Şeteldık saiahatşynyŋ atqa mınıp, qazaq dalasyn kezıp jüretın künı de alys emes. Nazarbaev universitetınıŋ postdoktoranty, halyqaralyq «Bolaşaq» baǧdarlamasynyŋ tülegı Ūlan Biǧojinmen äŋgımeleskenımızde, ol aldaǧy jazda Astana-Botai arasyndaǧy alǧaşqy jylqy tury aşylatynyn aitty. Sondai-aq sūhbat barysynda ǧalym bızge şeteldık qonaqtardyŋ Qazaqstanǧa kele sala ne ızdeitını, Amerikadaǧy jylqy ūstau mädenietı jäne bır top otandyq ūstazdar men studentterdıŋ asyl tūqymdy jylqyny soǧymnan qalai qūtqaryp qalǧany turaly baiandap berdı.
Şeteldık turisterge ekzotika kerek
Men segız jarym jyldai şetelde tūrdym. Qazır de men qyzmet etetın Nazarbaev universitetınde özge memleketterden kelgen ärıptesterım köp. Sonda bır baiqaǧanym, Qazaqstan degende olar, eŋ aldymen, köşpendılerge tän erekşelıkterdı köruge qūmar. Özderınıŋ tılımen «spirit of steppe», iaǧni, dala ruhyn sezıngılerı keledı, orientalizmdı ızdeidı. Biık ǧimarattarmen olardy taŋǧaldyra almaisyŋ, äitpese Seul men Tokioǧa barularyna da bolady ǧoi. Osy mäselenı eskerıp, men Qazaq geografiia qoǧamynyŋ demeuşılıgımen Astana-Botai-Astana baǧytyndaǧy 900 şaqyrymdyq jylqy turyn ūiymdastyrudy jön dep şeştım. Nege Botai deisız be? Öitkenı ol jer – eneolit däuırınde jylqy tūŋǧyş ret qolǧa üiretılgen mekenderdıŋ bırı. Tıptı arheologtar ataqty Prjevalskii tūqymynyŋ arǧy tegı däl osy Botaida ömır sürgen boluy mümkın degendı aitady.Qazırgı taŋda atalǧan turǧa qajettı jylqy, atarba, basqa da qūral-saimandardy ızdestıru üstındemın. Būiyrtsa, turdyŋ bastalu künın 10 mausymǧa josparlap otyrmyn.
Endı elestetıp körıŋızşı: turister elordadan atpen şyǧyp, jol boiy şatyrlarda nemese kiız üide ūiyqtap, ūlttyq tamaq ışıp, tarihi oryndarǧa baryp qaitsa, mūrajailardy körse, Qazaqstan turaly äserlerın eşqaşan ūmytpas edı. Bıle bılsek, būl – eko-turizmnıŋ naǧyz tamaşa mysaly. Bırınşıden, benzinmen jüretın eşqandai avtokölık kerek emes, demek, qorşaǧan ortaǧa ziian tigızbeimız. Ekınşıden, taza auada atpen jüru arqyly salauatty ömır saltyn nasihattaimyz. Üşınşıden, ekskursiia barysynda turister tabiǧi önımderden jasalǧan ūlttyq taǧam türlerın jeidı. Törtınşıden, olar būryn adam aiaǧy timegen mekenderdı zertteidı.
Horse Whispering nemese jylqyny qalai tüsınemız?
Ökınışke qarai, qazırgı taŋda elımızde jylqy ūstau mädenietınen kışkentai äleumettık klass, iaǧni, atbegıler ǧana habardar. Tıptı, keide at mınıp jürgen kısılerdıŋ özı januarmen qarym-qatynas jasauda qataldyq tanytady. Mūnyŋ bır sebebı – attyŋ syryn jaqsy bılmeuden. Kei adamdar ony it siiaqty baǧyp-qaqqysy keledı. Būl – eŋ jiı kezdesetın qatelık. İt üşın qojaiyny ata-ana retınde körınse, al jylqy öz iesın köşbasşy sekıldı qabyldaidy. Sondyqtan jylqyny qatty dauys şyǧaryp aiǧailau nemese fizikalyq küş körsetu arqyly baǧyndyru mümkın emes. Adam özınıŋ köşbasşylyq qabıletın tanyta alǧan kezde ǧana onyŋ tılın tabady.
