Säken ESIRKEPOV, Astana qalasy Işkı saiasat basqarmasynyŋ bas mamany:
– Säken Ziiabekūly, qazır ekstremizm men terrorizm, türlı radikaldy oilardyŋ taraluy jaŋa ǧasyrdyŋ jahandyq problemasyna ainaldy ǧoi. Elordamyzda airandai ūiyǧan qoǧamnyŋ berekesın qaşyrǧan aqparattar tasqyny men ideialar taitalasyna qarsy qandai şaralar qolǧa alynyp jatyr?
– Eŋ aldymen, terıs piǧyldy ideialardan qūtqaratyn bırden-bır jol – sauatty sana. Tereŋ bılımmen qarulanǧan, jat piǧyldy toptardyŋ äreketın jan-jaqty zerdeleitın, jüregı Otan dep soqqan azamattar ǧana öz elınıŋ tıregı bolmaq. Osy oraida, Astana qalasynyŋ Işkı saiasat basqarmasy dın salasynda qyzmet etuşı memlekettık jäne qoǧamdyq mekemelermen bırlesıp, qala tūrǧyndarynyŋ dın salasyndaǧy sauatyn arttyru, ekstremizm men terrorizmge qarsy sana qalyptastyru, halyqpen aşyq dialog ornatyp, kökeidegı saualdarǧa jauap beru üşın joǧary oqu oryndary, eldı mekender jäne öndırıs oryndarynda nasihat jūmystaryn jürgızıp keledı. Būǧan mysal retınde biylǧy säuır-mamyr ailarynda elordada ornalasqan 14 joǧary oqu orny men bırneşe eldı mekenderde kezdesuler ūiymdastyryldy. Şaraǧa «Nūr Otan» HDP janyndaǧy «Qorǧanys qabıletın arttyru jäne qauıpsızdıktı nyǧaitu» baǧyty boiynşa saraptama tobynyŋ elımızge belgılı, öz ısınıŋ mamany retınde tanylǧan Q.Süleimenov, J.Jarasov, M.Äzılhanov, T.Aijūlov, K.Adambekov, E.Qaliev, S.Temırbolatov syndy müşelerı men Q.Sūltanov, S.Seidumanov, J.Däurenov, E.Smaǧūlov jäne T.Kozyrev siiaqty sarapşy-mamandar jäne qoǧam qairatkerlerı qatysyp, baiandama jasady. Kezdesu barysynda jas-tardy alaŋdatqan ärtürlı saualdarǧa jauap berıldı. Jastar dıni ekstremizm men terrorizmnıŋ halyqaralyq bailanystary, memlekettıŋ būl salada atqaryp otyrǧan aldyn alu şaralary, sauatty kadrlardy daiarlau mäselesı, zaŋnamalardy jetıldıru joldary, ekstremistık toptarǧa berıletın sipattama, ǧalamtor arqyly keletın qauıpten qorǧanu joldary, terrorizm men ekstremizmnıŋ äleumettık astary, zaŋsyzdyqtar oryn alsa, azamattardyŋ aldymen qandai qadamǧa baruy qajettıgı jönınde saualdar qoiyp, tiıstı jauaptaryn aldy.
– Al, elımızdegı dıni ahualdyŋ osynşama kürdelenu sebebı nede dep oilaisyz?
