Bügın – täuelsızdıktıŋ tıregı töl teŋgemızdıŋ tuǧan künı…
Keŋes Odaǧy qūlaǧan jyly būrynǧy odaqtas elder jappai öz valiutasyn şyǧara bastady. Reseidıŋ özı jaŋa rublıne köşıp kettı. Buma-buma qūnsyz qyzyl aqşa qazaqtyŋ qolynda qalyp qoidy. Būl aqşa jas memlekettıŋ ekonomikasyna kerı äserın tigızdı. Araǧa bırer jyl salyp töl valiutamyz da şyqty. Iаǧni, 1993 jyldyŋ 15 qaraşasynda teŋge düniege keldı. Teŋgenıŋ tarihy QR Prezidentınıŋ 1993 jyldyŋ 12 qaraşasynda qol qoiǧan «Qazaqstan Respublikasynyŋ ūlttyq valiutasyn engızu turaly» Zaŋynan bastau alady. Arada üş kün ötkende, el aumaǧyndaǧy jaŋa sauda-sattyq jasau qūraly retınde töl aqşamyz qoldanysqa kırgızıldı. Eskı ülgıdegı aqşalardy Qazaqstannyŋ jaŋa teŋgesıne aiyrbastau 20 qaraşa künı keşkı saǧat 8-de aiaqtaldy. Ainalymnan jalpy somasy 950 milliard rubl alynyp tastaldy. Ūlttyq valiuta ūlttyq ekonomikamyzdyŋ ırgetasyn qalauǧa yqpal ettı. Halyqaralyq mamandar pıkırınşe, teŋge TMD aumaǧyndaǧy tūraqty valiutalar qatarynda. Negızı ūlttyq valiutanyŋ daiyndaluy asa qūpiia türde bolǧan. Alǧaşqyda 70 jyldan astam paidalanyp kelgen keŋestık aqşa – rubldı qoldana bermek bolǧanbyz. Bıraq Resei 15 odaqtas respublikalardyŋ ärqaisysynyŋ öz aqşasy bolsyn degen talap qoidy. Osy sebeptı 4 qazaq suretşısıne syrt közden jasyryn jäne öte qūpiia jaǧdaida töl teŋgenı daiyndau mındetı jükteldı. Aita keteiık, teŋgenıŋ tür-tūrpatyn jasaǧan alǧaşqy suretşı-dizainerlerdıŋ bırı — Hairolla Ǧabjälelov. Alǧaşqy teŋgeni «Harrison&sons» kompaniiasy Angliiada basyp şyǧardy. Qazaqtardyŋ töl teŋgenı qaǧazǧa basyp beru turaly tapsyrysy kompaniianyŋ älemdık deŋgeide atyn şyǧaruǧa sebep boldy. Teŋgenıŋ arqasynda atalmyş kompaniia Ūlybritaniia korolevasynyŋ Altyn belgısımen marapattalyp, bızdıŋ ūlttyq valiutamyz Britaniia koroldıgınıŋ eŋ üzdık eksporttyq önımı ataldy. Jer şaryna atyn şyǧarǧan teŋgege qūrmet retınde aǧylşyn kompaniiasynyŋ bas ǧimaratynda bızdıŋ aqşamyzdyŋ suretı salynǧan taqta ılındı. Sodan ainalymǧa engızılgen qaǧaz aqşa türındegı tiyndar uaqyt öte kele temır aqşaǧa aiyrbastalsa, arada köp ūzamai ūsaq aqşalar tügel temırge köşırıldı. Aǧylşyndar elınen jetkızılgen teŋgenıŋ alǧaşqy bölıgın saqtau maqsatynda jer astynan salynǧan arnaiy qoimalar daiyndaldy. Bır aptanyŋ ışınde London men Almaty arasyna 18 ret qatynaǧan tört İL-76 ūşaǧy resmi qūjattarda Qazaqstan Prezidentınıŋ rezidensiiasynyŋ qūrylysyna qajettı qūral-jabdyqtar äkele jatyr dep körsetılgen. Ūlttyq valiutamyz ainalymǧa engızılgenşe aǧylşyndar men qazaq elınde bolyp jatqan oqiǧa turaly tırı jan bılmegen. Londonnan jetkızılgennen keiın teŋge 8 künnıŋ ışınde elımızdegı barlyq bankterge tügel taratyldy. Osylaişa, ūlttyq valiutamyz otandastar qolyna tidı.
