تورەگەلدi شارمانوۆ, اكادەميك, قازاقستان مەملەكەتتiك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى: اقساقال – حالىقتىڭ ار-ۇياتى دەگەن ءسوز

قاراعاندى مەديتسينا ينستيتۋتىن بiتiرگەن. گيگيەنيست-نۋتريتسيولوگ. ۇلىتاۋ اۋدانى اۋرۋحاناسىنىڭ باس دارiگەرi. قاراعاندى وبلىسىندا ولكەلiك پاتولوگيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا قىزمەت اتقاردى. اقتوبە مەديتسينا ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى جانە قازكسر دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترi بولدى, مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور, قر عا-نىڭ اكادەميگi. كسرو مەديتسينا عا تاعام ينستيتۋتى قازاق فيليالىنىڭ ديرەكتورى. كسرو دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلiگiنiڭ ورتالىق دارiگەرلەر بiلiمiن جەتiلدiرۋ ينستيتۋتىندا كافەدرا مەڭگەرۋشiسi بولدى. بۇۇ دۇنيەجۇزi دەنساۋلىق ساقتاۋ iسiندەگi ەڭ iرi وقيعا دەپ تانىعان دەكلاراتسياسى «حح عاسىر دەنساۋلىق ساقتاۋ iسiنiڭ ۇلى حارتياسى» اتانعان الماتى حالىقارالىق كونفەرەنتسياسىن وتكiزۋگە باسشىلىق جاسادى. 30 اۆتورلىق كۋالiگi بار. VIII-ح سايلانعان قازكسر جوعارعى كەڭەسiنiڭ دەپۋتاتى. «پاراسات», وكتيابر رەۆوليۋتسياسى, حالىقتار دوستىعى وردەندەرiمەن ماراپاتتالعان. جەزقازعان قالاسىنىڭ قۇرمەتتi ازاماتى.
شال – شالاقاي,
قاريا – قادiرلi
– جiگiت اعاسى بولعان ەكi ازاماتتىڭ بiرiنiڭ ەل اعاسىنا لايىقتارى كوپ ەمەس. ال, ەل اعاسىنىڭ ءبارi بiردەي ەلدiڭ اقساقالى دارەجەسiنە جەتە بەرمەيدi. الەۋمەتتi دە, بيلiكتi دە اۋزىنا قاراتقان «ات جالىنداعى اكادەميكسiز», ەل تۇتقاسى – ۇلكەندەردiڭ ەل iشiندەگi ورنى, قادiرi حاقىندا نە پiكiر ايتا الاسىز؟
– ادام جاسى كەلگەن سايىن تiرشiلiكتە كورگەن-بiلگەنi مەن وقىعان-توقىعانىن, iلگەنi مەن بiلگەنiن, جىلداپ جيعان ابىروي-بەدەلiن كەزi كەلگەن ۋاقىتتا جاقسى بiر قاسيەتكە, جاقسى قارتايۋعا باعىتتاعانى ءجون. ياعني, ول اۋلەتتiڭ, ەلدiڭ اقساقالى بولۋعا دايىندالۋى كەرەك. جىل وتەدi, جاس ۇلعايادى. سونشاما ۋاقىتتىڭ iشiندە ءجۇرiپ وتكەن iزiڭدi جاڭا بۋىن, تولقىن-تولقىن بولىپ جەتكەن جاس ۇرپاق باسادى. كۇنi كەشە ءوزiڭ قولىنان جەتەلەگەن جاس بالا جiگiت بولىپ, ەلگە, حالىققا پايدامدى تيگiزسەم دەپ تالاپ ەتەدi. سوندا ول كiمنەن ۇلگi الىپ, كiمنەن اقىل سۇرايدى؟ ارينە, اعادان, اقساقالدان ونەگە الادى. سوندايدا, جاستىڭ قۇرمەتiنە, جاستىڭ تالابىنا لايىق بولعان, دايىن بولعان جاقسى.
