ەجەلگى زاماننان باستاۋ الىپ جاڭا زامانعا دەيىن ازيا مەن ەۋروپانى بايلانىستىرعان ۇلى جىبەك جولى – ادامزات تاريحىنداعى ماڭىزدى قۇبىلىستاردىڭ ءبىرى. بۇل جول ونداعان عاسىرلار بويى ءوزى قامتىعان ەلدەر مەن حالىقتاردىڭ ەكونوميكاسىنىڭ, مادەنيەتىنىڭ دامۋىندا ەلەۋلى ءرول اتقاردى. قوس قۇرلىقتى جالعاستىرعان ول ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى II-I عاسىرلاردان باستاپ ازيا مەن ەۋروپانىڭ اراسىن جالعاستىرۋشى كوپىر, ياعني, شىعىس پەن باتىستى بايلانىستىرۋشى جەلى بولدى.
جىبەك جولى تەك ساۋدا جولى بولىپ قانا قالماستان, دۇنيەجۇزى ءوركەنيەتىن توعىستىرىپ, ادامزات قوعامىنىڭ دامۋىنا وشپەس ۇلەس قوستى. وڭتۇستىك قازاقستان مەن جەتىسۋ قالالارىنىڭ ۆيزانتيا, يران, ورتا ازيا, كاۆكاز, التاي, ءسىبىر, شىعىس تۇركىستانمەن تىعىز ساۋدا بايلانىستارى بولعاندىعىن ەجەلگى قولجازبالارداعى مالىمەتتەر ءدالەلدەيدى. شاشتان (تاشكەنتتەن) جول گيزگيردقا, يسپيدجابقا كەلىپ, ودان ءارى كەرۋەن تارازعا باعىت العان. تارازدان سولتۇستىكتە اداحكەت, دەح-نۋدجيكەت قالالارى ورنالاسقان قيماقتارعا, وڭتۇستىكتە وزدەرىنىڭ تۋعان ولكەسىندە – شەلدياني, كۋليا جانە ت.ب. قالالارعا تىرەلگەن. سونداي-اق, تارازدان تومەنگى بارىسحانعا, ودان ءارى قۇلان, مەركە ارقىلى اسپاراعا جەتەتىن بولعان. X عاسىردان باستاپ ىلە جازىعىنداعى ساۋدا جولى ارقىلى كەرۋەندەر جۇرە باستايدى. وسى جەردەن ىلە الاتاۋىنىڭ كوپەستەرى قازىرگى الماتى مەن تالعاردىڭ ەلدى مەكەندەرىنە جولعا شىققان. تالعار باعىتىنداعى جول قازىرگى شەلەك, ەسىك, كەگەن اۋداندارىنا, پودگورنىيعا, ودان ءارى شونجاعا يەك ارتادى. الاكول اۋدانىندا جول تارماقتالادى. ەكىوگىز, قيالىق, كوكتەم كەرۋەن جولدارىمەن شىعىس تۇركىستانعا, التايعا, مونعولياعا شىعۋعا بولاتىن ەدى. سىرداريا قالالارىن بايلانىستىراتىن جولداردىڭ ماڭىزى وراسان زور. ول يسفيدجابتان باستالىپ, سولتۇستىك باتىستا – ارسۋبانيكەنت, ارىس, كەدەر, شاۋعار, ساۋران, سىعاناققا اكەلەتىن. سىعاناقتان جەنتكە جانە يانگيكەنتكە تىرەلگەن. يسفيدجابتان سولتۇستىككە قاراي تۇسكەن جول قۇمكەنت, ابا-اتا, سوزاققا بارادى. ودان ءارى ورتالىق قازاقستاننىڭ جازىق جەرلەرى ارقىلى كەڭگىر, جەزدى, نۇرا دالالارىنا شىعادى.