Men AQŞ-ta tūrǧanymda, ondaǧy Montana jäne Vaioming ştattaryndaǧy jylqy ūstau mädenietın körıp qairan qaldym. Jylqynyŋ tılın tabu önerı olarda Horse Whispering dep atalady. Osy tehnikany meŋgergen adamdar jylqynyŋ tür-älpetıne – erınderınıŋ, qūlaqtarynyŋ, közderınıŋ, qūiryǧynyŋ qimyl-qozǧalysyna qarap onyŋ däl sol sättegı köŋıl-küiın anyqtai alady. Jalpy, jylqylar mimika arqyly 17 türlı emosiiany bıldıruge qabılettı körınedı. Negızı horse whispering önerı bızdıŋ qazaqta da tanymal bolǧanyna dau joq. Onyŋ bır körınısın epostyq jyr keiıpkerlerınıŋ öz tūlparlarymen söilesu dialogtarynan da aŋǧaruǧa bolady.
AQŞ-ta jylqynyŋ syryn üiretetın arnaiy kurstar da jeterlık. Bır qyzyǧy, azamattardyŋ osyndai kurstardy tämamdauy kez kelgen salada olar üşın artyqşylyq esebınde jazylady. Öitkenı, ǧalymdardyŋ däleldeuınşe, jylqymen jaqsy bailanys ornata alatyn adam jūmysta da mūqiiattylyǧymen, köşbasşylyq qabıletımen jäne komandaǧa tez sıŋısıp kete alatyn mınez-qūlyǧymen erekşelenedı eken.
«Talismandy» soǧymnan qalai qūtqardyq?
Bır qynjylatynym, bızdıŋ elde şamamen 3 mln-dai jylqy bar bolsa, sonyŋ 70 paiyzy soǧymnyŋ qūrbany bolady. Jylqy degende köpşılıgı köz aldyna bäigege şabatyn sūlu säigülıktı emes, buy būrqyraǧan qazyny elestetuı de osynyŋ sebebı şyǧar. Biylǧy qysta soǧymǧa ketkelı tūrǧan sondai jylqylardyŋ bırın Nazarbaev universitetınıŋ oqytuşylary men studentterı jinalyp qūtqaryp qalǧanymyz bar. Oqiǧa bylai boldy.
Joǧaryda aitqan Astana-Botai arasyndaǧy eko-tur üşın jalǧa aluǧa internetten jylqy qarap jürgenmın. Bır künı soǧymǧa «Talisman» atty jylqy satylatyny turaly jarnamaǧa közım tüstı. Baqsam, älgı jylqy asyl tūqymdy siiaqty, soǧym üşın tym obal. Dereu iesıne habarlastym da, bızdıŋ ony mındettı türde satyp alatynymyzdy, basqa bıreuge satyp jıbermeuın aityp, uädesın aldym.Baǧasy 500 myŋ teŋge eken. Köp oilanbai, Djenni Lehtinen atty professor ärıptesım ekeumız Nazarbaev universitetınde kraudfanding (jūrt bolyp bırıgıp aqşa jinau) ūiymdastyrudy şeştık. Eger jylqyny satyp alsaq, ony universitet menşıgı retınde baǧyp-qaǧyp, as-jemı üşın bırneşe ūstaz öz qaltamyzdan qarjy bölıp tūruǧa daiyn edık. Qaiyrymdy jandar qol ūşyn sozyp, üş-aq künnıŋ ışınde älgı soma artyǧymen jinaldy. Astanadaǧy «Qazanat» at-sport klubynyŋ menedjerı İvan Şatkovskiidı ertıp alyp, särsenbınıŋ sättı künınde jolǧa şyqtyq. Älgı jylqy – Petropavl tübındegı kışkentai bır auylda. Barsaq, ol şynymen de asyl tūqymdy bolyp şyqty. Orlovtyŋ jelıstı jylqysy men Vladimir auyr jük tartatyn jylqynyŋ şatysy eken. Özımızge äkelgen soŋ, älgınıŋ quanǧanyn körseŋız: januar ekeş januardyŋ özı janaşyrlyqty sezedı ǧoi. Bügınde ol «Qūlager» demalys bazasynda ömır süredı.
