2005 جىلى پارلامەنت سايلاۋىنىڭ ناتيجەسىنە نارازىلىق تانىتقان قىرعىزستان حالقى ەلدى 15 جىل باسقارعان اسقار اقاەۆتىڭ بيلىگىن اۋدارىپ, ول ەلدەن كەتىپ, بوي تاسالاۋعا ءماجبۇر بولعان ەدى. ونىڭ ورنىن باسقان رەۆوليۋتسيا سەركەسى ق.باكيەۆ تە 5 جىلدان سوڭ ەلدەن قاشىپ شىعىپ, بەلورۋس جەرىنەن پانا تاپتى. وسى جاعداي قىرعىز ەلىندە تاعى قايتالاندى. اتاپ ايتقاندا, 4 قازاندا وتكەن پارلامەنت سايلاۋىنىڭ ناتيجەسىمەن كەلىسپەگەن نارازى جۇرت 6 قازانعا قاراعان ءتۇنى پرەزيدەنت اكىمشىلىگى مەن پارلامەنت وتىراتىن اق ۇيگە باسىپ كىرىپ, قازىرگى پرەزيدەنت سوورونباي جەەنبەكوۆتىڭ كابينەتىنىڭ بىت-شىتىن شىعاردى. ءورت شىقتى. جەرگىلىكتى اقپارات قۇرالدارىنىڭ جازۋىنشا, پوليتسيا مەن ارنايى جاساق نارازىلارعا ەشقانداي قارسىلىق كورسەتپەگەن.
تولقۋدىڭ تامىزدىعى: ۇرلانعان داۋىس
كورشى ەلدەگى بيىلعى سايلاۋعا 16 پارتيا قاتىسقان. سايلاۋ ناتيجەسى بويىنشا, «بيريمديك», «مەكەنيم كىرگىزستان», «كىرگىزستان» جانە «بۋتۋن كىرگىزستان» پارتياسى 7 پايىزدىق مەجەدەن وتكەن. مۇنىڭ ىشىندە جاڭادان قۇرىلعان بيلىك پارتياسى «بيريمديك» 24,5 پايىز داۋىس السا, «مەكەنيم كىرگىزستان» 23,88, «كىرگىزستان» 8,76 پايىز داۋىس جيناعان. وپپوزيتسيادان جالعىز «ءبۇتۇن كىرگىزستان» پارتياسى عانا 7,13 پايىز داۋىس جيناپ, قالعان 12 پارتيا پارلامەنتكە وتپەي قالعان.
سايلاۋ ناتيجەسى جاريالانعاننان كەيىن جەڭىلگەن پارتيالار سايلاۋشىلاردىڭ داۋىسىن ساتىپ الۋ فاكتىلەرى, اكىمشىلىك رەسۋرستاردى پايدالانۋ جاعدايلارى بولعانىن ايتىپ, مالىمدەمە جاسادى. بۇل جاعداي بيىلىكتىڭ قىلت ەتكەن قاراۋلىعىن كورسە, ءتۇپ قوتارىلا اتقا قونىپ, شەرۋگە شىعاتىن اق قالپاقتى اعايىندارعا ۇناماي قالدى دا, كەزەكتى تولقۋدىڭ تۋىنداۋىنا تۇرتكى بولدى. سونىمەن سايلاۋدىڭ ەرتەسى بىشكەكتەگى ورتالىق الاڭدا سايلاۋ ناتيجەسىنە قارسى نارازىلىق ءوتىپ, وعان مىڭداعان ادام قاتىستى. ولار جەەنبەكوۆتىڭ بيلىكتەن كەتۋىن, قايتا سايلاۋ وتكىزۋدى تالاپ ەتەدى. نارازىلىق كەزىندە 800-گە جۋىق ادام زارداپ شەگىپ, 19 جاستاعى جاس جىگىت مەرت بولدى. 13 ادام جانساقتاۋ بولىمىنە ءتۇستى.