ورتالىق قازاقستانداعى ساۋدا جولدارىنىڭ سىلەمدەرى XX عاسىردىڭ باسىنا دەيىن ساقتالىپ كەلدى, ءتىپتى, رەسەي, قازاقستان جانە ورتا ازيانىڭ قالالارى مەن ەلدى مەكەندەرىن بايلانىستىرىپ وتىردى, وعان جاقىن جەرلەردە جارمەڭكەلەر ۇيىمداستىرىلدى. ۇلى جىبەك جولى كوپ حالىقتاردىڭ مادەنيەتىن ءتۇيىستىرۋىمەن بىرگە, ولاردىڭ تابيعي ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاۋدا ماڭىزدى قىزمەت اتقاردى. بۇل ىستە قازاقستان جەرىن مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ ەڭبەگى دە بار. ولار تۇرعىن ءۇيدى (كيىز ءۇي), ات ابزەلدەرىن جاساۋ ونەرىن, كىلەم توقۋدى, كۇمىستەن ءتۇرلى اسەمدىك بۇيىمدار سوعۋدى, باي اۋىز ادەبيەتىن مۇرا ەتىپ قالدىرعان. وسىنىڭ ءبىر ايعاعى – ەسىك جانە ارالتوبە قورىمدارىنان تابىلعان التىن كيىمدى ادام ەسكەرتكىشتەرى, شىعىس قازاقستانداعى بەرەل قورىمىنان تابىلعان ولجالار, ەجەلگى تۇرىك جازبا ادەبيەتىنىڭ ورحون ەسكەرتكىشتەرى.
رەسەيگە بوداندىق كەزىندە ەسىل ءوڭىرىندەگى كەرۋەن جولدارىن العاش زەرتتەگەن عالىمداردىڭ ءبىرى شوقان ءۋاليحانوۆ ەدى. عالىمنىڭ 1856 جىلى ءوز قولىمەن تولتىرعان «XIX عاسىردىڭ ورتاسىنداعى قازاق دالاسىنىڭ كارتاسى» دەيتىن ەڭبەگى بار. بۇل ەڭبەك 1961 جىلى جارىق كورگەن كوپ تومدىعىنىڭ 5-تومىنا ەنگەن. وسىندا ابىلاي مەكەن ەتكەن ايماقتاردى باسىپ وتكەن كەرۋەن جولدارىنىڭ سىزباسى كورسەتىلگەن. سىزبادا قازىرگى اقمولا وبلىسىنىڭ اتباسار, قورعالجىن جانە اقمولا-قاراوتكەل ءوڭىرى تولىق قامتىلعان.
بەس تومدىق «قازاقستان تاريحى» اكادەميالىق باسىلىمىندا جانە تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور سايدەن جولداسباەۆتىڭ قازاقستاننىڭ ورتا عاسىرلارداعى تاريحىنا ارنالعان وقۋ قۇرالدارىنداعى كارتا-سىزبالاردا جىبەك جولىنىڭ ورتالىق جانە سولتۇستىك قازاقستانعا تارامدالعان سوراپتارى جاقسى كورسەتىلگەن.
عالىم-جازۋشى اقسەلەۋ سەيدىمبەك قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىنەن سولتۇستىك وڭىرلەرىنە بەتتەگەن كەرۋەن جولدارىن «كوش جولى» رەتىندە الىپ قاراپ, ونى بەس-التى ءسۇرلەۋگە بولەدى.
كوپ جىل بويى ەسىل ءوڭىرىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋمەن اينالىسقان تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ب.قۇسايىنوۆ 2007 جىلى بىرنەشە جىلعى زەرتتەۋلەرىن جيناقتاپ, «ەسىل ءوڭىرىنىڭ كەرۋەن جولدارى» اتتى عىلىمي ماقالاسىن جاريالادى. اقمولالىق ولكەتانۋشى عالىم بايانباي قۇسايىنوۆتىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك, ورتالىق قازاقستانداعى دالالىق كەرۋەن جولدارى سوناۋ ۇلى ءجىبەك جولىنان بەرى جالعاسىپ كەلگەن جانە ول قازاقستان رەسەي بوداندىعىندا بولعان كەزدە دە توقتاماعان.
عالىمنىڭ پىكىرىنشە, بۇل ولكەدە ءتورت ۇلكەن كەرۋەن جولى بولعان. نەگىزگى جول قازىرگى قىزىلجار قالاسىنان شىعىپ, اقمولا دۋانى ارقىلى ۇلىتاۋدى باسىپ ءوتىپ, بۇقارا, تاشكەنتكە جەتىپ جىعىلعان. وسى كەرۋەن جولىن ەرتەدە «حان جولى» دەپ اتاعان. كەيبىر دەرەكتەردە «ابىلاي جولى» دەپ تە ايتىلادى. بۇل – كونە جىبەك جولىنىڭ ءبىر سۇرلەۋى. بىراق ول تاريحي ستراتەگيالىق ماڭىزى جاعىنان قازاق حاندىعى قۇرىلعاننان كەيىن ءوركەندەپ, ابىلاي ءداۋىرى مەن رەسەي پاتشالىعىنىڭ تۇسىندا ەڭ نەگىزگى ستراتەگيالىق كۇرە جولعا اينالعان.