– Qazaqstan täuelsızdık alyp, azattyq taŋy atqan kezde bızdı ülken özgerıster kütıp tūrdy. Özın demokratiialyq, zaiyrly jäne qūqyqtyq memleket retınde zaŋ jüzınde şegelegen Otanymyz oi men senım erkındıgıne erık berıp, jahan jūrtyna beibıtşıl ünmen qūşaq aşty. Alaida, qazaqtyŋ aşyq peiılın jymysqy piǧylyna qoldanyp, yntymaǧy ūiyp otyrǧan, san ǧasyrlar ırgesı sögılmei jalǧasyp kelgen ruhani sabaqtastyqty būzyp, el ışıne ırıtkı salǧan toptar da az bolmady. Mysaly, 1992 jyly 15 qaŋtarda qabyldanǧan «Dıni senım bostandyǧy jäne dıni bırlestıkter turaly» Qazaqstan Respublikasynyŋ Zaŋy liberaldy bolǧandyqtan, eldegı dıni bırlestıkterdıŋ sany artyp, missionerlerdıŋ köşe aralap, erkın uaǧyz jürgızuıne tiımdı jaǧdai qalyptasty. Ateistık ideianyŋ kesırı jat piǧyldy toptarǧa qarsy immunitettıŋ älsıreuıne sebep bolǧan edı. Osy olqylyq jat eldık dıni toptardyŋ jiyrma jylda aitarlyqtai «jaqtas» jinauyna sep boldy. Zaŋ boiynşa azamattardyŋ senım bostandyǧyna kepıldık berılgen. Sondai-aq, «memleket dınnıŋ ısıne aralaspaidy» dep körsetılgen. Alaida, būl «dıni toptardyŋ ısıne erkındık berıldı» degendı bıldırmese kerek. Talai otbasynyŋ berekesı ketıp, şaŋyraǧy şaiqalyp, el ışınde memlekettıŋ konstitusiialyq qūrylymyna köŋılı tolmaityn, ony türlı jolmen özgertkısı keletın, özge dınnıŋ ökılderıne tözımsızdıkpen qaraityn azamattar paida boldy.
– Şyn mänınde, būl ürdıs memlekettıŋ ūlttyq qauıpsızdıgıne qater töndırdı deisız ǧoi?
– Ärine, türlı ideologiiamen ulanǧan jastar öz anasynyŋ pısırgen asyn jemei, ülkennıŋ aqylyna şekeden qaraityn jaǧdaiǧa jettı. Jūmys barysynda bır dastarqan basynda dūrystap bırge tamaqtana almaityn adamdardyŋ paida bolǧanyn da körıp jürmız. Sebep bıreu – dıni közqarastarynyŋ säikessızdıgı. Öz tarihyna tereŋ qanyqpaǧan köptegen jastarymyz «şet eldıŋ miymen» jasalǧan bır-ekı broşiurany oqyp, ǧasyrlar boiy qalyptasqan ata-baba dästürın şirkke balap, aqyl üiretuge qūştar bolyp aldy. Būryndary ǧūlamalar dınde bırnärse aitu üşın qanşama jyl bılım alyp, myqty ūstazdardan tälım körıp qana kesımdı söz söilegen. Al, sol ata-baba dästürı ǧasyrlar boiy syn tezınen ötıp, bügıngı künge jetıp otyr emes pe?!.
– İä. Sondyqtan bızge dın men dästür arasyndaǧy bailanys pen sabaqtastyqty jetkıze bıletın mamandar qajet…
– Dūrys aitasyz! Byltyr elorda mektepterınde «Dıntanu negızderı» pänınen därıs beretın oqytuşylarmen jekelegen kezdesu ötkızılgen bolatyn. Endı aldaǧy uaqytta dıntanuşy ūstazdardyŋ bılıktılıgın arttyru kurstaryn ötkızu josparlanuda. Öitkenı, mektep jastarymen tıkelei jūmys ısteitın ūstazdardyŋ bılıktılıgı joǧary, talaptarǧa sai boluy tiıs. Keleşekte dıntanuşy ūstazdardyŋ märtebesın mektep direktorynyŋ dın mäselesı boiynşa keŋesşısı retınde ornyqtyrudy qolǧa alu qajet dep esepteimız. Jylyna ekı ret qalada qyzmet etetın meşıt imamdary men şırkeu qyzmetkerlerınıŋ bılıktılıgın arttyru kurstary ötkızılude. Basqosuda dın salasynda qyzmet etetın memlekettık organ qyzmetkerlerı, professor-oqytuşylar jäne dın qyzmetkerlerı saladaǧy özektı mäselelerdı talqylap, zaŋnamalar boiynşa tüsındıru jūmystary jürgızıledı.