ءاپ-ساتتە ۇلكەن وزگەرىسكە ۇلاستى
حالىقتىڭ تولقۋىنان كەيىن قىرعىزستان بيلىك جۇيەسىندە ساياسي داعدارىس قالىپتاستى. ماسەلەنى بەيبىت جولمەن شەشكىسى كەلگەن پرەزيدەنت سوورونباي جەەنبەكوۆ 6 قازاندا ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنا سايلاۋ كەزىندە بولعان زاڭ بۇزۋشىلىقتاردى تەكسەرۋدى تاپسىرىپ, «قاجەت جاعدايدا سايلاۋ قورىتىندىسىن جويۋدى» ۇسىندى. كوپ كەشىكپەي ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى پارلامەنت سايلاۋىنىڭ ناتيجەسىن جويدى. ەلدە ۇيلەستىرۋ كەڭەسى قۇرىلىپ, وعان بىرقاتار ساياساتكەرلەر ەندى. «بۋتۋن كىرگىزستان» پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى اداحان مادۋماروۆ كەڭەس جەتەكشىسى بولىپ تاعايىندالدى. بىراق دۇرلىككەن جۇرت مۇنىمەن توقتاعان جوق. اق ۇيگە باسىپ كىرىپ, پرەزيدەنت كابينەتىنىڭ ويرانىن شىعارىپ, ارتىنشا ءورت قويدى. وسىدان كەيىن سوورونباي جەەنبەكوۆ مالىمدەمە جاساپ, ساياسي كۇشتەر بيلىكتى زاڭسىز تارتىپ الۋعا ارەكەت ەتىپ, سايلاۋدى سىلتاۋراتىپ, قوعامدىق ءتارتىپتى بۇزدى دەپ نارازىلاردى ايىپتادى. «قالا تۇرعىندارىنىڭ تىنىشتىعىن بۇزدى. ءتارتىپ ساقشىلارىنا باعىنباي, دارىگەرلەردى ساباپ, عيماراتتاردى تالقاندادى. قان توگىلمەسىن, ءبىر دە ءبىر ازاماتتىڭ ومىرىنە قاۋىپ تونبەسىن دەپ كۇشتىك قۇرىلىمدارعا وق اتپاۋعا بۇيرىق بەردىم. قازىرگە دەيىن جاعدايدى ۋشىقتىرماۋ ءۇشىن مۇمكىن بولعان ارەكەتتىڭ بارلىعىن جاسادىق. مەملەكەتتىڭ تىنىشتىعى, قوعامنىڭ تۇراقتىلىعى دەپۋتات مانداتىنان بيىك» دەدى جەەنبەكوۆ.
نارازىلار تالابىنان سوڭ بۇرىنعى پرەزيدەنت المازبەك اتامباەۆ, ەكس-پرەمەر ساپار يساكوۆ, بۇرىنعى دەپۋتاتتار سادىر جاپاروۆ پەن راۆشان جەەنبەكوۆ قاماۋدان بوساتىلدى. 6 قازاندا كەشكە بىشكەكتە قوناق ۇيگە جينالعان ءبىر توپ دەپۋتات سەيسەنبى كۇنى دەمونسترانتتار تالابىمەن قاماۋدان شىققان سادىر جاپاروۆتى پرەمەر-مينيسترلىككە ۇمىتكەر رەتىندە ۇسىندى. بۇعان دەيىن وسى توپ جوگوركۋ كەنەش توراعاسى داستانبەك جۋمابەكوۆتىڭ وتستاۆكاعا كەتۋ تۋرالى ءوتىنىشىن قابىلداپ, جاڭا سپيكەر رەتىندە «بير بول» فراكتسياسىنىڭ دەپۋتاتى مىكتىبەك ابدىلداەۆتى تاڭداعان ەدى.
جەەنبەكوۆ قايدا ءجۇر؟
قازىرگە دەيىن قىرعىزستاندا 4 باسشى اۋىسىپ, ەل تاريحىنداعى 5-پرەزيدەنت سوورونباي جەەنبەكوۆ بيلىك جۇرگىزىپ جاتىر. اقاەۆ ەلدى 15 جىل باسقارسا, ونىڭ ورنىنا كەلگەن قۇرمانبەك باكيەۆ 5 جىلدان كەيىن ءوزى دە شەتەلگە قاشتى. ورتا ازياداعى تۇڭعىش ايەل پەرزيدەنت رەتىندە تاريحتا قالعان روزا وتىنباەۆا 2010 جىلى 27 ماۋسىمدا وتكەن رەفەرەندۋمنىڭ ناتيجەلەرى بويىنشا پرەزيدەنت بولىپ سايلانىپ, ءبىر جارىم جىل بيلىك جۇرگىزدى. ال المازبەك اتامباەۆ 2011 جىلعى 1 جەلتوقساننان 2017 جىلعى 24 قاراشاعا دەيىن ەل بيلەدى. ودان كەيىن بيلىك تىزگىنى اتامباەۆتىڭ جاقتاسى سوورونبايعا ءوتتى. كوپ وتپەي اتامباەۆ پەن جەەنبەكوۆتىڭ اراسى بۇزىلىپ, سوڭى اتامباەۆتىڭ 11 جىلعا سوتتالۋمەن تىنعان ەدى. ەندى مىنە شەرۋشىلەر سول اتامباەۆ پەن ونىمەن بىرگە سوتتالعان لاۋازىمدى تۇلعالاردى دا تۇرمەدەن بوساتىپ الدى. تۇرمەدەن بوساعانداردىڭ اراسىندا جوعارىدا ايتقانىمىزداي بيلىككە قايتا جايعاسىپ جاتقاندارى دا بار. وسى جاعدايعا بايلانىستى ساراپشىلار سوورونباي دا ورنىنان كەتۋى مۇمكىن دەپ وتىر. بىراق قازىر ءوزىن «لەگيتيمدى پرەزيدەنت» ەكەنىن مالىمدەگەن سوورانباي جەەنبەكوۆ پەن ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ قايدا ەكەنى بەلگىسىز.