جاسى ۇلكەن ادام قوعامنىڭ وزگەرگەنiن مويىنداماي, كۇنi كەشە ءوزi ءومiر سۇرگەن زاماننىڭ دەڭگەيiمەن, ءوزi قىزمەت ەتكەن قوعامنىڭ, سول كەزدەگi سايا-ساتتىڭ تالابىنان شىعا الماي, كەشەگi جەتكەن جاماندى-جاقسىلى بەدەلi مەن كورگەن-بiلگەنiن كولدەنەڭ تارتىپ, «مەنi ءبارi سىيلايتىن. سوندىقتان, سەندەر دە جاسىمنىڭ ۇلكەندiگiن, ساقال-شاشىمنىڭ اعىن قۇرمەتتەۋلەرiڭ كەرەك» دەگەن سياقتى ورىنسىز مiندەتسۋدەن اۋلاق, اباي بولعان دۇرىس. ءۇي-iشi مەن بالا-شاعا, نەمەرەلەرiنە ازار ادام اۋىل-ايماق, ەل iشiنە دە قادiرسiز. اتا ساقالى اۋزىنا بiتسە دە, اتالى ءسوز ايتا بiلمەيتiن, وتىرار ورنىن تابا الماعان, كەشەگi وتكەننiڭ بۇگiنگە پايدا-زيانىن تانىماعان, ءجون-جوبانى تۇتىنا الماعان ادام ابىرويىنا بەدەل قوسۋدىڭ ورنىنا, جاستىق شاققا جاراساتىن, بiراق, جاسى ۇلعايعاندا سىيىمسىز مiنەزiنە مiنەز قوسىپ الادى. وندايدى كەسiرلiك دەيدi. تۋعان-تۋىستىڭ مازاسىن الىپ, شات-شالەكەيi شىعىپ جۇرسە, ۇلكەننiڭ ءوزi كiمگە تۇتقا, ساقالى كiمگە قادiرلi? وندايدى قازاق «شال» دەيدi. قاريالىققا كiسi كەم-كەمدەپ, ال, اقساقالدىققا ابىرويمەن جەتەدi. بەدەلi مەن قادiرi قاشقان كiسi قىرىقتان اسقانىندا-اق شالعا اينالىپ شىعا كەلەدi. ءوزiڭ دە «ءوي, مىناۋ ءوزi, جاسىنا جەتپەي الجىپ, شال بولىپتى عوي» دەگەندi تالاي ەستiگەن شىعارسىڭ. ونداي شالداردىڭ كوپ كورگەنi مەن كوپ بiلگەنi نەگە كەرەك, اقىلىن يگەرە الماسا. ساقال-شاشى اقىلدىڭ تولعاندىعىنان ەمەس, مەزگiلدiڭ وتكەنiنەن, ۋاقىتتىڭ تابىنان اعارعان, قاريالىققا جەتە الماي قارتايعان كiسiنi «قولى كوتەرە الماعان شوقپاردى بەلiنە بايلاپتى» دەسە دە بولار. ءويتiپ ۇلكەيگەندi اداسقاندىق, اۋىسقاندىق دەپ سانايمىن.
سوندىقتان, قارت دەگەن ءسوزدi جاسى ۇلكەيگەن كiسiلەردiڭ بارiنە بiردەي تاڭا بەرۋگە بولمايدى. قىرقىندا بۇكشيiپ, شال بولعان جاسىقتار مەن سەك-سەنiندە جiگiت كۇنiندەگiدەي ات ارقاسىندا شىنارداي تiپ-تiك وتىراتىن سۇيەگi اسىلدار بiر-بiرiمەن قالاي تەڭەسەدi?! شال اتانبايىن دەسەڭ, كەيiنگiگە بەرەر نەڭ بار, ۇلگi ەتiپ ايتار نەڭ بار, سونى جiكتە, سونى جۇپتا. ال, ەندi وتكەن ومiرiڭدە ءوندiرتiپ جاساعان ەشتەڭەڭ بولماسا, ەلگە كەدەرگi بولما, اياققا ورا-تىلما. قارتتىقتىڭ قادiرiن كەتiرەسiڭ.
قازiرگi زامان – كەشەگi از كۇنگi كەڭشiلiكتەي ەمەس, شامىرقانىپ, شيرىعىپ, قۋسىرىلىپ كەلە جاتقان بiر الەم. جاسى وزعان ادامعا عانا ەمەس, جاستارعا دا قيىن. جەر شارىن جۇمسام – جۇمىرىعىمدا, اشسام الاقانىمدا ۇستايمىن دەگەن لاڭكەس, زيانكەستەردiڭ پيعىلىنا قاراي قۇبىلىپ تۇرعان داۋiردە قيسىنعا كەلمەسە, كەشەگi جيعان-تەرگەنiڭ, اقىلىڭ مەن ايتارىڭ مۇلدە كەرەكسiز بولىپ قالۋى عاجاپ ەمەس. سوندىقتان, وعان دا كونە بiلگەن – كورەگەندiك, ول دا قارياعا ءتان سابىرلىق. جاستىڭ مازاسىن الىپ, «ويتپە, بۇيتپە» دەپ, بۋىنسىز جەردەن پىشاق ۇرىپ, وزiڭدiكiن تاڭا بەرۋ – ۇلكەن قاتە, قاۋiپ. قايتا, اقىلىڭدى ساراپتاپ, بiلگەنiڭ مەن كورگەنiڭدi ۇشتاپ, ۇلكەندiگiن ساقتاپ, كەيiنگi بۋىننىڭ قامىن ورتا بۋىنمەن بiرگە تiزە قوسىپ, تۇسiنiسە وتىرىپ شەشۋگە بەيiمدەل. وڭ-سولىڭدى, الدى-ارتىڭدى باعامدا, ابىرويىڭدى قاشىرىپ الما. زامانى بiرگە اقساقال-كوكساقالدارعا قاراپ, مەنiڭ كورگەن-بiلگەننەن تۇيگەنiم – وسى.
