Taldyqorǧan oblysy tarap, jūmys ornymyz jabylyp, jüdep-jadap jürgen küreŋqabaq künderdıŋ bırı edı. Astana atanyp, aiy oŋynan tuyp tūrǧan Aqmoladan bes jyl universitette bırge oqyǧan Mūratbek Toqtaǧazin telefon soǧyp, jarym köŋılımızdı jadyratar jaǧymdy jaŋalyǧyn jetkızdı. «Egemennıŋ» ekpındı tılşısı retınde respublikaǧa tanymal talantty kurstasym bar bedelın salyp bala-şaǧaǧa «bas-köz» bop bes-alty aidan berı üide bos jatqan maǧan mänsapty qyzmet tauypty. Qalalyq gazettıŋ bas redaktory Jūmagül Sauhat apaiymen uaǧdalasyp ülgerıptı. Tegınde, menı syrtymnan maqtap-maqtap «ötkızıp» jıbergen syŋaily. Būiyrsa, sol kısınıŋ orynbasary bolyp qonjiia qalmaqpyn. Endı tek jedeldetıp jetuge tiıspın.
TANYSU MEN TABYSU
Asai-müseiımdı arqalap Arqa jaqqa attanarymda qiyrdaǧy Qyzylordadan Bauyrjan (onda Omarov osy qala äkımınıŋ orynbasary-tūǧyn) habarlasyp, sät sapar tıledı. Sözınıŋ soŋynda Alataudyŋ bauyrynan Saryarqanyŋ sauyryna alǧaşqylar sapynda qonys audarǧan degdar zamandasymyz Dihan Qamzabekūlyna menı jaqsylap tapsyrǧanyn, jaŋa ortany jatyrqamai sıŋısıp ketuıme septıgın tigızetının astyn syza aityp, qobaljuly köŋılımdı demdep qoidy.
Sodan alyp-ūşyp täuelsız Qazaqstannyŋ tuy tıgılgen Aqmolaǧa keldık. Köktemnıŋ töbesı körıngenmen aq qar, kök mūzdyŋ köbesı sögılmeptı.
Akademik Älkei Marǧūlan äspettegen Bytyǧai qaida? Aldan Smaiyl aǧamyz jazǧandai tarihtyŋ talai syry taŋbalanǧan Taitöbe qai tūsta? Qasiet qonǧan Qaraötkelı qaisy? Bırın bılmeimız.
Äiteuır, abyroi bolǧanda, ainadai jaltyrap, erımei jatqan enı jalpaq Esıl özenın kördık. Ärtürlı ädebietterden oqyǧan öleŋ joldary erıksız eske tüstı.
«Esıl tasyp barady jardan asyp,
Qar jauady jaŋbyrmen aralasyp.
Şam söndırıp baraiyn degen basym,
Ūiyqtap ölıp qalyppyn, qara basyp»,
– demeuşı me edı el auzyndaǧy eskı jyrlardyŋ bırınde.
Jadym jaŋylystyrmasa, 1998 jyldyŋ 10 säuırınde elordalyq märtebe enşılegen «Aqmola aqşamynyŋ» (qazırgı «Astana aqşamy») tūsaukeserı boldy. Oquşylar saraiy saltanatty jiynǧa qatysuşylarǧa lyq toldy. Oi, sondaǧy oqyrmannyŋ ystyq yqylasy-ai. Aǧyl-tegıl tılekterın aqtardy. Bıraz bazynalaryn da bıldırdı. Jelpıngen jerlesterınıŋ jürekjardy quanyşyna ortaqtasu üşın at sabyltyp Almatydan jetken ataqty ǧalym Tūrsynbek Käkışev bastaǧan ziialy qauym ökılderınıŋ toi üstındegı tolǧanystary alqalaǧan äleumettı ädemı äserlerge böledı.
Aitpaqşy, älgı Bauyrjan äibattap jarnamalaǧan Dihan myrzaŋyzben osy joly tanystym. Ärıptesterımmen äjık-küjık äŋgıme qyzyǧyna kırısıp ketsem kerek, äldekımnıŋ arqamnan aqyryn qaqqanyn keşteu aŋǧardym. Artyma būrylyp qarasam, qarsy aldymda būryn körmegen beitanys jıgıt tūr aqsiia külıp. Jaimaşuaq jüzınen jan-dünieŋdı jadyratar jylylyq esedı. Aty-jönın aitpai-aq, kım ekenın bırden bıldım. Ekeumız eskı tanystardai şūrqyrasa tös qaǧystyryp amandastyq. Qūdaiǧa şükır, apaş-qūpaş aiqasqan sol qūşaǧymyz älı künge deiın ajyraǧan joq.