نارازىلىق سەبەبى نەدە؟
قىرعىزستان اقپارات قۇرالدارىنىڭ مالىمەتىنشە, بۇل جولعى ساياسي دودادا سايلاۋشىلاردىڭ 56,5 پايىزى داۋىس بەرۋگە قاتىسقان. بىراق سايلاۋ قورىتىندىسىنان كەيىن وپپوزيتسيا «سايلاۋدا زاڭ بۇزۋ كوپ بولعاندىقتان, سايلاۋ ناتيجەسىن مويىندامايتىنىن» ايتىپ, ونى قايتا وتكىزۋدى تالاپ ەتتى. وپپوزيتسيالىق «اتا-مەكەن» پارتياسى بۇل دودانى «ەل تاريحىنداعى ەڭ لاس سايلاۋ» دەپ اتادى. پارلامەنتكە وتپەي قالعان شاعىن پارتيالار پرەزيدەنت جەەنبەكوۆكە جاقىن سانالاتىن «بيريمديكتى» ءوز كانديداتتارىن وتكىزۋدە اكىمشىلىك رەسۋرستى قولداندى دەپ ايىپتادى, بىراق پرەزيدەنت جاقتاستارى مۇنى جوققا شىعاردى. ونىڭ ۇستىنە پرەزيدەنتتىڭ ءىنىسى اسىلبەك جەەنبەكوۆ جانە قازىرگى پارلامەنتتەگى جوعارعى لاۋازىمدى ادامداردىڭ ءبىرازى وسى پارتيا اتىنان ۇمىتكەر رەتىندە سايلاۋعا تۇسكەنى حالىقتىڭ شامىنا تيسە, 2019 جىلدان بەرى «جەمقورلىق جاسادى, اقشانى شەتەلگە جىبەردى» دەپ جۇرت نارازىلىق تانىتىپ كەلە جاتقان رايىمبەك ماترايموۆتىڭ ىقپالىنداعى پارتيا – «مەكەنيم كىرگىزستان»-نىڭ دا ۇلكەن باسىمدىقپەن پارلامەنتكە ءوتىپ كەتۋى جاعدايدى ودان ءارى ۋشىقتىردى.
الدىڭعى ورىندى يەلەنگەن ءۇش پارتيا دا ەۋرازيا ەكونوميكالىق وداعىن جاقتايدى جانە رەسەيمەن قاۋىپسىزدىك سالاسىندا جاقىن ىنتىماقتاستىق ارىپتەستىكتى كۇشەيتۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.
قىرعىزستانداعى جاعداي تۋرالى جۇرتتىڭ پىكىرى دە ءار قيلى. بىرەۋلەر مۇنى ناعىز دەموكراتيا دەپ باعالاسا, ەندى بىرەۋلەر ءبىر مەمەلەكەتتىڭ سيمۆولى بولعان اق ۇيگە باسىپ كىرىپ, ءورت قويۋدى جوسىقسىزدىققا بالاپ جاتىر. قالاي بولسا دا, ماسەلەنىڭ بەيبىت ءارى زاڭدى جولمەن شەشىلگەنى دۇرىس. ويتكەنى مۇنىڭ ارتىندا قوعامنىڭ تىنىشتىعى مەن ەكونوميكالىق ۇلكەن ماسەلە تۇر. باۋىرلاس كورشى ەلگە تۇراقتىلىق پەن تىنىشتىق تىلەيمىز.
