ABAI ŪRPAQTARY — «ALJİRDE»

Tektınıŋ ūrpaǧy da tektı bolady eken ǧoi. Qolymyzǧa tüsken qūjattar osy sözımızdı aiǧaqtaidy. Tübıne tartyp tusa, nesı aiyp?.. Alaida, qazaqtyŋ namysy men müddesı jolynda bas tıkken hakım Abaidyŋ ūrpaqtary men tuystaryn bügın bırımız bılsek, bırımız bılmeimız. Derektı törkınınen tartsaq, Astananyŋ ırgesındegı «ALJİR» memorialdy mūrajaiynyŋ direktory Bolat Jünısbekov būl qūndy derekterdı sonau Semeiden aldyrypty. Abai memlekettık respublikalyq ädebi-mädeni-tarihi memorialdy qoryq mūrajaiynan jetken jädıgerlerden elorda törınde endı ekspozisiia aşylmaq.
Sonymen…

Tūraǧūldy tanimyz ba?..

Tūraǧūl Abaidyŋ 1876 jyly Äige­rı­mı­nen tuǧan balasy, aqyn, audarmaşy. Jasynda auyl moldasynan sauat aşqan körınedı. Keiın özdıgınen ızdenıp, orysşa, arabşa oqyp, bılımın jetıldırgen. 1904 jyly Kışık-Tobyqty elıne bolys bolyp sailanyp, 1905 jyly öz erkımen bosatylǧan eken. 1917-1920 jyldary Semei öŋırındegı Alaş qozǧalysyna belsene ar­a­­la­­­syp, ärtürlı qyzmet atqar­ǧan.­­
Tūraǧūl bala jasynan­ äkesınıŋ qolynda tärbie­lenedı. Sondyqtan, Aba­i­­­­­dyŋ qai öleŋı qai kezde, qalai ja­zy­l­­­ǧanyn jäne kım­­­­ge arnalǧanyn ja­q­­sy bılgen. Kä­­kıtai Ysqa­qū­­ly­­men bırge 1909 jyly Abaidyŋ tūŋǧyş öleŋder jinaǧyn Peterborda bastyryp şyǧarǧan. Tūraǧūldyŋ Abai mūrasyn jinastyryp, bastyruda asa qūndy maǧlūmattar jazyp, aqyn şyǧarmaşylyǧynyŋ tekstologiiasyn tüzıp, tüpnūsqany qalpyna keltıruı – abaitanu ǧylymyna qosqan zor ülesı. Ol Mūhtar Äuezovke «Äkem – Abai turaly» estelıgın jazyp bergen. Tūraǧūldyŋ Abai turaly estelıkterınıŋ qysqaşa nūsqasy 1933-1940 jyldary Abai şyǧarmalary jinaǧynda jariialandy.
…1922 jyly Semeide Älihan Bökeihanov pen Mırjaqyp Dulatov tūtqynǧa alynǧany tarihtan belgılı. Sol saiasi nauqanda Abaidyŋ ūly Tūraǧūl da türmege jabylyp, tört aidai qamaqta bolǧan. Aqşoqyda jatyp, jazumen şūǧyldanady. Audarma jūmysymen ainalysady. Ol M.Gorkiidıŋ «Chelkaş» äŋgımesın tūŋǧyş ret qazaq tılıne audaryp, «Taŋ» jurnalyna (1924 jylǧy №3,4 sany) bastyrǧan. A.Neverovtyŋ «Men ömırge jerıkpın», Djek Londonnyŋ «Balalyq turaly ertegı» jäne «Balaly äiel ne bılu kerek» degen eŋbekterın ana tılımızge audaryp, oqyrmanǧa ūsynypty. Tūraǧūldyŋ aǧasy Äbdırahmanǧa arnaǧan öleŋderı Abai mūrajaiynda saqtauly.
1927 jyly Tūraǧūl qaita tūtqynǧa alynyp, 1928 jyldyŋ köktemıne deiın türmede jatady. Türmeden şyqqan soŋ kämpeskelenıp, Şymkentke jer audarylady. Tūraǧūldyŋ ziraty jaiynda qyzy, Abaidyŋ on jetı änın notaǧa tüsırgen änşı Mäken Mūqametjanova bır estelıgınde: «Tūraş aǧam 1934 jyly 6 nauryz künı 59 jasynda qaitys boldy. Şymkent qalasynyŋ ortalyǧyndaǧy mūsylmandar ziratyna jerlendı. Keiın sol zirattyŋ üstınen him­­­zauyt salynypty. Zauyt­ sa­­­­­ly­nar aldynda Tūraş aǧa­nyŋ süiegın alatyn janaşyr jaqyny bolmai, zauyt astyn­da qaldy. Ol kezde bız Şymkentten auysyp, basqa jaqqa ketken bolatynbyz» dep jazady.
Beu, dünie-ai! Arys­tarymyzdyŋ süiegı qaida şaşylmady?..
Abaidyŋ Äigerımınen tuǧan Mekaiyl da ūlt jolynda taǧdyry üzılgen erlerdıŋ qatarynan eken. Jarty ǧasyrǧa juyq qana ǧūmyr keşken ol arabşa, orysşa sauatty bolǧan. Abai öleŋderın tügeldei jatqa bılgen. Dombyra tartyp, än salyp, äkesı jaily bılgenderın el ışınde äŋgıme etıp taratqan. Mūhtar Äuezov jas şaǧynda Mekaiyldyŋ auzynan Abai turaly estelıkterdı köp estıgen. Aǧasy Tūraǧūl auylymen bırge Aqşoqy maŋaiyn, Tyşqan degen jerdı mekendedı. 1931 jyly «bai balasy» degen jeleumen ūstalǧan. Köneköz qariialardyŋ aituynşa, Mekaiyl 1931 jyly Semeidegı Polkovnichii aralynda atylady.

