نەمەسە «كيتاب تاسديق» تۋرالى بىرەر ءسوز
حاكىمنىڭ «كيتاپ تاسديق» شىعارماسىندا كوتەرىپ وتىرعانى – ارينە, ماحاببات ماسەلەسى. «ىقىلاس ءبىرلان وقىپ, ۇعىپ الىڭىزدار, انىڭ ءۇشىن ماحابباتىڭ تولادى». كورىپ وتىرعانىمىزداي, اۆتور ماحابباتتى ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ وتىر, وقىرمانعا ماحاببات ۋادە ەتەدى: تەك قانا ونىڭ ءبىر شارتى بار – ىقىلاسپەن وقىپ, ۇعىپ الۋ. ابايدىڭ كۇردەلى دە قيىن ماتىنىنە بويلاماس بۇرىن, جالپى وسى «ماحاببات» ۇعىمى تۋرالى ءسوز قوزعاي كەتسەك دەيمىز.
ماحاببات ۇعىمى قازاق مادەنيەتىنە قانشالىقتى ەتەنە, قانشالىقتى جاقىن؟ اباي نەگە بىردەن ەش ىركىلمەستەن «ماحاببات» جايلى ءسوز قوزعاپ وتىر. وقىرماننىڭ بۇل جايلى جالپى تۇسىنىگى بار ەكەندىگىنە نەلىكتەن سونشا سەنىمدى؟ بۇلاي بولاتىن سەبەبى, ءبىزدىڭ ويىمىزشا, قازاق رۋحانياتىنىڭ يسلامدى قابىلداۋ ەرەكشەلىگىندە جاتسا كەرەك. قازاق مادەني توپىراعى «اللادان باسقا قۇداي جوق, مۇحاممەد (س.ع.س.) ونىڭ ەلشىسى» دەگەن سەنىمگە عانا نەگىزدەلگەن ورتودوكسيالىق يسلاممەن شەكتەلمەگەن, ءدىندى اللا تاعالاعا دەگەن ماحابباتقا نەگىزدەلگەن سوپىلىق ءىلىم ارقىلى قابىلداعان. ونىڭ ايقىن دالەلى – تۇركىلىك سوپىلىقتىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى قوجا احمەت ياسساۋي. قوجا احمەت ءياسساۋيدى ءپىر تۇتىپ, «مەككەدە – مۇحاممەد, تۇركىستاندا – قوجا احمەت» دەپ ناقىلداعان قازاق دۇنيەتانىمى.
سونىمەن, ماحاببات ماسەلەسى ەڭ باستى, ەڭ ماڭىزدى ماسەلە ەكەنىنە كوزىمىز جەتىپ وتىر. اباي ءۇشىن ماحاببات – ەڭ اكتۋالدى پروبلەما, سول ءۇشىن باسىن تىگىپ وسى ەڭبەكتى جازۋعا بەل بايلاعان. ەندى ماحابباتتى ۋادە ەتكەننەن كەيىن ۋادە ەتۋشى ونىڭ قالاي بولاتىنىن, نەمەن بولاتىنىن ءتۇسىندىرۋى شارت. وسى شارتتىڭ ۇددەسىنەن شىعۋعا ۇمتىلعان ويشىل ەندى وقىرمانعا «ماحابباتتىڭ نەمەن بولاتىنىن» تۇسىندىرەدى. تۇسىندىرە وتىرىپ ماحابباتتىڭ نەگىزىن اشىپ بەرەدى: «ماحاببات – اۋەل ادامنىڭ ادامدىعى, عاقىل, عىلىم دەگەن نارسەلەر – ءبىرلان». بۇل تەزيس تۇرىندە ايتىلعان ويدان ماحابباتتىڭ ءۇش نەگىزى بار ەكەنىن كورەمىز: ادامنىڭ ادامدىعى, عاقىل, عىلىم. ماحاببات تەك وسىلار ارقىلى جۇزەگە اسادى ەكەن, وسىلار ارقىلى بولادى ەكەن. ەندى اباي كورسەتىپ وتىرعان ماحابباتتىڭ وسى ءۇش نەگىزىن تالداپ كورەلىك. اباي دۇنيەتانىمىندا وسى ءۇش نەگىزدىڭ الار ورنى قانداي بولماق؟ ولاردى قانداي ماعىنادا, كونتەكستە تۇسىنگەن ابزال؟ جاسىراتىنى جوق, وسى كەزگە دەيىن ابايدىڭ «ماحاببات – اۋەل ادامنىڭ ادامدىعى» دەگەنىن مورالدىق, ادامگەرشىلىك تۇرعىدا ءتۇسىنىپ كەلدىك. ءا دەگەندە, «ادامنىڭ ادامدىعى» قۇلاققا ادامنىڭ ادامگەرشىلىگى, كىسىلىك قالپى بولىپ ەستىلەتىنى دە راس. بۇنىڭ سەبەبى ءبىزدىڭ ماحابباتتى مورالعا اينالدىرۋىمىزدا, مورالداندىرۋىمىزدا جاتسا كەرەك. قۇر مورال, جالاڭ مورالعا سۇيەنۋ, ماحابباتتى مورال ارقىلى ءتۇسىندىرۋ, مورال ارقىلى بەكىتۋدىڭ عۇمىرى ۇزاق بولمايتىنىن ءومىردىڭ ءوزى كورسەتىپ وتىر. مورال – ءنورماتيۆتى ءمان يەلەنىپ, «سەن سۇيۋگە ءتيىسسىڭ» دەگەن مىندەتكەرلىككە قۇرىلادى. «نەگە سۇيۋگە ءتيىسپىن؟» دەگەن سۇراق مۇندا قويىلمايدى. ادام تەك ءبىر جوعارعى ينستانتسيا ارقىلى مىندەتتەلەدى. ال, اباي ماحاببات ادامنىڭ ادامدىعىمەن قاتار اقىل, عىلىم دەگەن نارسەلەرمەن بولادى دەيدى. وسى ايتىلعان ۇشتىكتەگى العاشقى ۇعىمدى (ادامنىڭ ادامدىعى) تازا تۇسىنۋگە سوڭعى ەكەۋى (اقىل, عىلىم) كومەكتەسەدى; قالايشا ءتۇسىنۋ كەرەكتىگىن اشىپ كورسەتەدى. بۇلاي بولاتىن سەبەبى اقىل مەن عىلىمنىڭ تابيعاتىندا جاتسا كەرەك. اقىل مەن عىلىم – ءبىزدى تانىمعا جەتەلەيدى: اقىل ارقىلى عىلىمعا يە بولامىز, عىلىم – تانىمعا جول اشادى. سوندا اباي «ماحاببات – اۋەل ادامنىڭ ادامدىعى, عاقىل, عىلىم دەگەن نارسەلەر – ءبىرلان» دەگەندە, ەڭ الدىمەن, ادامنىڭ اقىل, عىلىم يەسى بولا الارلىق قابىلەتىن مەڭزەپ تۇر. ادامنىڭ ادامدىعى, ونىڭ وزگە ماقۇلىقتاردان (جاراتىلعانداردان) ەرەكشەلىگى دە سوندا. سايىپ كەلگەندە, قۇرت ەمەس, قۇمىرسقا ەمەس, اعاش ەمەس, تاس ەمەس, ادام ادام بولىپ جاراتىلعاندا عانا ماحابباتقا يە بولا الادى دەپ تۇر. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن ورتا عاسىرلىق اراب-مۇسىلمان ويشىلى ءابۋ حاميد ءال عازاليدىڭ پىكىرىن العا تارتايىق. ول ءوزىنىڭ ايگىلى «ءدىن تۋرالى عىلىمداردىڭ جاڭعىرىعۋى» اتتى ەڭبەگىنىڭ «ماحابباتتىڭ ءمانى, ونىڭ تۇرلەرى جانە قۇلدىڭ اللا تاعالاعا دەگەن ماحابباتىنىڭ ءمانىسى» اتتى تاراۋىندا بىلاي دەيدى: «ءبىل, تاپ وسى ماحابباتتىڭ ءمانىن تانىعاندا عانا, ودان كەيىن ونىڭ شارتتارى مەن تۇرلەرىن, ودان سوڭ اللا تاعالاعا دەگەن ماحابباتتىڭ انىقتاماسىن وقىپ-بىلگەندە عانا وسى تاراۋدىڭ مازمۇنىن تۇسىنۋگە بولادى… ءبىرىنشى ىستەيتىن ءىسىمىز – ماحاببات تەك قانا تانىمنىڭ ناتيجەسى رەتىندە بولاتىنىن ۇعۋ, ويتكەنى, ادام تەك بىلگەنىن عانا سۇيە الادى. سوندىقتان, تاستار سۇيە المايدى: ماحاببات ءتىرى تانىم يەسىنىڭ قاسيەتى».