مىسالى, «سولتۇستىكتەگى قىزىلجار مەن وڭتۇستىكتەگى تۇركىستاندى جالعاستىرعان «ابىلايدىڭ قارا جولى» دەيتىن قاتىناس جەلىسى ورنادى» دەپ جازىلعان.
بەرتىندە وسى جولدارمەن ورىستىڭ ەلشىلەرى, اسكەري كەرۋەن-شەرۋلەرى (ەكسپەديتسيا) جۇرەتىن بولعاندىقتان, حالىق «ءشاشتىنىڭ جىڭىشكە جولى» دەپ اتاپ كەتكەن.
اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ «قازاق الەمى» كىتابىندا دا بۇل تۋرالى ءبىرشاما دەرەكتەر ايتىلادى. سونىمەن زەرتتەۋشى پىكىرىنشە, تۇركىستان ءولكەسىنەن شىققان كەرۋەن جولى ۇلىتاۋعا كەلىپ تۇيىسكەننەن كەيىن ءبىرنەشە تارماققا ءبولىنىپ تارايتىن بولعان. سونىڭ ءبىرى قاراوتكەل (قازىرگى استانا قالاسىنىڭ ماڭى) ارقىلى ءوتكەن. قاراوتكەل ءوڭىرى «حان جولىنىڭ» كۇرەتامىرى بولعان.
كەيىنگى جىلدارى اقمولا ءوڭىرىنىڭ تاريحىن تەرەڭدەي زەرتتەپ ءجۇرگەن پروفەسسور جامبىل ارتىقباەۆ تا ەسىل-نۇرا بويىن بويلاپ, ءسولتۇستىكباتىسقا ورتا عاسىرلاردا ساۋداگەر كوپەستەر جول تارتقانىن ايتادى.
ارحەولوگ عالىم تاڭىربەرگەن ءماميەۆ تە ب. قۇسايىنوۆتىڭ پىكىرىن قۋاتتاي وتىرىپ, وتاندىق تاريح عىلىمى مويىنداعان ەسىل-نۇرا بويىنداعى بوزوق, بىتىعاي, ارقايىم جانە ت.ب. ەجەلگى دالالىق قالالار مەن كەرۋەن جولدارىنىڭ سوراپتارىن, مادەني مۇرالارىن زەرتتەۋ استانا قالاسىنىڭ كونە تاريحىن اشۋ باعىتىنداعى ماڭىزدى ماسەلە دەگەن تۇجىرىم جاسايدى.
قازىرگى استانا توڭىرەگىندە ورتا عاسىرلىق تاريحي-ارحەولوگيالىق مۇرالار سيرەك تە بولسا كەزدەسەدى. سولاردىڭ ءبىرى – ەلوردادان 123 شاقىرىم جەردە قورعالجىن اۋدانىنىڭ جەرىندە بىتىعاي كەسەنەسى. بۇل ەسكەرتكىشتى زەرتتەۋشىلەر XIX عاسىردان بەرى بىلەدى. بىراق كەشەندى تۇردە ءالى زەرتتەلمەي كەلەدى. ەكىنشىسى – استانا قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى بوزوق قالاسىنىڭ ورنى ەلوردانىڭ كەمىندە 1 مىڭ جىلدىق تاريحى بار ەكەنىن ايگىلەپ تۇر. استانادان 100 شاقىرىمداي جەردە, ەرەيمەنتاۋ اۋدانىندا عۇن-تۇركى ءداۋىرىن قامتيتىن «قۇماي تۇرىكتىك ارحەولوگيالىق-ەتنوگرافيالىق ەسكەرتكىشى» 2009 جىلى اشىلعان بولاتىن.
وسى ورتا عاسىرلىق ەسكەرتكىشتەردى دۇرىس پايدالانا الساق, تۋريزمدى دامىتۋعا پايدالى اسەرىن تيگىزەرى ءسوزسىز. اسىرەسە, ولاردى, ۇلى ءجىبەك جولىن قازىرگى زامانعا ساي قايتا جاڭعىرتۋ جوباسىنا كىرىكتىرە بىلسەك, الەمدىك ماڭىزى بار بۇل ىستە رەسپۋبليكانىڭ باس قالاسى دا لايىقتى ورىن الار ەدى.
سەيىتقالي دۇيسەن,
مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى,
پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ كانديداتى