Äubäkırdıŋ qaruy – äzıl öleŋ

Äubäkır – Aqylbaidyŋ balasy. Aqyn, änşı, kompozitor. Abaidyŋ nemeresı ärı şäkırtı. Atasynyŋ şyǧarmalaryn halyq arasyna köp taratuǧa eŋbek sıŋırgen. Äubäkırdı Abaidyŋ ınısı Ospan balalary bolmaǧan soŋ bauyryna basyp, tärbielegen körınedı. Äubäkır öleŋ­dı suyryp salyp ta, jazyp ta şyǧarǧan eken. Nemeresınıŋ aqyn­dyǧyn bai­qa­ǧan­ Abai ony erekşe jaqsy körıp, ba­ǧyt-baǧ­dar, aqyl-ke­­­­ŋes berıp oty­­­ryp­­­ty. Äubäkır jas­ kezınen öleŋ-jyrǧa qūmar bo­­lyp, şyǧys qis­sa­­lary men batyrlar jyryn jatqa aityp, dombyrada küi­ tartyp, än­ salǧan. Abai­dyŋ nūs­­­qauymen äzıl, mys­qyl, äjua, syqaq öleŋ şyǧaryp, HIH ǧasyrdyŋ basynda qazaq ädebietındegı satiraǧa özındık ülesın qosqan.
O, ışınde qy­myŋ da bar, jy­myŋ da bar,
Ömırde bi bo­l­maǧan sūm­yŋ da bar.
Anyq, ädıl tartylsa ta­ra­zyǧa,
Baltamenen şaba­tūǧyn mınıŋ de bar,
– dep, aşy mysqylǧa toly öleŋder şyǧaryp, halyqtyŋ köpşılıgınıŋ qaraŋǧylyǧy men nadandyǧyna jany küigen. Äubäkır satiralyq öleŋder men bırge tarihi şyǧarmalarǧa bet būryp, «Mamai batyr», «Änet baba», «Aqtaban şūbyryndy», «Oralbai men Kerımbala», «Äreke men Bereke» degen äleumettık dastandar da jazdy. Keŋes ükımetı däuırınde jazǧan öleŋderınıŋ köbı el qazynasyn jymqyrǧan jemqor, pysyqtardy äşkereleuge arnalady.
1928 jyly aǧasy Tūraǧūl kämpeskelenıp, jer audarylady. Äubäkırdıŋ basyna qaiǧynyŋ qara būlty tönedı. Qūnanbai tūqymy tügel quǧyn-sürgınge ūşyraidy. El aştyqtan öle bastaidy. 1931 jyly Şäkärım atylady, onyŋ balasy türmede bauyzdalyp, öledı. Tūraǧūldyŋ ınısı Mekaiyl da atylady. Sol jyldary Abai ūrpaqtary quǧyn-sürgınge ūşyraǧan sättı «Şyŋǧystau» dastanynda şynaiy suretteidı. Bülınıp jatqan öz elınde tūra almaityn küige jetken Äubäkır 1931 jyly bas sauǧalap, Ürjar audanyna ketedı. Onda tūraq taba almai, Tūraǧūl tūrǧan öŋırge – Şymkent şaharyna qonystaidy. Söitıp, 1934 jyly 53 jasynda qaitys bolady.