اللا تاعالاعا دەگەن ماحاببات – قازاق مادەنيەتىنە ەجەلدەن ەتەنە, تانىس ۇعىم. جالعىز جاراتۋشىعا دەگەن ىڭكارلىك سەزىمى دۇنيەتانىم رەتىندە قازاق توپىراعىندا اۋەلدەن قالىپتاسقان. سوندىقتان دا ويشىل وقىرمانعا ماحابباتتىڭ ماڭىزى مەن ورنىن ءتۇسىندىرىپ جاتۋدى ارتىق ساناپ, بىردەن «ماحاببات دەگەن نە؟», «ول قالاي بولادى؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەيدى. ىزدەي وتىرىپ, ماحاببات ادامنىڭ ادامدىعى, عاقىل, عىلىم دەگەن نارسەلەرمەن باياندى بولاتىنىن ايتادى.
كوپ ادام, اسىرەسە, جاستار جاعى ماحاببات جايىندا ءسوز قوزعالسا, ونى وزىنشە ءتۇسىنىپ, «جىمىڭداي» باستايدى. ارينە, ولاردىڭ قانداي ماحابباتتى مەڭزەپ وتىرعانى تۇسىنىكتى – قىز بەن جىگىتتىڭ سۇيىسپەنشىلىگى. ولاردى بۇل ءۇشىن كىنالاۋدان اۋلاقپىز: اركىم ماحابباتتى وزىنە جاقىن تۇتىپ, وزىنشە تۇسىنەتىنى زاڭدىلىق بولسا كەرەك. بىراق, اباي كوتەرىپ وتىرعان پروبلەمانىڭ امبەباپتىعى سوندا, ول ماحابباتتىڭ بۇل تۇرىنە دە كەلەدى. حاكىم ماحابباتتى فەنومەن رەتىندە الا وتىرىپ, ونىڭ ىشكى سىرىنا ۇڭىلەدى. ۇڭىلە وتىرىپ, ونىڭ جالپىعا ءتان امبەباپ زاڭدىلىعىن الدىمىزعا جايىپ سالادى. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن كوپشىلىك تۇسىنىگىندەگى ماحابباتتىڭ وسى تۇرىنە دە توقتالا كەتەيىك. ماحاببات ۇعىمى قازاق ءتىلىنىڭ اۋىزەكى قولدانىسىندا «جاقسى كورۋ» دەپ اتالاتىنى بەلگىلى. ءبىز تاڭەرتەڭ جۇمىسقا بارۋ ماقساتىندا ۇيدەن شىققاندا, ايالدامادا, قوعامدىق كولىكتە تالاي ادامدارمەن ۇشىراسامىز. بىراق ءبىز ولاردىڭ ءبارىن «جاقسى كورمەيمىز», ءبىز ولاردى تەك قانا «كورەمىز». سوقتىعىپ قالماۋ ءۇشىن, كەڭىستىكتە وز ورنىمىزدى تابۋ ءۇشىن, بىرەۋدىڭ اياعىن باسىپ كەتپەۋ ءۇشىن ءجاي عانا «كورەمىز». ال, ءبىر كۇنى عايىپتان تايىپ سول كوپشىلىكتىڭ ىشىنەن بىرەۋگە كوڭىلىمىز اۋادى. ەندى ءبىز بۇل ادامدى ءجاي عانا كورىپ تۇرعان جوقپىز, «جاقسى كورىپ تۇرمىز», جاقسىلاپ تۇرىپ كورىپ تۇرمىز, انىق, ءدال كورىپ تۇرمىز. ءبىز ول كىسىنىڭ ەشكىمدە جوق, تەك وعان عانا ءتان ءبىر قاسيەتىن تانىدىق. تانىدىق تا عاشىق بولىپ قالدىق. ول كىسىنى ەندى سىرتقى, باستاعى كوزىمىزبەن ەمەس, ىشكى, جۇرەك كوزىمىزبەن كورىپ تۇرمىز. جۇرەكتە ورنالاسقان اقىلىمىزبەن قاپىسىز تانىپ تۇرمىز.