– بۇگiنگiنiڭ جاسى ۇلكەنi – ەكi قوعامنىڭ ءتولi. بiرiنشiدەن, كونەكوزدەردiڭ شاپانىنىڭ ەتەگiنە ورالىپ ءوسiپ, اتا ءداستۇردiڭ شەت-جاعاسىن تاتقاندار. ەكiنشiدەن, ولار – كەڭەستiك ساياساتتىڭ سولداتى. سiزدiڭ ءوز قاتارلارىڭىز, زامانداستارىڭىز. مiنە, سول قاريالار بۇگiندە اقساقالدىقتى قالاي الىپ ءجۇر دەپ بiلەسiز؟
– بiزدiڭ iشiمiزدە اقساقالدىق قاسيەتiن ساقتاپ, جوعالتپاي ۇلكەيگەن ادامدار ازايىپ تۇر. سوندىقتان, قاريالاردى قادiرلەي بiلۋ ونىڭ ءوز قادiرiنە بايلانىستى. جاسى ۇلكەننiڭ كەمدiگi – اقساقالدىق, ۇلكەندiك كورسەتە بiلمەۋدە. بۇگiنگiنiڭ قارتى جاسى كەلگەندiكتi قالاي ءتۇسiنiپ ءجۇر؟ مەنiڭشە, كوپشiلiگi كەڭشiلiك پەن كورەگەندiكتi تاني الماي, جاسپەن جاعالاسىپ, جاس بولۋعا تايتالاسقاندى ءجون دەپ ۇعادى. جاسىنا, رەتiنە قاراي, قوعامعا لايىق بولۋدىڭ ورنىنا, كەڭەس كەزiندە جاعىلىپ قالعان جاعىمسىز, جۇعىمسىز iس-ارەكەتتi تاڭۋمەن اۋرەلەنiپ ءجۇر. ورنىڭدى بiلمەسەڭ, ونداي ارەكەتپەن جاس بولمايسىڭ. «جاستىڭ شارشادىم دەگەنiنە سەنبە, كارiنiڭ قارنىم اشتى دەگەنiنە سەنبە» دەگەن اتالى ءسوز بار. بۇل نە دەگەن ءسوز؟ باس-قاسى, باسقا, ۇلكەيگەن كiسiنiڭ تاماق الىسى تاماقتانۋ مادەنيەتiنە, جاسىنا لايىق بولعانى جاقسى. «اۋرۋ – استان», ىندىنىن تىيا الماي, ۋىسىن تولتىرىپ, مايلى ەتتi اساپ, ونى كوتەرە الماي, ارتىنان اۋىرىپ جاتساڭ, ۇيدە كiمگە جاعاسىڭ؟ تەپسە تەمiر ۇزەتiن جاسپەن تاباق جارىستىرۋ جاسامىس ادامعا ءارi-بەرiدەن سوڭ جاراسىمسىز دا. مiنە, سول سەكiلدi ۇلكەن كiسiگە لايىقسىز تiرلiكپەن «ءار ۋاقىتتا وسىلاي بولۋىم كەرەك» دەگەن شولاق ۇعىم-نىڭ جەتەگiنەن شىعا الماعان كارiدەن «وي, مىنا كiسi قارتايىپ قالىپتى» دەپ, جۇرت بويىن اۋلاق سالۋعا تىرىسادى. سوندايلاردىڭ كەسiرiنەن ءتامام ۇلكەنگە دەگەن قۇرمەتتi ۇركiتiپ جۇرگەندەر قانشاما! بۇرىنعىنىڭ اقساقالى قانداي! ايتسا, اڭگiمەسi جۇيەلi, ءجۇرiس-تۇرىسى ۇنامدى, بولمىسى بەكزات. بiراۋىز سوزiنە كوپتi ۇيىتىپ, بiراۋىز سوزiمەن ەلدi كوشiرiپ-قوندىراتىن. ول – قايماعى بۇزىلماعان زاماننىڭ ءتالiمi ەدi. راس, كەڭەستiڭ پايداسى مەن كوزگە كورiنبەيتiن زيانى قاتار ءجۇردi. ۇلكەننەن وزىپ ءسوز سويلەمەۋدi ىنجىقتىق دەپ ساناپ, جاعالاسىپ, ەرەگiسكەندi