بۇرىنعى كەڭەس سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان ەلدەر ءۇشىن قانشا ۋاقىت وتسە دە ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ورنى ايرىقشا كورىنەدى. ويتكەنى بۇل وتان ءۇشىن وتقا ءتۇسكەن ميلليونداردىڭ جان الىپ, جان بەرىسكەن قيان-كەسكى الاپاتى بولعانى ءمالىم. سوندىقتان دا سول سوعىستا وققا ۇشقان ەرلەردىڭ ەرلىگى ۇرپاقتان-ۇرپاققا مۇرا بولىپ كەلەدى. بۇگىندە قاتارى سيرەپ قالعان اقساقالدى مايدانگەرلەر سول سۇراپىل سوعىستىڭ قازىرگى ۇرپاققا جولداعان اسقاق تا ارداقتى اماناتى سەكىلدى. ميلليونداعان ادامنىڭ قۇربان ەتكەن سول سوعىستىڭ قاسىرەتىن كورگەن ەلدە ەندى قايتىپ سوعىس بولماۋى ءتيىس ەدى…
وكىنىشكە قاراي, وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارى وتان سوعىسىنىڭ مايدانگەرلەرى تاعى دا ءبىر سوعىسقا نەمەرەلەرى مەن شوبەرەلەرىن اتتاندىرۋعا ءماجبۇر بولدى. ولاي دەيتىنىمىز, 1979 جىلدىڭ سوڭىندا كسرو باسشىلىعى اۋعان جەرىنە كەڭەس اسكەرلەرىن «اۋعانستاننىڭ ءساۋىر رەۆوليۋتسياسىنا قولداۋ كورسەتۋ ءۇشىن», سونىمەن قاتار «ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك شەكاراسىن قورعاۋ ماقساتىندا» دەگەن جەلەۋمەن شەشىم شىعاردى. جالپى «اۋعانستان جەرىنە كەڭەس اسكەرىن ەنگىزۋگە نە ماقسات تۇرتكى بولدى؟», «بۇل سوعىس كىمگە, نە ءۇشىن قاجەت بولدى؟» دەگەن ساۋالدار ءالى دە قويىلىپ قالادى. سول زاماننىڭ اقيقاتىن ايتار بولساق, ءدال وسى ۋاقىتتا كسرو مەن اقش اراسىندا قىرعي-قاباق, بىلايشا ايتقاندا, «قارۋسىز سوعىس» ۋشىعىپ تۇرعان ەدى. سوندىقتان اۋعانستان اۋماعىنا ىقپال جۇرگىزۋ ءۇشىن ءبىر جاعىنان ناتو بلوگىنداعى وداقتاستارىمەن اقش, ەكىنشى جاعىنان ۆارشاۆا بلوگى جاعىنان كسرو ءوزارا باسەكەگە ءتۇستى. بۇل تەكەتىرەستىڭ اقىرىندا كەڭەس اسكەرىنىڭ كونتينگەنتى شۇعىل تۇردە اۋعانستانعا ەنگىزىلدى. ءسويتىپ, مىڭداعان جاۋىنگەر اۋعانستانداعى ءساۋىر رەۆوليۋتسياسىن قورعاۋعا اتتانىپ جاتتى. ال ونداعى شىنايى جاعداي تۋرالى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ءتىس جارمادى.
- 1979 جىلدىڭ 25 جەلتوقسانى كۇنى كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ شەكتەۋلى كونتينگەنتى اۋعانستان ەلىنە كىردى.
- 1989 جىلى 15 اقپاندا اۋعانستاندا ينتەرناتسيونالدىق بورىشىن وتەگەن جاۋىنگەرلەر تۇگەل ەلگە ورالدى.
- اۋعانستان سوعىسىنا كەڭەس اسكەرىنەن 620000 ادام قاتىستى.
- 15000 ادام قازا بولدى.
- 417 ادام ءىز-ءتۇسسىز جوعالدى نەمەسە دۇشپاننىڭ تۇتقىنىنا ءتۇستى.
- 53753 ادام اۋىر جاراقاتتانىپ, كونتۋزيا الدى.
- 10751 ادام ءارتۇرلى توپتاعى مۇگەدەكتەر اتاندى.
- 86 ادام كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن يەلەندى.
- قازاقستاننان اۋعانستان سوعىسىنا 22269 ادام قاتىستى. ولاردىڭ قاتارىنان 924 ازامات قازا تاپتى. ءىز-ءتۇسسىز جوعالعان 21 جاۋىنگەردىڭ تاعدىرى ءالى كۇنگە دەيىن بەيمالىم.
شىن مانىندە اۋعانستانعا كىرگەن كەڭەس جاۋىنگەرلەرى ءبىرىنشى كۇننەن باستاپ جەرگىلىكتى, ياعني, ءساۋىر رەۆوليۋتسياسىنا قارسى توپتاردىڭ قارۋلى قارسىلىعىنا تاپ بولدى. ءسويتىپ, «ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك شەكاراسىن قورعاۋ كەزىندە قازا تاپتى» دەگەن قارالى قاعازعا ورانعان جاۋىنگەرلەر مۇردەلەرى تۋعان جەرگە مىرىش تابىتپەن كەلىپ جاتتى. ۇلىنان ايىرىلعان انا دا, سۇيىكتىسىنەن ايىرىلعان جار دا, اكەسىز قالعان بالا دا وتان الدىنداعى ازاماتتىق بورىشىن وتەۋگە اتتانعان اسىلدارىنىڭ نەلىكتەن وققا ۇشقانىن بىلە الماي زار جىلاپ, ەڭىرەپ قالدى.