Baǧūfūrdyŋ da taǧdyry baiansyz

Baǧūfūr Älımqūlūly — Abaidyŋ Aqyl­ba­­­­iy­­nan taraǧan şöberesı. Mal därıge­rı.­ Q.Myŋ­baev atyndaǧy Qazaq mal şaruaşyly­ǧy ǧylymi-zertteu instituty­nyŋ bas mamany bolyp 25 jyl qyzmet ettı. Ol Mūhtar Äuezovtıŋ aǧasy Razaq Omarhanūlynyŋ qyzy Ǧafuraǧa üilengen. Odan Ernest, Bauer, Aidar esımdı üş ūl süigen. Mūhaŋmen syrlas ını, syily küieu bala retınde qoiyn-qoltyq aralasady. Qūnanbaidyŋ, Abaidyŋ, Mūhtardyŋ paidalanǧan zattaryn tiianaqtap, Semei mūrajaiyna tapsyrǧan – Baǧūfūr. Sonyŋ ışınde Qūnanbaidyŋ Mekkeden kiıp kelgen taqiiasy da bar eken.
B.Ersälımovtyŋ «Qūnanbaidyŋ quǧyn-sürgın körgen ūrpaqtary» kıtabynda Baǧūfūr Aqylbaevtyŋ 1933 jyly Jarma jaqta qamalǧandyǧy turaly aitylady. Basqa derek joqtyŋ qasy.

Daniial Äuezovtıŋ dosy bolǧan

Däl solai! Abaidyŋ ınısı – Ysqaqtyŋ ne­me­re­sı, Şyŋǧystauda tuǧan Daniial Käkıtaiūly auylda sauatyn aşyp, auyz ädebietı mūralaryn tyŋdap, Abai, Şäkärım şyǧarmalaryn jat­tap­ ösken. Daniial Semeidegı orys-qazaq mek­te­­bınde oqyǧan. Mūhtar Äuezovpen dostyǧy da sol mektepte bastalady. 1920 jyly qoǧamdyq ısterge aralasa bastaǧan ol guberniialyq atqaru komitetınıŋ bölım meŋgeruşısı bolyp ısteidı. Taşkenttegı Orta Aziia universitetı (SAGU) qarjy-ekonomika fakultetın­de oqyp jürgende Mūhtarmen taǧdyry toǧysady. 1925 jyly ekeuı bırıgıp, «Özbekstandaǧy qazaq balalaryna jaŋa älıpbi» degen kölemdı eŋbek qūrastyrady. 1924 jyly Taşkentten şyǧatyn «Sana» jurnalynda «Qorǧansyzdar» degen syn maqalasynda Da­niial Mūhtardyŋ «Bäibışe-toqal» şyǧarmasyna taldau jasaidy. Būl maqala bertınde Tūrsyn Jūrtbaidyŋ daiyndauynda «Abai» jurnalynda (1993 jyly №6 sany) jariialandy. Daniial eŋbegı jaiynda ǧalym Tūrsyn Jūrtbai bylai deidı: «Ol Mūhtar Äuezovtıŋ «Bäibışe-toqal» pesasyn sondai paiymdy pıkırmen taldaǧan qazaq synynyŋ basy…» Qazaqtyŋ ädebi synynyŋ qarlyǧaşy Daniial 1925 jyly «Belinskii turaly» degen maqalasyn jazady. 1927 jyly «Eŋbekşı qazaq», «Qyzyl Qazaqstan» gazetterınde S.Mūqanov, K.Kemeŋgerov, A.Bai­­tasov, D.Ysqaqovtar ädebi syn jönınde aitysyp, Daniialdyŋ bolaşaǧynan köp ümıt kütetınderın aitady.