باتىرلىق دەپ ماداقتاپ, اقىرىندا, تاربيە تارازىسىنىڭ بiر جاعى اۋىپ كەتتi. بەتتەن الۋدى, ۇلكەنi كiشiدەن ۇيالۋدى بiرتiندەپ دوعارا باستادى. سونىڭ كەسiرi بۇگiنگiنiڭ جاسى ۇلكەندەرiنiڭ كەيبiرiنiڭ بويىندا قالىپ قويعان. ەلۋدەن اسقان سوڭ, جاقسى قارتايۋدى بولجاي بiلگەن جاقسى. بiراق, شال بولىپ قالما. وسى كۇنگە دەيiن جيعان-تەرگەنiڭدi, اقىلىڭدى يگiلiككە جۇمساۋدى ۇيرەن. ۇلكەننiڭ ۇلكەندiگi جاستى باۋراپ, بەيiمدەي بiلگەندiگiندە. «بiتiم-بولمىسىم – وسى, كونسەڭ دە سول, كونبەسەڭ دە سول» دەگەن توڭمويىن شالعا ادەپتi جاس ءوزiن سىيلاماسا دا, جاسىن سىيلاپ, بەتiنە كەلمەۋi مۇمكiن. بiراق, iشiندە وعان دەگەن قۇرمەتi جويىلىپ كەتەدi. كەزiندە قانشا جەردەن بەتiڭە جان قاراتپايتىن قاھارلى بولساڭ دا, ۋاقىت وتە كەلە, ول قاسيەتتi بايىپتى مiنەزبەن, مەيiرiممەن, كوپكە سىيىمدىلىعىڭمەن بايىتپاساڭ, زامانىڭ وتكەندە سىيدى ات باسى التىن بەرiپ ساتىپ الا المايسىڭ. بويىڭدا كۇشiڭ باردا, iلگەنiڭ مەن بiلگەنiڭدi قوعامنىڭ بەتالىسى مەن حالىقتىڭ پايداسىنا لايىقتى ۇقساتپاساڭ, كەشەگi سiڭiرگەن ەڭبەگiڭ ەسكiرiپ قالۋى مۇمكiن…
راس, كەڭەس كەزiندە ەڭبەك ادامىنا, iلiم-عىلىمعا دەگەن قۇرمەت ەرەكشە بولدى. بۇگiن – زامان باسقا. بۇل – ادامنىڭ ىرقىنان ەمەس, بۇل ءداۋiردiڭ, الىستىڭ جاقىنداپ, بiر قوعام, بiر قوعامدى ىعىستىرىپ, بiر-بiرiن قاۋ-سىرىپ كەلە جاتقاننان تۋعان امال. سوندىقتان, اقىلدى ەل نەندەي بiر امالدى, نەندەي بiر قۇبىلىستى يكەمدەپ, يiپ, يگiلiككە تۇتىنا السا, جاقسى. سوعان كەيبiر ۇلكەندەر كوزi جەتسە دە, بiلسە دە, مويىنداعىسى كەلمەيدi. قا-ريا بولۋعا دا «كۇش» كەرەك. قاريا مەن اقساقالدىق – ۇلكەن دارەجە, اقسا-قالدىق جاسقا بايلانىپ قالعان كاتەگوريا ەمەس. قىرىققا جەتپەي شال بولاتىنى سياقتى, حالىققا قىزمەتi مەن قادiرi وتكەندەر, ونەگەسi مەن ۇلگiسiمەن ەلدi سوڭىنان ەرتە بiلگەن, جاقسىلىعى كوپكە ورتاق ازاماتتى قى-رىقتا دا, ەلۋدە دە اقساقال دەڭگەيiندە قادiرلەپ, قاستەرلەيدi.
دەمەك, جاسى ۇلعايعان كiسiلەردiڭ ءۇش ءتۇرi بولادى. شال, قاريا جانە اقسا-قال. شال – شالاقاي, قاريا – قادiرلi, اقساقال – ابىرويلى دەگەن ءسوز. مەن وسىلاي دەپ ۇعامىن, وسىلاي دەپ سانايمىن.