Sondai-aq, neke mäselesı de maŋyzdy. İslam dının radikaldy türde ügıtteuşıler şariǧattaǧy «talaq» sözın paidalanyp, qaryndastarymyz ben apalarymyzdyŋ taǧdyryna balta şabuda. Özı ūnatqan qyzǧa qosylyp, uaqyt öte kele «talaq» sözın qoldana otyryp, ekınşı bıreuge üilenıp şyǧa keledı. Būl adamdar otbasy, nekelesu siiaqty ömırlık maŋyzdy ūǧymdardy oiynşyqqa ainaldyryp alǧan. Keibır äielderdıŋ on şaqty ret tūrmysqa şyǧyp, ajyrasqanyn estıgende, jüregıŋ auyrady. Dındı oiynşyqqa ainaldyruşylar Mūhammed paiǧambardyŋ (s.ǧ.s.) «Alla taǧalanyŋ eŋ jek köretını – senderdıŋ ajyrasqandaryŋ» degenıne köz jūmyp qaraidy nemese ony ädeiı aitpaidy. Sondyqtan būl mäselede dın qyzmetkerlerıne tüsetın jük jeŋıl emes.
– Dın tūrǧysynda atqarylǧan jūmystardyŋ bas-aiaǧy joǧaryda toqtalyp ötkenıŋız ǧana emes şyǧar?..
– Ol ıs-şara – atqarylǧan barlyq jūmystardyŋ bergı jaǧy ǧoi… Mysaly, el tūrǧyndarynyŋ radikaldanuy keibır öŋırlerde oryn alǧan terrorlyq aktılermen jalǧasyn tapty. Al, zaŋ boiynşa eŋ basty qūndylyq – eldıŋ azamattary, onyŋ bostandyǧy men amandyǧy. Azamattardyŋ qūqyǧyna qol sūǧyp, üreide ūstau, memlekettıŋ konstitusiialyq tärtıbın küşpen özgertuge tyrysuşy radikaldy toptardyŋ paida boluy memleket tarapynan tiıstı qadamdy talap ettı. Osynyŋ negızınde Elbasynyŋ Jarlyǧymen 2011 jyly 18 mamyrda Qazaqstan Respublikasynyŋ Dın ısterı agenttıgı qūryldy. Onyŋ bas-tamasymen 2011 jyly 11 qazanda «Dıni qyzmet jäne dıni bırlestıkter turaly» Qazaqstan Respublikasynyŋ Zaŋy qabyldandy. Atalǧan zaŋnyŋ aiasynda sany 4 jarym myŋǧa juyq dıni bırlestıkterdıŋ üşten bırı qaita tırkeu nätijesınde joiyldy. Missionerlerdıŋ köşede jürıp, kez kelgen jerde dıni-aqparattyq materialdardy taratuyna şekteu qoiyldy. Osyǧan orai, Astana qalasy äkımınıŋ 2012 jylǧy 31 şıldedegı №111-1076 qaulysymen dıni ädebiet jäne dıni maqsattaǧy zattardyŋ satyluy üşın 8 sauda orny bekıtıldı. Sondai-aq, Zaŋnyŋ 9-babynyŋ 2-tarmaǧyna säikes, dıni ädebiet pen dıni maqsattaǧy zattardy qalada resmi memlekettık tırkeuden ötken 47 dıni bırlestık öz ǧimaraty men aulasynda taratu qūqyǧyna ie. Iаǧni, qaulymen belgılengen 8 orynǧa 47 dıni bırlestıktı qosa alǧanda, Astana qalasynda jalpy 55 orynda dıni baǧyttaǧy materialdar taratyluda. Qazırgı taŋda dıni ädebietterdıŋ halyqqa barynşa qoljetımdı boluy üşın qaulyǧa özgerıs engızu, sauda oryndarynyŋ sanyn köbeitu mäselelerı pysyqtaluda.