ادەتتە, قازاق حالقىنىڭ ادەبى بويىنشا جىگىت قىزعا ءبىرىنشى كوڭىل بىلدىرەدى. كەيبىرەۋلەر «ءبىر كورگەننەن-اق عاشىق بولاتىن ادامدار بار ەمەس پە؟» دەيدى. ولارعا دا جاۋابىمىز دايىن: «ءبىر كورۋدىڭ» ءوزى – تانىم (كورۋ – تانىمنىڭ فورماسى). تەك بىرەۋلەرگە ادامدى تانۋ ءۇشىن ۇزاق ۋاقىت قاجەت بولسا, بىرەۋلەرگە ءبىر كورۋدىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر. ءبىر كورگەننەن تانۋ – ادامنىڭ ىشكى سەزىمىنىڭ كۇشتىلىگىنە, ينتۋيتسياسىنىڭ مىقتىلىعىنا بايلانىستى بولسا كەرەك.
«ماحابباتتا اقىل بولمايدى, ماحاببات تەك سەزىمنەن قۇرالادى» دەگەن وي ءبىزدىڭ باسىمىزدى جاۋلاپ العان. بۇنىڭ ءبارى ماحاببات پەن قۇمارلىقتى ايىرا الماعاندىقتان. اباي ايتادى:
عاشىقتىق, قۇمارلىقپەن – ول ەكى جول,
قۇمارلىق ءبىر ءناپسى ءۇشىن بولادى سول.
«سەنەن ارتىق جان جوق» دەپ عاشىق بولدىم,
مەن نە بولسام بولايىن, سەن امان بول.
قۇمارلىق – اقىلدان ادا, قۇمارلىق – ەسسىز (اقىلسىز), كوزسىز بولعاندىقتان, وندا تانىم جوق. تانىم بولماعاننان كەيىن ماحابباتتىڭ دا بولمايتىنى وزىنەن ءوزى تۇسىنىكتى. قۇمارلىق – ءناپسىنىڭ قالاۋىنان تۋىندايدى. ال, ءناپسىنىڭ ءوزى تۇراقسىز, تەز جەرىگىش, تەز اينىعىش قاسيەتكە يە. بۇگىن ءولىپ-ءوشىپ قۇمارتقان نارسەسىنەن ەرتەڭ جەرىپ شىعا كەلەدى. ءناپسى – ول دا كورەدى, بىراق ءناپسىنىڭ كورۋى بولەك, ءناپسى باس كوزىمەن كورەدى. ال, باس كوزىمەن كورۋى – جالعان. ءناپسى ماسەلەسىن ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەگەن شاكارىم اتامىز ايتادى:
باس كوزىمەن قاراساڭ, ءناپسى – جالعان,
ءبىر سۇلۋ قىز سىقىلدى جۇرت تاڭدانعان.
انىق اقىل كوزىمەن قاراعاندا,
ءوزىن بەرەر قالىڭعا ول قىزدى العان.