جاسىندا جاقسى ادامنىڭ قارتايعاندا اقىلى ازبايدى, ساناسى توزبايدى
– «ناعىز اقساقال وسى ەدi» دەيتiن قادiرمەندi قاريالاردان كiمدi ايتا الاسىز؟
– اقساقالدىق ۇلگiنiڭ يەسi – دۇنيەدەن بىلتىر عانا وتكەن سالىق زيمانوۆ ەدi. ول ءوزi جاسى 90-نان اسقان عۇمىرىندا قادiرi مەن ابىرويىن ەش جوعالتپاعان, تاكاپپارلىقتان ەمەس, پاراسات-پايىمدىلىعىنان ەلدiڭ قۇرمەتiنە بولەنگەن, بارلىق ماقسات-تiلەگi سول حالقىنىڭ ۇستiندە بولعان, حالقىنا قىزمەت ەتۋدەن جازباعان جان ەدi. بارلىق بiلiمiن, تاجiريبەسiن ەلiنە جۇمساۋدى پارىزىم دەپ سانايتىن, حالىقتىڭ ار-ۇياتى بولا بiلگەن, اركiمگە ونەگە بولا بiلگەن ادام. سونداي-اق, كەشەگi كەڭەس كەزiندە حالىقتىڭ مۇددەسi مەن مۇراتىنا بەرiلگەن عاجاپ بiر اقساقالىمىز بايكەن ءاشiموۆ ەدi. مينيسترلەر كەڭەسi توراعاسى بولىپ حالقىنا قىزمەت ەتكەن ادام. قانداي قىستالاڭ, قانداي قىسپاقتا دا, سابىرىن جوعالتپاعان, اقىلىن ازدىرماعان كۇيi ءوتتi. «جاقسى بiر ادام قارتايسا, جانىپ تۇرعان وتپەن تەڭ», «قارتىڭ بولسا, اۋىلدا جازىپ قويعان حاتپەن تەڭ», ونەگەلi دە, شەجiرەلi قاريا, حالىقتىڭ ار-ۇياتى دەرلiك اقساقالى ەدi. جاسىندا جاقسى ادام قارتايعاندا الجىمايدى دا, ازار بولمايدى دا, اقىلى دا ساناسى دا توزبايدى ەكەن عوي, ءوزi…
ارتىندا «ناعىز اقساقال ەدi» دەگەن ءسوز قالدىرعان عالىم باقيا اتشا-باروۆ دەگەن قاريا ءوتتi. ءوزi مىنا قارقارالىدا تۋعان. مەديتسينا عىلىم-دارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سiڭiرگەن دارiگەرi. ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقان. قازاقستان عىلىمىنا ولشەۋسiز ەڭبەك سiڭiردi. دۇنيەجۇزiنە اتى جايىلعان, يادرولىق قاۋiپتi ساياساتقا ەڭ العاش قارسى شىققان جانە سول جولدا العاشقى ناتيجەگە جەتكەن قايراتكەر. ءار ۋاقىتتا iستەگەن iسiندە تەك قانا حالىقتىڭ مۇقتاجى مەن ماقساتىن كوزدەپ, العان بەتiنەن قايتپاعان قايسار قايراتكەر. كوپ جىل بويى ولكەلiك پاتولوگيالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىن باسقاردى. ول بiر حالقىم دەگەن ادامعا, حالىقتىڭ مۇددەسi ءۇشiن كەڭەستiك يدەولوگياعا قارسى شىققان ادام ءۇشiن ەڭ قاتەرلi, قاۋiپتi جىلدارى ەدi. اتشاباروۆ قاسقايىپ تۇرىپ, اتوم بومباسىنىڭ حالىققا قاتەرلi ەكەنiن ايتۋدان جابىق سەسسيانىڭ بۇكiل قاتىسۋشىلارىنا, كەڭەستiڭ ءمۇيiزi قاراعايداي عالىمدارىنا جالعىز ءوزi قارسى تۇرعان. كەيiن سەنiڭ سول سەسسيانىڭ ماتەريالدارىن قاراۋعا ءمۇم-كiندiك الدىم. سونداعى سويلەگەن سوزدەرiن وقىپ وتىرىپ, «نە دەگەن باتىل-دىق, نەتكەن باتىرلىق!» دەپ, تاڭعالدىم. سول سەسسيادا ساياساتتىڭ ىقپالى-نان شىعا الماعان ادامداردىڭ كەيبiرiنiڭ كوزi تiرi. قارتايدى. سولاردىڭ بiرازى اتوم بومباسىن سىناۋدىڭ زالالدى ەكەنiن جاسىرعانى ءۇشiن اتاق-داڭق, ماراپاتقا يە بولدى.
– سiز ول قارتايعان كiسiلەرگە نە دەپ باعا بەرەسiز؟
– بۇلار قاريالىقتى ارى قويعاندا, شال دا ەمەس. بۇل – ساتىلعاندىق. ار-زان اتاق ءۇشiن ءوز مۇددەسi ءۇشiن حالىقتىڭ مۇددەسiن اياققا باسقان ولار اقسا-قالدىقتان ساداقا كەتسiن!