Sonymen qatar, biyl Astana qalasy Işkı saiasat basqarmasynyŋ janynan «Dın mäselelerın zertteu ortalyǧy» memlekettık mekemesı qūryldy. Būl mekemenıŋ ıske kırısuımen kelelı ıster jalǧasyn tabady dep kütılude. Dıntanuşy, psiholog mamandardan qūralǧan mekeme destruktivtı dıni aǧymdardan zardap şekkenderge psihologiialyq, aqparattyq jäne qūqyqtyq kömek körsetıp qana qoimai, ǧylymi-zertteu jäne taldau ortalyǧyna ainalatyn bolady.
Būl rette, dın salasyndaǧy profilaktikalyq şaralar qysqa merzımde jemısın berıp, ahual bırden jaqsaryp ketedı deuge bolmaidy. İdeologiia jūmysy belgılı bır uaqytty qajet etedı. Mūny jerge qaǧylǧan qazyqpen salystyruǧa bolady. Qazyqty bır degende suyryp alu oŋai emes. Ony aldymen jan-jaqqa yrǧap otyryp, tübırı bosaǧan kezde ǧana ala alasyŋ.
Barynşa aşyq, ärı qyzyqty pıkırlesu barysynda azamattarymyzdyŋ köbı eldıŋ taǧdyryna alaŋdaitynyn, radikaldy tüsınıkterden aulaq bolu jäne memleket qauıpsızdıgı üşın barşa azamattardyŋ jūmyla äreket etuı kerektıgın aşyq aityp otyr. Al, memleket qauıptı quuşy emes, aldyn aluşy boluy tiıs. Osy baǧytta, internet saittar men blogerlerdıŋ jūmysyna da qoldau körsetudıŋ maŋyzy zor.
Körşıles Reseide sait mäselesın retteudıŋ tiımdı bır mehanizmı bar eken. Arnaiy mamandar internet saittaryna taldau jasaumen ainalysady. Qandai da bır saitta eldıŋ zaŋyna qaişy keletın nemese azamattar arasynda dıni, saiasi, ūlttyq arazdyq qozdyratyn ideialar bolsa, sol sätte saittyŋ äkımşılıgıne hat jazylady. Hatta atalǧan ideialardyŋ ūlttyq qauıpsızdıkke qaişy keletın tūstary körsetılıp, atalǧan maqalany alyp tastauy tiıstıgı, äitpese, saittyŋ memleket territoriiasynda taraluyna tyiym salynatyny habarlanady. Osy arqyly köptegen terıs ideialardyŋ jolyn kesuge bolady.
Qazırgı taŋda Qazaqstan territoriiasynda «Tabliǧi jamaǧat», «Hizb-ut-Tahrir», «Mūsylman bauyrlar», «AUM Sinrike» siiaqty bırqatar ūiymǧa sot şeşımımen tyiym salynǧan.
– Sondai-aq, är oblys pen Astana jäne Almaty qalalarynda äkımderdıŋ basşylyq etuımen arnaiy komissiia qūryldy emes pe?
– Sızdıŋ aityp otyrǧanyŋyz – 2013 jyly 8 qaŋtardaǧy «Terrorizmge qarsy tūru turaly» Qazaqstan Res-publikasy zaŋynyŋ talaptaryna säikes qūrylatyn komissiia. İä, onyŋ basty maqsaty terrorizmge qarsy keşendı ıs-şaralar ūiymdastyru, osy baǧyttaǧy jūmystardy üilestıru bolmaq. Osylaişa aqparattyq-nasihat jūmystarynyŋ qarqyny taǧy da arta tüspek. Öitkenı, memleket halyqqa barynşa jaqyn bolyp, ūdaiy pıkırlesıp otyruy tiıs. Osy arqyly kökeidegı saualdarǧa jauap berılıp, mäselenıŋ baǧyt alu auany anyqtalyp otyrady.
– Äŋgımeŋızge rahmet!
Erkeǧali BEISENOV