جاعداي وسىلاي بولا تۇرا بيلىك ەشقانداي ۇيعارىم جاسامادى. جىلدار العا جىلجي بەردى. جاۋىنگەرلەر شەت ەلدىڭ باقىتى ءۇشىن جەر جاستانىپ جاتتى… وسىلايشا, ەل اراسىندا «جۇمباق سوعىس» اتانعان اۋعانستان سوعىسى 10 جىلعا جۋىقتاپ بارىپ توقتادى.
1989 جىلدىڭ 15 اقپان كۇنى سوۆەت وداعىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى ساياسي بيۋروسىنىڭ ۇيعارىمىمەن كەڭەس اسكەرىنىڭ اۋعانستانداعى شەكتەۋلى كونتينگەنتى ەلگە ورالدى. بۇل كۇن تالاي جاستىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالعانى – اقيقات. جۇرتشىلىق بۇل كۇندى سوندىقتان دا ەرەكشە ەلەپ «اۋعانداردىڭ كۇنى» دەپ ايتىپ جۇرەدى.
ءالى ەسىمىزدە, اۋعانستاننان قايتقان جاۋىنگەرلەرگە وسىدان 25-30 جىل بۇرىن سوعىستان ەمەس, باسقا تاۋەلسىز ەلدىڭ تىنىشتىعىن بۇزىپ كەلگەن قاراقشىلارعا قاراعانداي كوزقاراستا بولعان. سوندا سوعىستا بولىپ كەلگەن جاۋىنگەرلەردىڭ انالارى كوزدەرىنە جاس الىپ, قايعى قۇشقان ەدى. ال جاۋىنگەرلەردىڭ وزدەرى بولسا «ءبىز اسكەري انتقا ادال قىزمەت ەتتىك» دەپ اقتالۋدى بىلمەدى. شىندىعىندا, اۋعانستانعا بارعان جاۋىنگەرلەر كسرو قارۋلى كۇشتەرىنىڭ بۇيرىعىن بۇلجىتپاي ورىنداعان جوق پا؟!
قالاي ايتساق تا, ۇلى وتان سوعىسىن باستان كەشكەن مايدانگەرلەردىڭ ۇرپاعى, ەلدىك پەن ەرلىكتى ونەگە ەتىپ وسكەن ۇرپاق ەمەس پە, قاجەت دەگەندە كەۋدەسىن وققا توسۋعا دايىن تۇراتىن كەڭەس جاۋىنگەرى انتقا ادال, بۇيرىققا بەكەم ەكەنىن دالەلدەدى. سول سوعىستا جاس تا بولسا, جاسىنداي جارقىلداعان جىگىتتەر ءۇشىن «جاۋىنگەر-ينتەرناتسيوناليست» دەگەن اتاق وتتاي ىستىق سەزىلەدى. قازىر ەلىمىزدىڭ باسقا ءبىر ايماعىندا ەكى «اۋعاندىق» كەزدەسە قالسا ءبىرىن-ءبىرى «باچا» دەپ قۇرمەتپەن ءتوس تۇيىستىرەدى. رەسپۋبليكامىزدىڭ بارلىق ايماقتارىندا اۋعانستان سوعىسى ارداگەرلەرىنىڭ وداعى جۇمىس جۇرگىزىپ وتىر.
استانا قالاسىنداعى «اۋعانستان سوعىسى مۇگەدەكتەرى مەن ارداگەرلەرى وداعى» قوعامدىق بىرلەستىگىندە بۇگىندە 1000-نان اسا جاۋىنگەر-ينتەرناتسيوناليست تىركەلگەن. قوعامدىق ۇيىم ەلوردادا وتەتىن ساياسي-الەۋمەتتىك, مادەني-سپورتتىق شارالارعا بەلسەندى قاتىسادى.
ءار جىلدىڭ 15-ءشى اقپانى جاۋىنگەر-ينتەرناتسيوناليستەر ءۇشىن قاسيەتتى كۇن سانالادى. ويتكەنى بۇل سوعىس دالاسىنان سوڭعى سولدات تۋعان ەلگە ورالدى. ءبىر جاعىنان قاراعاندا قۋانىشتى كۇنگە دە ۇقسايدى. الايدا جەڭىسى بولماعان سوعىستىڭ قۋانىشى دا بولمايدى ەكەن. سوندىقتان بۇل سوعىستىڭ قاسىرەتى مەن ەستەلىگى ءالى تالاي ۇرپاققا ساباق بولارى ءسوزسىز.ءبىز بىلەتىن ءبىر قاعيدا سوعىستا جاۋىنگەر ولسە دە, ەستەلىك ماڭگى ولمەك ەمەس. مىنە, سول ەستەلىكتىڭ جاسامپازدىعى بولار, 2000 جىلى استانادا اۋعانستان سوعىسىندا قايتىس بولعان جاۋىنگەرلەرگە ارنالعان ەسكەرتكىش بوي كوتەردى. وندا وسى اۋعانستان سوعىسىنىڭ الاپاتىندا قايتىس بولعان قازاقستاندىق جاۋىنگەرلەردىڭ ەسىمدەرى ماڭگىلىك تاسقا باسىلعان.
اۋعانستان جەرىندە ءار جىلداردا قىزمەت اتقارعان جاۋىنگەرلەر جىل سايىن 15 اقپان كۇنى مەشىت پەن شىركەۋدە بولىپ, بوزداقتارعا باعىشتاپ دۇعا وقىتادى. سۇراپىل كۇندەردى ەسكە الاتىن شارالار ۇيىمداستىرىلادى…
عالىم قوجابەكوۆ