– سiز – عىلىمنىڭ بiر شىڭىنا جەتكەن وقىمىستىسىز, بiلiكتi ۇيىمداستىرۋشىسىز. مەملەكەت پەن قوعامنىڭ قابىرعالى قايراتكەرi, حالىقتىڭ بiرتۋار تۇلعاسىسىز. وتىز جىلدىڭ iشiندە قازاق تاعامتانۋ اكادەمياسىن ۇلتتىق برەندكە اينالدىردىڭىز. دۇنيەجۇزiلiك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى تانىعان حالىقارالىق دەڭگەيدەگi تۇلعاسىز. سوندىقتان, ۇكiمەت تە, قوعام دا, قالىڭ ەل دە وزiڭiزبەن ساناسادى. سiزدiڭ دۋالى اۋزىڭىزدان شىققان ءۋالi سوزگە الدەكiمنiڭ تەرiس دەۋi ەكiتالاي. ايتىڭىزشى, ەلدەگi ساياساتتا اقساقالدىق بار ما؟
– مەن ونى نە دەپ ايتايىن؟.. اي, قيىن… بۋىنى قاتىپ, ەلiنە وسى ادام باس-كوز بولادى-اۋ دەگەن كوپ ساياساتكەردiڭ iشiندە باس كوتەرiپ, وسىنى ايتادى-اۋ, وسىنى كورسەتەدi-اۋ دەگەن ادامدى ايتۋ ماعان قيىنداۋ بولىپ تۇر. بiرەۋلەرگە قاتتى تيiپ كەتەدi-اۋ دەگەننەن ەمەس, تاپ باسىپ ايتا الماعاننان قينالىپ تۇرمىن قازiر…
سابىر, اقىل, پاراسات –
ۇلى قاسيەت
– وسىنشاما قىزمەتiڭiز ءۇشiن تاعايىندالعان دۇنيەجۇزiلiك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ لەون بەرنارد اتىنداعى سىيلىعى نەگە سونشا ۇزاق, 25 جىلدان كەيiن كەلدi? كەزەك جەتپەدi دەيتiن ەمەس, دۇنيەجۇزiندە 42-اق ادام, ورتالىق ازيادا العان جالعىز سiز عانا. كەشەگi بۇكiل سوتسياليستiك ەلدەردiڭ iشiندەگi ءۇش ادامنىڭ بiرiسiز.
– مەن وسىنداي ازدى-كەمدi ەڭبەگiم ءۇشiن جاقسىلىق تا, قيىندىق تا كەشتiم. قۋدالاندىم دا. كورە الماۋشىلىقتىڭ كەسiرiنەن ەلدەن جىراق كەتتiم. بۇل ماراپاتتىڭ شيرەك عاسىر ءجۇرiپ جەتكەنi وسىدان.
كەڭەس وداعىنىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان, ۇلتشىلدىققا قارسى كۇرەس كەزiندە تالاي تاياق جەدiم. اقتوبە مەديتسينا ينستيتۋتىنا رەكتور بولىپ كەلگەنiمدە ەڭ بiرiنشi نازارىمدى اۋدارعان نارسە قازاقتان قابىلدانعان ستۋدەنتتەردiڭ قاتارى 37 پايىز ەكەن. باسقالارى قاي ۇلتتان, قايدان كەلiپ وقىپ جاتقانى بەلگiسiز. قازاق وقىتۋشى-ۇستازداردىڭ سانى 16 پايىز. ال, سوندا, اقتوبەدەن نە ءۇشiن مەدينستيتۋت اشتى؟ ويتكەنi, قازاق-تىڭ كوپ شوعىرلانعان جەرi – باتىس ءوڭiرi. سول ايماققا دارiگەر تاپشى بولعاندىقتان اشىلىپ وتىر. دەمەك, دارiگەر جەتiسپەيدi دەگەن ءسوز. اۋىل-دارعا قازاقتان باسقانىڭ بالاسى بارمايدى! سوندا ينستيتۋت كiم ءۇشiن جۇمىس iستەپ جاتىر؟ وسىلاردى ەسكەردiم دە, قابىلداۋ ەمتيحانىندا ەكiلiك العان جانە بەستiك العان ابيتۋريەنتتەردi الدىما شاقىرتتىم. قاراسام, ەكi الاتىن – قازاق بالاسى, بەس الاتىندار – باسقالار. ال, سىناقشىلار – وزگە ۇلتتىڭ وكiلدەرi. ورىسشا بiلمەگەن قازاقتىڭ بالالارى شەتiنەن ەكiلiك الىپ, قۇلاپ كەتiپ جاتىر. «جوق, بۇل بولمايدى ەكەن!»