Qajettı jabdyqtar men zamanaui tehnologiia alynǧan soŋ, teŋge öz elımızde şyǧatyn boldy. Būl 1995 jyldyŋ mamyr aiy edı. Tūŋǧyş banknot fabrikasyn Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ özı baryp aşty. Teŋge turaly oi tolǧaǧan Elbasy keiınırek aqşany daiyndau barysynda türlı jaittar oryn alǧanyn aitty. Küllı qazaqtyŋ maqtanyşyna ainalǧan tūŋǧyş teŋgenıŋ tūŋǧyş kelbetı mūrajailarda tūr osy künde. Olarda Äl-Farabi, Süiınbai, Qūrmanǧazy, Şoqan, Abai jäne Äbılhaiyr men Abylai handardyŋ suretı bolǧan. 90-şy jyldary bızdıŋ teŋge dizainy jaǧynan TMD-daǧy eŋ körıktı aqşa bolyp tanyldy. Maida aqşalarymyz da bar. Alǧaşqysy qaǧazǧa basylsa, keiıngısı temırden tüiıldı. Alaida, ol maida aqşa keiınnen ainalymnan şyǧyp qaldy. Teŋgenıŋ de keskını özgerdı. 3 teŋgelık nominal joǧaldy. 1-den 100 teŋgege deiıngı qaǧaz aqşamyz temır teŋgege ainaldy. Al qūny 200, 500 jäne 1000 teŋgelık aqşalarda Äl-Farabi babamyz ǧana beinelendı.
Aqşany ainalymǧa engızbes būryn onyŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etu maŋyzdy bolatyny aiqyn. Öitkenı, oŋai jolmen «jeŋıl» paida tapqysy keletınder kez kelgen valiutany qoldan jasauǧa tyrysady. Sondyqtan kez kelgen memleket aqşanyŋ dizainy men qorǧanyş syzyqtaryn küşeituge müddelı. Arada bır müşel ötkende, iaǧni, 2006 jyly teŋge özgerıske ūşyrady. Ondaǧy suretter alynyp tastalyp, iaǧni, qorǧanyşyn bekıte tüstık. Sebebı jasandy aqşada qara daqtar paida bolatyndyqtan, aqşanyŋ köşırmesın jasauǧa qūştar alaiaqtardyŋ armany ıske aspaityny belgılı. Sodan keiın 2, 5 jäne 10 myŋ teŋgelık banknottar da paida boldy. Būl teŋgeler de öz dizainymen közge tüsıp, talai halyqaralyq baiqaularda jeŋımpaz atandy.
Bügıngı teŋge tūtastai Qazaqstan men onyŋ barşa azamattarynyŋ derbes tırşılıgınıŋ, memleket täuelsızdıgınıŋ aiǧaǧy bolyp otyr. Ūlttyq aqşa osy jyldar ışınde Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ qoldauymen türlı qarjy daǧdarystaryna tötep berıp qana qoimai, jūrtşylyq tarapynan investisiialyq senımge de ie boldy. Olai deitınımız 1999 jyldan berı naryq retteitın erkın baǧam aǧysyna şyǧarylǧan ūlttyq valiuta soŋǧy kezderı 1 AQŞ dollaryna qatysty tūraqtylyǧyn ūstap keledı. Oǧan deiın jasandy türde tejelıp kelgen teŋge baǧamy erkıne jıberılgen kezde, 1 AQŞ dollarynyŋ qūny sol uaqyttaǧy 67-70 teŋgeden 200 teŋgege deiın barǧanyn jūrtşylyq ūmyta qoiǧan joq. Alaida, būl qūnsyzdanu ūzaqqa barmai, ainalasy bır-ekı aptada dollar qūny qaita tömendedı. Keiın ol 147-150 teŋgenıŋ şamasynda tūraqtaǧany belgılı. Sodan berı teŋgenıŋ baǧamyn naryq rettep keledı. El ekonomikasy ösıp, ışkı jalpy önım ūlǧaiǧaly berı teŋge jūrtşylyq nazaryn tūraqty, senımdı valiuta retınde audara bastady.
Dizainy san özgerıp, talai märte qūny tömenge qūldyrasa da qazaq öz aqşasyn «kök qaǧazdan» artyq sanaidy. Bügınde qaǧaz aqşalar 200, 500, 1000, 5000, 10000 teŋge nominaldarymen şyǧady. Ūlttyq bank äzırge odan ülken kölemdegı nominaldar şyǧaru josparda joq ekenın aitady. Būl taiau uaqytta teŋgenıŋ qūny tūraqty bolaryn bıldıredı.
Erkejan SÄTIMBEK