ALAŞ AMANATYNA ADALDYQ
Odan berı, mıne, on segız jyl zulap öte şyǧypty. Baiaǧyda äkesınıŋ qalpaǧyn kiıp oinaǧan balanyŋ qalpyn baiqatatyn Astanaŋyz bügınde bükıl dünie jüzıne belgılı äsem şaharǧa ainaldy. Bärımız elordamen bırge eseidık. Erdıŋ jasy – eludıŋ esıgın endı aşqaly otyrǧan etene dosymyz Dihan Qamzabekūly da ömırdegı öz soqpaǧymen örge qarai batyl bettep barady. Ünemı ızdenıs üstınde. Ǧylym jolynda taŋdaǧan töl taqyryby – Alaş arystarynyŋ ädebi mūralaryn aqi-taqi zertteuden eşqaşan ainyǧan emes. Alys-jaqyndaǧy arhivterdı aqtaryp, qanşama qūndy derekterdı közı qaraqty köpşılıktıŋ ruhani oljasy ettı. Mäiektı maqalalar jariialap, mazmūndy-maǧynaly kıtaptar jazdy. Qazaqtyŋ qamyn oilap, qareket qylǧandary üşın aldy atylyp, arty aidalyp ketken ūlt qairatkerlerın ūlyqtaudaǧy ūlaǧatty ısterıne süisınıp, qalaişa taŋdai qaqpassyŋ. Tūǧyry biık tūlǧalarymyzdyŋ esımın mektepterge, köşelerge bergızuge qomaqty üles qosty.
Elı üşın eŋırep ötken erdıŋ soiy – Smaǧūl Säduaqasovtyŋ Mäskeude saqtalǧan süiek külın elge äkeluın ekınıŋ bırı bara bermes batyrlyqqa balasaq, aiypqa būiyrmassyz, aǧaiyn. Süiekterı qaida qalǧany beimälım bozdaqtar ruhy tuǧan topyraǧymyzǧa qaita oralǧandai sezındık. Bıldei memlekettık mekemelerdıŋ oryndauy oŋaiǧa soqpas orasan mındettı jalǧyz özı-aq atqara salǧany erlık emei nemene?! Qoǧamda äjeptäuır qozǧalys tuǧyzǧan būl sauapty aksiia qaşan aiaqtalǧanşa Dihannyŋ jüike jūqartar ūiqysyz tünder men külkısız künderdı bastan keşkenın bylaiǧy jūrt bıle bermeidı.
Al, endı mūnyŋ Alaş qairatkerlerınıŋ ūrpaqtarymen aralas-qūralastyǧy – aityp tauysa almaityn äŋgıme. Ūltymyzdyŋ ūly perzentterın ūlyqtaǧan köşelı ūldy qalyŋ köpşılıkpen bırge stalindık quǧyn-sürgın qūrbandarynyŋ balalary men nemere-şöberelerı de töbelerıne köterıp, töredei qūrmetteitınıne talai kuä boldyq. Solardyŋ toi-tomalaqtarynda tompiyp tördegı jaqsy-jaisaŋdardyŋ ortasynda jambas müjıp otyrǧan jampozymyzdy körgende janyndaǧy bızdıŋ de jalymyz küdıreiıp, mereiımızdıŋ ösıp qalatynyn qaitersıŋ.
Qaǧaz kemırgen Qamzabekūlynyŋ qazaq ädebiettanu tarihyndaǧy oiyp alar orny turaly jetı yqylymnyŋ bılımın tauysqan jetelı oqymystylar oraily oi tolǧasa jarasar. Al, ǧalym joldastarymnyŋ qolpaşymen qoqilanyp bır emes, ekı ret kandidattyq dissertasiia taqyrybyn bekıtkenmen bel buyp qorǧamai ketken men «qudyŋ» qolynan ondai şarua kele qoimas. Sondyqtan soqtaly jerge soqtyqpai, jönıme köşeiın.