بۇل ماسەلەنi تەزدەتiپ جولعا قويدىم. بiرiنشi جىلى 1-كۋرسقا تۇسكەن بالالاردىڭ قاتارىن 63,5 پايىزعا كوتەردiم. قازاق وقىتۋشىلارىن الدىرتتىم. بۇل قازاق ستۋدەنتتەرiنiڭ دە ەڭسە تۇزەۋiنە اجەپتاۋiر سەپ بولدى. ەسەسiنە, وبلىستىق پارتيا كوميتەتi مەن باسقا دا قۇزىرلى وكiلدەردiڭ تا-راپىنان قۋدالاۋعا ءتۇستiم. ءورشiپ كەتكەنi سونشا, مەن تۋرالى داقپىرت الماتىعا, قوناەۆقا جەتتi. اقتوبەگە قوناەۆتىڭ الدىنان كەتتiم عوي. سودان, ول كiسi «شارمانوۆقا نە كiنا قوياسىڭدار؟» دەگەندە «جۇمىسىنىڭ ءبارi جاقسى, بiراق, بارىپ تۇرعان ۇلتشىل» دەپتi. ديمەكەڭ, اقساقالدىقتىڭ شىڭىنا جەتكەن كiسi عوي, شiركiن, «ءا! ماعان كەرەگi – ءدال وسى قاسيەت!» دەپ, مەنi دەرەۋ الماتىعا قايتا شاقىرتىپ, دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترi ەتiپ تاعايىندادى. مۇنى ماعان كەيiن ءوزi سىر قىلىپ ايتتى. كەيiنiرەك, ماسكەۋگە كەتكەنiم دە كەيبiر ازاماتتاردىڭ كورە الماۋشىلىعىنان, قۋدالاۋدىڭ كەسiرiنەن بولدى.
– «جىلاعاندى سۇراما, كۇلگەندi سۇرا» دەيدi قازاق. دەگەنمەن, ايتىڭىزشى, قۋدالاۋعا تۇسكەندە نە ويلادىڭىز؟
– قۋدالاۋعا تۇسكەندە سىنىپ, ءمۇجiلiپ كەتپەي, جىعىلىپ قالماي, امان ساقتالعانىما راحمەت ايتامىن. ادام قىسپاققا تۇسكەندە سابىرعا جەڭدiرiپ, ابىرويىن, كiسiلiك قاسيەتiن جوعالتپاۋعا تىرىسۋى كەرەك. جايشىلىقتا, كەڭشiلiكتە ءمان بەرمەگەن وسى قاسيەتتەردi قىسپاقتا جۇرگەندە شاما كەلگەنشە شىڭداي بiلگەن جاقسى. ارينە, قىسپاققا, كورە الماۋشىلىققا ۇشىراۋ, سونىڭ كەسiرiنەن تۋعان جەردەن جىراققا كەتۋ قايبiر جاقسى دەيسiڭ؟ سەنiڭ ساعىڭدى سىندىرۋشىلار قولدان كەلگەندi جاساپ باعادى عوي. بارلىق كەزدە توتەپ بەرۋ وڭاي دەيمiسiڭ؟ ءوز ەلiڭنiڭ ادامدارىنان تارشىلىق كورiپ كەلگەنiڭدi بiلگەن سوڭ, ازۋ تiسi ساقىلداپ تۇرعان موسكۆا سەنi ايامايدى. ون-دايدا ءوزiڭدi ساقتاۋدىڭ ءوزi كۇش. جان-جاقتى قىسپاقتان شىعۋعا تيiسسiڭ!
كەيبiر ادام جۇگiرۋدi تەك سپورت, دەنە شىنىقتىرۋ دەپ سانايدى. جوق, جۇگiرۋ ادامنىڭ بويىن دا, ويىن دا سەرگiتەدi. ماسكەۋدە توعاي كوپ. مەن سابىر-ءتوزiمiم شيرىققان كەزدە توعاي iشiندە وزiممەن ءوزiم جەلە جۇگiرiپ قايتامىن. جۇگiرگەندە ادام بويىندا ەندورفين تۇزiلەدi. قاراپايىم تiلمەن ايتقاندا, ەندورفيندi «شاتتىق گارمونى» دەپ اتاۋعا بولادى. جۇگiرگەن كەزدە بۋىن-بۋىنىڭدى قۇرساعان مازاسىزدىق, كۇيرەكتiك ىعىسىپ شىعادى دا, سەرگەكتiك سەزiنەسiڭ. سەرگەكتiك – كوڭiل-كۇيدiڭ كوتەرiڭكiلiگi. سوندىقتان, اناۋ-مىناۋ ادامعا بولا, جۇيكەڭدi توزدىرما. سەرپiلiپ, سەرگەك ءجۇر. سەرگەك ادامعا پەندەلiك كۇيكiلiك كۇلكiلi بولىپ تا كورiنەتiنi بار. سول سەبەپتi, ساعان ءتۇيiلiپ جۇرگەن ادامعا بولا, تۇتاس حالقىڭدى جەك كورمەۋiڭ كەرەك. قانشا ايتقانمەن, كەشەگi ابىرويىڭ بار ادامسىڭ. سول ابىرويعا ەلiڭنiڭ, حالقىڭنىڭ ارقاسىندا جەتتiڭ. ەسiڭە وسىنداي ويدى الىپ, ەزiلمەۋدi كوكسە. سونداي يگi بايلامعا جەتكەن كەزدە ءدال وسى قىسىمشىلىقتىڭ جاقسى-لىق جاعى دا كوپ بولاتىنىنا كوزiڭ جەتەدi. ونى كوپ جاعدايدا ءوز باسىمنان وتكiزدiم.