Daniial 1926 jyly körkem audarmalar jasaumen jüielı türde ainalysa bastaidy. Onyŋ A.Chehovten, V.Garşinnen, özbek jazuşysy A.Kahhardan, fransuz klassigı R.Rollannan audarǧandary QR Ǧylym Akademiiasy ortalyq kıtapha­na­­sy­nyŋ qorynda saqtauly. Qaiym­ Mūhamedhanovtyŋ «Abai mūrager­lerı» atty monografiiasynan Daniial­dyŋ G.Serebriakovanyŋ «Mark­­stıŋ jas şaǧy», B.Iаsen­skii­dıŋ «Chelovek meniaet koju» degen şyǧarmalaryn, sondai-aq Lenin eŋbekterı men saiasi oqulyqtardy da audarǧany belgılı bolyp otyr. Daniial Ysqaqov negızınen qarjy-ekonomika salalarynda köp eŋbek ettı.

B.Ersälımovtyŋ «Qūnanbai­dyŋ quǧyn körgen ūrpaqtary» kıtabynda: «Jan dosy Mū­haŋ­­men qatar türmege jaby­lyp, san bosaǧan Daniial 1937­ jyly Narkomprosta Temır­bek Jürgenovtyŋ qarjy jö­nın­degı orynbasary bolyp qyz­met atqaryp jürgende qaita jabylyp, sol jylǧy NKVD-nıŋ qaraşa aiyndaǧy ükımımen aldymen atu jazasy belgılenıp, artynan katorgaǧa aidalady…» degen joldar bar. 1945 jyly aidauda jürıp asqazan auruynyŋ asqynuynan qaitys bolǧan.
Başqūrt qyzy Mükäräm küieuınıŋ ısın quyp, şaǧymdanuynyŋ nätijesınde, 1957 jyly 25 qyrküiekte «1898 jyly tuylǧan Daniial Ysqaqovqa Almaty oblysy UNKVD-sy 1937 jyldyŋ 21-şı qaraşasynda şyǧarǧan ükımı qylmystyq dälelderdıŋ jetkılıksızdıgıne bailanysty öz küşın joiady» dep habarlaǧan.

Ärhamdy baulyǧan – Abai

1886 jyly tuyp, 1963 jyly ömırden ozǧan Ärham – Abaidyŋ tuǧan ınısı Ysqaqtyŋ nemeresı, Käkıtaidyŋ ūly. Tört jasynan Abaidyŋ alǧaşqy nemeresındei maŋaiynda ösıp, jüirık şeşen, düldül änşı-küişılerdı tyŋdap er jetedı. Orys tılınde jazudy, söileudı Abai auylynda üirenedı. Atasy Ysqaqtyŋ bauluymen jas şaǧynan şaruaǧa myǧym bolyp, auyl moldasynan sauat aşady.