ءناپسىنىڭ تابيعاتى – الدامشى. الدانعان ادام ءوزىن جوعالتادى, ءوز ءمانىن جوعالتادى. ال, عاشىقتىقتىڭ, ماحابباتتىڭ تابيعاتى بولەك. عاشىقتىق, ماحاببات باستاعى كوز ەمەس, جۇرەك كوزى جۇزەگە اساتىندىقتان دا ادامدى ەش الدامايدى. ماحاببات – وپالى, قۇمارلىق – وپاسىز, بايانسىز, تۇراقسىز. قازاقتىڭ داۋىلپاز اقىنى قاسىم امانجولوۆ بۇل تاقىرىپتى وزىنشە وربىتەدى:
ماحاببات بار ادامدا, اقىل, وي بار,
سەرگەك اقىل جان سىرىن تەرەڭ ويلار.
ويسىز جانعا كەۋدەڭنەن ورىن بەرسەڭ,
جۇرەگىڭدى الار دا دوپ قىپ وينار.
ءوزىمىز تۇسىنە الماي كەلە جاتقان تاعى ءبىر ماسەلە – جۇرەك پەن اقىلدىڭ بايلانىسى. كوبىمىز اقىل باستا بولادى دەپ ۇعىپ, جۇرەكتى تەك سەزىمنىڭ ورنى دەپ قاراستىراتىنىمىز جاسىرىن ەمەس. ويىمىزدى تۇزەتىپ, قاتە كەتكەن جەرىمىزدى اڭداتىپ وتىراتىن حالىق دانالىعىنىڭ سارقىلماس قاينار كوزى – ماقال-ماتەلدەر. قازاق ماقالى بۇل حاقىندا:
اقىماقتىڭ اقىلى – بىلەگىندە,
اقىلدىنىڭ اقىلى – جۇرەگىندە;
شاكارىم:
تاپقىش وي عوي اقىلدىڭ ماعىناسى,
ءتۇبى – جۇرەك, بولادى ميدا باسى,
دەپ شەگەلەي تۇسەدى. شال اقىن بولسا:
سويلەپ قال, قىزىل ءتىلىم, جاق بارىندا,
كەۋدەدە – اقىل, ماڭدايدا باق بارىندا,
مىڭ سايتان, ءجۇز پالەكەت قاماسا دا,
ءبىر ءتاڭىرى قاعىپ شىعار ساقتارىندا,
دەپ, بۇل ماسەلەنى ءتىپتى دە بەكىتە تۇسەدى.
سونىمەن, قازاق رۋحانياتىنىڭ اسىل ۇلگىلەرىن العا تارتا وتىرىپ, «ماحاببات – اۋەل ادامنىڭ ادامدىعى, عاقىل, عىلىم دەگەن نارسەلەر – ءبىرلان» دەگەن اباي ويىن ءبىرشاما دالەلدەپ شىقتىق قوي دەپ ويلايمىز. ەندى بىرتىندەپ ءماتىن ۇسىنىپ وتىرعان باسقا ماسەلەلەرگە اۋىسايىق.
