۆ بۇدان سوڭ الەكساندر كۋپريندى, ۆلاديمير كورولەنكونى, سەرگەي دوۆلاتوۆتى, جاپون جانە قىرعىز ەرتەگىلەرىن قازاقشالادى. ول اۋدارمالارى مەن قاناتتى سوزدەرى «فوليانت» باسپاسىنان 2015 جىلى جەكە كىتاپ بولىپ شىقتى.
* * *
جاقىندا كەنجەباي اعانىڭ ۇيىنە باردىم. ادەتتەگىدەي قۋانا قارسى العانىمەن, كوڭىل-كۇيىنىڭ بولماي تۇرعانىن شارشاڭقى جۇزىنەن, قىزارعان كوزىنەن بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.
– سارىۋايىمشىل ەمەس ەدىم… كەيدە ۇيدە جالعىز قالعاندا, سۇرىقسىز ويلار قامايتىنى بار. سىيلاس دوس-جولداستارىمنىڭ كوبى قايتىس بولعان. زايىبىم ءرازيانىڭ ومىردەن وزعانىنا ون جىل. اجىك-كۇجىك اڭگىمەلەسىپ, شەر تارقاتار جان قالمادى. ەلەپ-ەسكەرمەيدى ەشكىم… انا ءبىر جىلدارى وسىنداعى ءبىر تەاتر قىزمەتكەرى جەتى-سەگىز ءانىمدى ديسكىگە تۇسىرەم دەپ زەينەتاقىمنان تىرنەكتەپ جيعان قىرۋار اقشامدى قاعىپ كەتتى. سەندىم ونەر ادامى بولعان سوڭ, قايدان بىلەيىن… اندەرىمدى جارىققا شىعار دەپ ءوتىنىش ايتقان كىسىلەردىڭ ءبارى اقشا سۇرايدى, تيىنسىز قيا باسپايدى. قول قىسقالىعى كەدەرگى بولىپ وتىر. ءجۇز ەلۋدەي ءان مەن رومانس جازىپپىن. سولاردىڭ ورىندالۋىن قالايمىن. استانادا جەكە كونتسەرتىم وتسە دەپ ارماندايمىن.
– قامىعا بەرمەڭىز, اعا! ەڭ باستىسى, دەنىڭىز ساۋ بولسىن! جيەندەرىڭىز كاميلا مەن اسەلدىڭ قىزىعىن كورىڭىز! «ۇل تۇتىنگە, قىز كۇتىمگە» دەگەندەي, قىزىڭىز گۇلنار ءسىزدى قادىرلەپ, قاس-قاباعىڭىزعا قاراپ وتىر عوي. ەرتە مە, كەش پە, اندەرىڭىز ورىندالار, جەكە كونتسەرتىڭىز وتەر, – دەدىم ءومىر مەن ونەرگە سونشالىقتى قۇشتار, رۋحى بيىك اقەدىل اعاعا تىلەك قوسىپ.
تولىمبەك ءابدىرايىم