Semeide türlı şaruaşylyq jūmystaryn ıstep jürgen Ärhamdy Mūhtar men Daniial 1924 jyly Baqanas, Baiqoşqar özenı boiynan jer alyp, aryq qazyp, egın salyp eŋbektenetın kooperativ qūruǧa jıberedı. Alpys üi kedeidı jinap, qala tärtıbımen üi, mektep, emhana, monşa salyp, su diırmenı, mai zauytyn köterıp, az jylda yrysty ülken eldımekenge ainaldyrady.

Künşılderdıŋ jalasymen qamalyp şyǧyp, 1929-1930 jyldary Taşkenttegı «Qyzyl partizan» kolho­zy­na baryp sıŋısıp, sonda­ jasyrynyp jüredı, jan baǧady. Osy jylda­ry­ tuǧan jerın, ösken elın saǧynǧan sezımı «Baqa­nas» pen «Baqanasta tuǧan-tuystaryma» de­gen öleŋderınen körınedı.

1939 jyly M.Äue­­zov­tıŋ şa­qy­­ruy­­men Semei­ge kelıp, Käkıtai­dyŋ dosy Bekbai Baiysovtyŋ üiınen aşylǧan Abai mūrajaiynyŋ ırgetasyn qalasqan. 1953 jyly Qarauyl auylynda tūrǧan Ärham Käkıtaiūly Abaidyŋ süiegın alyp ketpek bolǧan äreketke qarsy qol ūiymdastyryp, Jidebaidaǧy Qyzyl otau meŋgeruşısı esebınde qaraşaŋyraqtyŋ şyraqşysy boldy. «Abaidyŋ ömır joly» estelıgı men Şyŋǧystau elı jönınde qūndy derekterdı jazyp qaldyrdy. 1961 jyly ǧalym Äbış Jirenşinnıŋ kömegımen onyŋ «Zaǧipa» poemasy jeke kıtap bolyp jaryq kördı.

Ärhamnyŋ ūly Halit 1908 jyly Şyŋǧystauda tuǧan, Käkıtaidyŋ tär­bie­sınde bolǧandyqtan Käkıtaiūly bo­lyp sanalady. Mäskeudegı qarjy-ekono­mi­kalyq institutynda oqyǧan. 1932 jyly tört jylǧa Arhangelsk oblysyndaǧy «Solovki» deitın katorgaǧa aidalyp, «Belomor» kanalynyŋ qūrylysynda bolǧan. 1936 jyly elge oralady. Ekınşı ret 1943 jyly Pavlodar qalasynda ūstalyp, Turuhan ölkesındegı «Gulagqa» segız jylǧa aidalady (statia 58-10 ch. II UK RSFSR). Halit 1984 jyly ömırden ozdy.

Ahmetbek jäne onyŋ ūldary – Mübärak, Medıǧat

Ysqaqtyŋ ūly Ahmetbektı (1875-1937) körgender közı aşyq, köŋılı oiau, mädeniettı kısı desedı. Ahmetbektıŋ Mübäräk, Medıǧat, Talǧat, Jäudat esımdı ūldary, Ǧaliia, Qapiza, Übısän jäne Käsira atty qyzdary bolǧan. Aǧasy Käkıtaidyŋ ülgı-önegesımen Ah­met­bek te balalaryn jas kezınen oqytyp, jaqsy tärbielep ösıredı. Auyl moldasynan sauattaryn aşqan soŋ, ūldarynyŋ bärın de qaladaǧy orys mektebınde oqytqan. Ahmetbek 1931 jyly tūtqyndalyp, türmege jabylyp, habar-oşarsyz ketken. M.Ysqaqovanyŋ «Ūly Abaiǧa adal­dyq» kıtabynyŋ (Se­mei, 2002 jyl) 191-betınde Ahmetbektıŋ qai­tys bolǧan kezı – «1937 jyl» dep körsetıledı.

Semei gimnaziiasynda bı­lım alǧan ülken balasy Mü­bä­räk 1937 jyly oqyp jürıp-aq repressiiaǧa ūşy­ra­ǧan. Medıǧat ta osy jyl­dyŋ 24 qaŋtarynda ūstalyp, on jylǧa aidalǧan.

Ashat RAIQŪL