اباي ماتىنىندە بەلگىلى ءبىر جۇيە, رەت, ءتارتىپ بار. سول جۇيەدەن ءبىر ساتكە دە اۋىتقىماي, ويشىل ءبىزدىڭ الدىمىزعا ماحابباتتىڭ نەگىزدەرىن جايىپ سالعاننان كەيىن, ەندى وسى «ماحابباتتى قالاي تابۋعا بولادى؟» دەگەن ساۋال توڭىرەگىندە ويلانادى. ماحاببات – وڭاي نارسە بولماسا كەرەك: ول تابىلۋى دا, تابىلماۋى دا مۇمكىن. ايتپەسە, «جەر بەتىندە قانشاما ادام بار, بىراق سونىڭ بارلىعى نەلىكتەن ماحابباتقا يە ەمەس؟» دەگەن ساۋال تۋىندايدى. «جالعان دۇنيەنىڭ ءىسى سەبەپسىز بولماق ەمەس» دەپ ءماشھۇر ءجۇسىپ ايتقانداي, بۇنىڭ دا ءبىر سەبەبى بولسا كەرەك. «مۇنىڭ سەبەبى نە؟» دەگەن سۇراققا اباي: «مۇنىڭ تابىلماقتىعىنا سەبەپتەر – اۋەلى حاۋاس ءساليم ءتان ساۋلىق. بۇلار تۋىسىنان بولادى, قالمىس وزگەلەرىنىڭ ءبارى جاقسى اتا, جاقسى انا, جاقسى قۇربى, جاقسى ۇستازدان بولادى» دەپ وي قورىتادى. ەندى اباي ويىنا بويلاۋ ءۇشىن الدىمەن بىزگە تۇسىنىكسىز بولىپ تۇرعان «حاۋاس ءساليم» دەگەن ۇعىمدى تالداپ, تۇسىنۋگە تالپىنىپ كورەلىك. ح.بارانوۆتىڭ ارابشا-ورىسشا سوزدىگىندە بۇل سوزدەردىڭ توركىنى بىلاي بەرىلىپتى: «ﻮﺍﺱ ﺤ» (حاۋاس) چۋۆستۆو; «ﺳﻟﻴﻡ» (ساليم) زدوروۆىي; نورمالنىي; تسەلىي, نەۆرەديمىي. سونىمەن, «حاۋاس ءساليمنىڭ» ماعىناسى – ساۋ, قالىپتى, ءبۇتىن, زاقىمدانباعان سەزىم بولىپ شىقتى. «ءتان ساۋلىعى» – تۇسىنىكتى: ادامنىڭ ءتانىنىڭ, دەنەسىنىڭ ساۋ بولۋى. عىلىمي تىلگە اۋدارساق, ابايدىڭ «حاۋاس ءساليمى» – پسيحيكالىق ساۋلىق (پسيحيچەسكوە زدوروۆە), «ءتان ساۋلىعى» – فيزيكالىق ساۋلىق (فيزيچەسكوە زدوروۆە) بولىپ شىعادى. «بۇلار تۋىسىنان» بولادى دەيدى ويشىل. بالانىڭ انا قۇرساعىن جارىپ, جارىق دۇنيەگە دەنى – ساۋ, اقىل-ەسى – ءبۇتىن, ون ەكى مۇشەسى تۇگەل بولىپ كەلۋىن ايتىپ وتىر. ماحاببات, جوعارىدا ايتقانىمىزداي, ادامنىڭ تانىم قابىلەتىنە تىكەلەي بايلانىستى بولعاندىقتان, بالانىڭ دەنى ساۋ بولىپ تۋى اسا ماڭىزدى بولسا كەرەك. بۇل جەردەن بىرنەشە ماسەلە شىعادى: بىرىنشىدەن, تەكتىلىك ماسەلەسى. بابالارىمىز «كورىپ العان كورىكتىدەن كورمەي العان تەكتى ارتىق» دەپ, تەكتىلىك ماسەلەسىن ءبىرىنشى ورىنعا قويعان. ويتكەنى, تەكتىدەن عانا عىلىم-ءبىلىمدى