QAZAǦYN ŪLYQTAǦAN QAIRATKER
Qazırgı qazaq qoǧamyndaǧy bedelı bes batpan («Daryn» memlekettık jastar syilyǧynyŋ laureaty, «Qūrmet» ordenınıŋ iegerı, QR ŪǦA korrespondent-müşesı, L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ prorektory jäne t.t.) abyroily, aq jüzdı azamattyŋ airyqşa atap ötuge tūrarlyq taǧy bır eŋbegı – onyŋ jaŋa elordamyzdyŋ mädeni-ruhani kelbetın qalyptastyruǧa aianbai atsalysqandyǧy. Alaş amanatyna adaldyq tanytyp, ana tılımızdıŋ aibynyn asyruǧa küş saldy. Qazaqşa mektepter aşuǧa talpynǧan bastamaşyl toptardyŋ bel ortasynan tabyldy. Qalalyq onomastikalyq komissiianyŋ müşesı retınde otarşyldyqtyŋ oŋaişylyqpen ketpes belgısındei äbden orystanǧan köşe ataularyn qazaqşalaudyŋ konsepsiiasyn jasauǧa qatysty. Sonyŋ arqasynda Aqmeşıt, Jetısu, Syǧanaq, Sauran, Türkıstan, Baianauyl, Ordabasy, Oqjetpes sekıldı aiauly Atamekenımızdıŋ asa qadırlı jer-su attary Astana törınen oryn aldy. Osy joldar avtorynyŋ kındık kesıp, kır juǧan Oitoǧan auyly da qūtty ordamyzdyŋ bır oramy bolyp ornai qalǧanyn sätımen jüzege asqan sol jobanyŋ jemısı sanaimyn. Aqyldy bastardan şyqqan igı ideianyŋ arqasynda Aqordaly Astanaǧa keŋ-baitaq Qazaqstan köterıle köşıp kelgendei keremet küi keşudemız.
«ASTANA JŪRTYN AINALSAM»
Qarymdy qalamger Dihan Qamzabekūlynyŋ «Astana aqşamy» gazetınde (äsırese, sanatker-redaktor Amantai Şärıp basqarǧan tūsta) jaryq körgen kösemsözderı, ūlt, ūjdan, ūrpaq jaily közqarasy, oitūmarlary baspadan jeke jinaq bolyp şyqty. Oqyrman oŋ baǧalaǧan ol kıtaptyŋ aty – «Jūrt». Avtor būrynǧy-soŋǧynyŋ bärı qasterlegen būl kielı ūǧymdy qalauyn tauyp qoldanǧan. «Qonys» esebınde qoldansa da kökeige qonymdy, tereŋırek tebırenıp «halyq», «el», «memleket», «otan» maǧynasynda qarastyrsa da janymyzǧa jaqyn. «Jäkeŋnıŋ äŋgımelerı» aidary aiasynda toptastyrylǧan miniatiuralyq dünielerde tolǧauy toqsan tırşılıktıŋ tolyp jatqan tolǧaqty problemalary köterıledı. Qauzalmaǧan taqyryp qalmaǧandai. San aluan situasiialar saraptalyp, tūşymdy pıkırler tüiındelgen. Keibırın keltıre keteiık. Oqyp otyrsaq, «İttıŋ de öz tılı bar» eken. Al, bızdıŋ qaisybır qandastarymyz özınıŋ ana tılıne astamsi qaraidy. «Mūstafa Şoqaidyŋ süiegı» Germaniiada jerlengenmen, ruhy özımızdıŋ ölkede qalyqtap jürgen siiaqty. Taǧdyrdyŋ tälkegımen tarydai şaşyraǧan qyryq million «Kürdınıŋ armany» derbes memleket atanu körınedı. Azattyqtyŋ aq taŋy atyp, arǧy-bergısın tani bastaǧan halqymyzdy şatyp-būtyp är närsenıŋ basyn şalǧan «Äuesqoi tarihşylar» adastyruy äbden mümkın ǧoi. Olai bolsa ondai «bılgışterdıŋ» oŋdy-soldy «ottaubaiyna» nege tosqauyl qoimasqa?!
Äne, kördıŋız be, äleumetşıl, alaşşyl häm qazaqşyl Qamzabektıŋ Dihany qalamyn qalai-qalai sılteidı?!