– ماسەلەن؟
– مىسالى, سىرتتا ءجۇرiپ, سەنi قىسپاققا تۇسiرگەن ادامداردىڭ نە ءۇشiن بۇلاي جاساعانىن تۇسiنەسiڭ. قولىنان بار كەلگەنi نەمەسە امالىنىڭ جەتكەن جەرi وسى ەكەنiن بiلiپ, كەشiرەسiڭ. سەنiڭ قولىڭنان كەلگەن نارسەنi جاساي الماعان سوڭ, بiلگەنiن iستەگەنiن اڭدايسىڭ دا, ولارعا كەڭشiلiك ەتەسiڭ. ءبارiن, ءبارiمiزدi سىيعىزىپ وتىرعان ەلiڭە, جۇرگەن ورتاڭا دەگەن قۇرمەتiڭ ارتىپ, سابىرلىق, توزiمدiلiك ورنىعادى. الدىڭدا بۇعان دەيiن جاساعان iسiڭنەن دە ماڭىزدى مiندەتتەر كۇتiپ تۇرعان, اتقارۋعا تيiستi جۇمىستارعا دەگەن قۇشتارلىق ويانادى. مەنiڭ سابىر, اقىل, پاراسات, شىدامدىلىق دەگەن قاسيەتتەردەن اجىراپ قالماۋىما سول كەزدە ءوزiمنiڭ باۋىرىمدا بولعان الۋا دەگەن التى جاسار نەمەرەم سەبەپشi بولدى. قازiر امەريكادا تۇرادى. سول كiشكەنتاي قىزىم 1-كلاسقا بارادى. مەكتەپكە اپارامىن عوي. ەكi مەكتەپتە وقىدى. ەكەۋiندە دە ۇزدiك وقىدى. بiر كۇنi بورانداتىپ مەكتەپكە كەلە جاتىرمىز. ماسكەۋدە قايداعى قازاق مەكتەبi بولسىن! «قالقام, ساباعىڭ قالاي؟» دەپ, ورىسشا سۇرايمىن عوي. سوندا قىزىم «ءوزiمiزدiڭ تiلiمiزدە سويلەيiكشi, اتا» دەپ سويدەدi. وسىعان دەيiن بارiنە توتەپ بەرiپ, ەزiلمەگەن جۇرەگiم شىناشاقتاي بالانىڭ سوزiنە ۋىلجىپ, ەزiلiپ كەتە جازدادى. بiر كۇنi ماسكەۋدiڭ كوشەسiندە كەلە جاتساق, «اتا, بالمۇزداق اپەرشi?» دەدi. ادەيiلەپ قازاقشا ايتىپ تۇر. ال, ەندi, بالانىڭ ءوزi وسىلايشا, ەلiنە, تiلiنە نيەتi اۋىپ تۇرعاندا, پەندەلەردiڭ تiرلiگiنە بولا, مەن قايتiپ جۇرتىمدى جەك كورەيiن! سوندا تiپ-تيتتەي جۇرەگiنiڭ قاي جەرiندە وتانشىلدىق سەزiم ۇيالاپ تۇر ەكەن دەيمiن. مەن سوعان وسى ۋاقىتقا دەيiن تاڭعالام. تاڭعالام دا, الۋامنىڭ انا تiلiنە دەگەن ىنتاسى مەنiڭ, اجەسiنiڭ, ۇلكەن اجەسiنiڭ باۋىرىندا وسكەنiنەن, سولاردان سiڭگەن, اتادان جەتكەن تەك دەپ بiلەمiن. «تiلiمدi, ەلiمدi سۇيەمiن!» دەپ, بiراق سول ءۇشiن تۇك بiتiرمەي جالاڭ ۇرانداتقاندارعا كوڭiلiم قۇلازىپ كەتەدi.

اڭگiمەلەسكەن
راۋشان تولەنقىزى