يگەرۋگە قابىلەتتى, العىر ۇرپاق تۋاتىنىن ءجىتى اڭداپ, كوڭىلىنە ءدوپ تۇيگەن. ەكىنشىدەن, قان تازالىعى ماسەلەسى: جەتى اتاعا دەيىن قىز الىپ, قىز بەرىسپەۋ ءداستۇرى. اعايىن ادامداردىڭ قانى ارالاسقاندا ولاردان تۋعان ۇرپاقتىڭ اقىل-ەسى كەم بولىپ تۋاتىنىن بۇگىنگى مەديتسينا دالەلدەدى. عىلىمدا بۇل قۇبىلىس ينتسەست (لات.incestum – قان ارالاسۋ) دەپ اتالىپ, اتام زاماننان تابۋ (تىيىم) سالىنعان. ۇشىنشىدەن, بالانىڭ انا قۇرساعىنا ءبىتۋ پروتسەسى. بالا ءجاي عانا جاراتىلا سالماي, ماحابباتپەن جاراتىلۋى شارت. ءار نارسەنى ءوز اتىمەن ايتقان ابزال دەپ ەسەپتەيتىن قازاقتىڭ اۋليەسى ءماشھۇر ءجۇسىپ اتامىز قازىرگى شىعىپ جاتقان شىعارمالار جيناعىنىڭ بەسىنشى تومىندا وسى پروبلەماعا قاتىستى قازاق حالقىنىڭ مىناداي ماقالىن كەلتىرەدى: «كوڭىلسىز جۇمىستان – كوتسىز بالا تۋادى». اششى بولسا دا اقيقات: ەرلى-زايىپتىلاردىڭ اراسىندا شىن سۇيىسپەنشىلىك بولماسا, جىنىستىق قاتىناس قۇر مىندەت دەڭگەيىنە تۇسىرىلگەندە ساپالى ۇرپاقتىڭ دۇنيەگە كەلمەيتىنى وزىنەن-ءوزى تۇسىنىكتى بولسا كەرەك. «كوتسىز بالا» – بۇل جەردە ناقتى ماعىنادان گورى اللەگوريالىق مانگە جاقىن: جىنىستىق مۇشە – ول قازاق مادەنيەتىندە ءارى قۋات كوزى, ءارى كۇش بەلگىسى. قازاق اۋىزەكى تىلدە سوزگە كەلىپ, كەرىسىپ قالعاندا قارسىلاسىنىڭ مىسىن باسۋ ءۇشىن «ءبىر جەرىڭە قارا» دەيدى. ونىسى – كۇشىڭدى شامالا, الىڭە قارا دەگەنى. ەندەشە, «كوتسىز بالا» – قۋاتى كەم, ءالسىز, جارىمجان بالا; رۋحاني اقاۋى بار, رۋحى ءالسىز بالا. ادامعا رۋح بەرەتىن – شىنايىلىق, شىن سۇيىسپەنشىلىك, ماحاببات سەزىمى. سوندىقتان بولار, سوڭعى كەزدە قازاق رۋحانياتىندا بيولوگيالىق جۇكتىلىكتەن بۇرىن رۋحاني جۇكتىلىك بولۋى كەرەك دەگەن ماسەلە كوتەرىلە باستادى. سوندا عانا ەلدى اۋزىنا قاراتقان شەشەن, اقىلى كەمەل دانىشپان, جۇرەگىندە تۇگى بار قايتپاس قايسار بالا دۇنيگە كەلەدى دەپ ەسەپتەلىنەدى. قازاقتىڭ دانالىعىنىڭ تاۋسىلماس قورى قارا ولەڭ بۇل ماسەلەنى بىلاي دەپ تۇيىندەيدى:
بىرىنشىدەن نە جامان, وسەك جامان,
ەكىنشىدەن – سۇيمەگەن توسەك جامان.
ەر جىگىتتىڭ بويىندا بولماسا ونەر,
جۇرگەنىنەن نە پايدا ەسەن-امان.