«Astana jūrtyn ainalsam». Kıtaptyŋ ekınşı bölımındegı osyndai ortaq «qalpaq» astyndaǧy jazbalarynda ol aǧynan jarylyp, aiaǧyn apyl-tapyl basqan jas elordamyzdyŋ eŋselene tüsuıne qandai qadamdar jasau qajettıgı töŋıregındegı ūtymdy oi-ūsynystaryn alǧa tartady. Keibır keleŋsız jäittarǧa bailanysty özegın örtegen ökınışterın de jasyrmaidy. Bız bırdeŋe bılsek, būl – ūly mūrattarǧa ūmtylǧan ūlysyn, ata-babalarymyz aŋsaǧan, Alla jarylqap endı ǧana qol jetkızgen Azattyǧymyzdyŋ aiǧaǧyndai Astanasyn süietın, asyl maqsattarynan ainymas aiauly azamattyŋ janaiqaiy.
Amandyq bolsa, onyŋ erteŋgı nūrly elordanyŋ ösıp-örkendeuıne eŋbek sıŋıre bererıne senımımız mol.
TEKTILIK TÖRKINI
Aqsaqal akademikterımızben erterek aralasqannan ba eken, bıte qainasqan osy dosymyzdyŋ keide odan bırer itköilektı būryn tozdyrǧan bızden eresekteu körınetını bar. Öitkenı özımızdıŋ aramyzda örbıgen pıkırtalastarda jasy kışı bolsa da bätualy sözdı bärımız osy «baladan» kütemız. «Qoi asyǧy demeŋız, qolyŋa jaqsa saqa ǧoi!» Aqyldy aforizmge alyp-qosarymyz joq.
Syilasa, syrlasa jürıp aŋǧarǧanym, Dihannyŋ boiyndaǧy bekzattyq qasiet qarşadai kezınen qalyptasqan. Oǧan «On bes üi» äuletnamasyn oqu barysynda köz jetkızdık. Tektılık tezisterındei tärbielık mänı zor estelıkterdı sızdıŋ de et jüregıŋız eljırei otyryp oqyryŋyzǧa kepılmız. Ataǧy aŋyzben astasqan Täŋırtaudyŋ etegın, tabiǧaty tamaşa Aqsu-Jabaǧyly aiasyndaǧy, tüktı kılemdei türlengen Tülkıbastyŋ şūraily pūşpaǧyn atajūrt qylǧan Qamzabek aqsaqaldyŋ aqarly-şaqarly şaŋyraǧy haqynda syr şertetın şejırelı jinaqty jaŋadan üilengen jastar ülgı-önege alar otbasylyq oqulyqqa teŋesek bolar edı. Bäse deimın-au, jürıs-tūrysynan kırşıksız kısılık qonǧan auyldyŋ balasy ekenı körınıp tūratyn Dihannyŋ tübınde tartpai qoimas negızı myqty eken ǧoi.
Anau jyly men onyŋ anasyn kördım. Ūmytpasam, Qaraǧandy jaqqa ūzatylǧan qyzdarynyŋ qūdalyǧyna keldı bılem. Quanyşqa jaiylǧan dastarhan basynda jaqsy-jaqsy sözder aitty jaryqtyǧym. Eldegı tuystarmen telefon arqyly söilesıp jatqan kelını Gülbairaǧa dauystap «Poiyzdyŋ barar-qaitar biletterın aldyn ala alyp qoisyn. Özım söittım. Kerek uaqytynda tappai qinalasyŋdar» degenı esımde qalyp qoiypty. Sebebı, baiaǧy keŋes däuırınde üş balasyn Mäskeude oqytqan apamnyŋ bır ūly ol kezde oblysta ülke-e-en qyzmet ısteitın. Bız bıletın bügıngınıŋ ondai bolyp-tolyp otyrǧan qoly ūzyn kempırlerı (äsırese Oŋtüstıkte) kesırdı salyp bilettı üige aldyrtar edı…
Asyp-tasudan aulaq Dihannyŋ «dişesı» (ata-äjenıŋ bauyrynda ösken ol şeşesın osylai ataidy) öitıp öŋmeŋdemeidı. Qaşanda qarapaiymdylyq qaǧidalaryn ūstanady. Adamgerşılıktıŋ ala jıbın attamaidy.
Osyndai önege körgen örennıŋ öz biıgınen tömendemesı anyq.
Talǧat BATYRHAN,