بۇل قارا ولەڭدەگى «سۇيمەگەن توسەك» جوعارىداعى «كوڭىلسىز جۇمىس» ۇعىمىمەن ماعىنالاس, استارلاس دەسە دە بولادى. سوندىقتان, اباي كوتەرىپ وتىرعان ماسەلە, بالانىڭ سەزىمى دە تولىق, ءتانى دە ساۋ بولىپ تۋى – بۇگىنگى كۇنى دە وتە كوكەيكەستى ماسەلە. وتارشىلىق قامىتىن كيگەن قازاق حالقى ءوزىنىڭ رۋحاني مادەنيەتىن جوعالتا باستادى. رۋحانياتتىڭ قۇرامداس بولىگى – ۇرپاق ماسەلەسى, ۇرپاق ساپالىلىعى دەگەن ۇعىمدار دا ۇمىتىلا باستاعانى جاسىرىن ەمەس. بۇل رۋحاني دەرتتى العاش بايقاعانداردىڭ ءبىرى ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى: «قۇداي ەرلى-بايلى قىلىپ جاراتتى. جاقسى سوقالاپ, جاقسى مالالاپ, جۇمىستى دايەكتى, ورنىقتى قىلىپ جۇمىستاسا, ەگىن شىقپاي قالا ما؟ قازاقتىڭ كوبىنىڭ ويىندا دانەمە جوق, سيىر قاشىرعان بۇقانىڭ جۇمىسى. قۇر ونىمەن بالا بولا ما, ەسەبىن تاۋىپ, رەتىن تاپقاندىقتان بولادى. بالا دەگەن قۇدايدان سۇرايتۇعىن نارسە ەمەس, قۇداي جاساپ بەرەتۇعىن نارسە ەمەس, ەرلى-بايلى ەكى كىسىنىڭ ەڭبەگى, قولدان جاساپ, ەگىپ, ءوستىرىپ الاتۇعىن اعاشى. وسى اعاشتى جەمىستى اعاش قىلىپ ءوستىرىپ, ءوندىرىپ الاتۇعىن قايراتتى سابازدار بار. كىسى – سول, ادام – سول! ول ءبىر جەردەن ورىك-مەيىزدىڭ تۇقىمىن الىپ كەلىپ ەككەن جوق. بىراق ىجداھاتى, تىلەۋى جەمىستى اعاش بولۋىن ويلاپ, باققان, قاققاندىقتان». سونىمەن, بۇلار («حاۋاس ءساليم ءھام ءتان ساۋلىق») بالانىڭ تۋىسىنا (تۋىنا) بايلانىستى ەكەن. جوعارىدا ءماشھۇر ءجۇسىپ اتامىز ايتقانداي, «قۇداي جاساپ بەرەتۇعىن نارسە ەمەس, ەرلى-بايلى ەكى كىسىنىڭ ەڭبەگى, قولدان جاساپ, ەگىپ, ءوستىرىپ الاتۇعىن اعاشى».
ءجا, حوش. بالا دەنى ساۋ بولىپ تۋدى دەلىك: اقىل-ەسى – ءتۇزۋ, سەزىمى – تولىق, ون ەكى مۇشەسى – ساۋ. بىراق بالانىڭ ماحابباتقا يە بولۋى ءۇشىن بۇل جەتكىلىكسىز, ەندى بالانىڭ قالىپتى, دۇرىس ءوسۋى ونىڭ الەۋمەتتىك ورتاسىنا تىكەلەي بايلانىستى بولسا كەرەك. سوندىقتان, اباي ماحابباتتىڭ تابىلۋ سەبەپتەرىن ودان ءارى ىجداھاتتىلىقپەن تاپتىشتەي وتىرىپ, «قالمىس وزگەلەرىنىڭ ءبارى جاقسى اتا, جاقسى انا, جاقسى قۇربى, جاقسى ۇستازدان بولادى» دەيدى. «تالاپ, ۇعىم ماحابباتتان شىعادى. عىلىم-بىلىمگە ماحاباتتاندىرماق الگى ايتىلعان ۇشەۋىنەن بولادى» دەپ تۇجىرادى. تالاپ (ارابشا «تالاب» – ىزدەۋ), ۇعىم – عىلىمنىڭ باستى شارتتارى. ال سول تالاپ ەتۋ ءۇشىن, تالاپ ەتە وتىرىپ تاپقان نارسەڭدى ۇعۋ ءۇشىن – ماحاببات كەرەك ەكەن. ماحابباتسىز تالاپ تا, ۇعىم دا جوق. دەمەك, عىلىم دا جوق دەگەن ءسوز. قىسقاسىن ايتقاندا, ادام ءوزىنىڭ سۇيگەن نارسەسىن عانا بۇكىل جان-تانىمەن بەرىلە ىزدەيدى; تاپقان كەزدە قاتتى سۇيگەندىكتەن تەز ۇعىپ الا قويادى. سۇيمەگەن نارسەسىن ەشقاشان ىزدەمەيدى, ىزدەۋگە تالاپتانبايدى دا, كەزدەسە قالعاننىڭ وزىندە ونى ۇقپايدى.
(جالعاسى بار)
