Soŋǧy kezde zeinettık reforma taqyryby elımızde auyzdan tüspeitın äŋgımelerdıŋ bırıne ainaldy. Äsırese, alda kele jatqan reformanyŋ eŋ özektı mäselelerınıŋ qatarynda äielderdıŋ zeinetke şyǧu jasyn köteru jaiy tūrǧany anyq.
Zeinet jüiesın reformalauǧa qatysty tüiındı saualdarǧa jauap berudı ötınıp, bız Qazaqstan Ūlttyq bankı Ortalyq filialynyŋ direktory Mūqat Seifullinge jolyqqan edık.
– Mūqat Hasenūly, äielderdıŋ zeinetke şyǧu jasyn ösıruge nelıkten Ūlttyq bank bastamaşy bolyp otyr?
–Naq osy mäsele būrynda da bırneşe ret talqylanǧan bolatyn. Ūlttyq bank eldegı demografiialyq ahual jönındegı statistikalyq mälımetterdı eskere, sondai-aq, zeinet jasyndaǧy äielderdıŋ jūmys ıstep, özderınıŋ qorlaryn molaita tüsuıne, sol arqyly bolaşaqta meilınşe laiqatty zeinetaqy alularyna mümkındık berudı niet ete otyryp, sol ideiany qoldady.
–Ūlttyq bankten basqa qandai organdar zeinetaqymen qamtamasyz etu jaiyn qarastyrady?
–Qazaqstan Respublikasy Ükımetınıŋ 2011 jylǧy 2 qyrküiektegı qaulysymen QR Ekonomikalyq damu jäne sauda ministrlıgınıŋ janynan arnauly jūmys organy – Qazaqstan Respublikasynyŋ zeinet jüiesın odan ärı damytu jönındegı ūsynystardy äzırleuge arnalǧan komissiia qūryldy. Onyŋ qūramyna Ūlttyq bank mamandarymen qatar, Ekonomikalyq damu jäne sauda, Eŋbek jäne halyqty äleumettık qorǧau ministrlıkterınıŋ, Statistika jönındegı agenttıktıŋ, Ekonomikalyq zertteuler institutynyŋ ökılderı endı.
Esterıŋızde bolsa, 2013 jyldyŋ 23 qaŋtarynda ötken Qazaqstan Respublikasy Ükımetınıŋ keŋeitılgen otyrysynda Ükımetke Ūlttyq bankpen bırlese otyryp, Bıregei zeinetaqy jinaqtau qoryn qūru, oǧan jeke jinaqtau qorlarynyŋ şottaryn beru jönınde ūsynys äzırleu tapsyrylǧan edı ǧoi.
2013 jylǧy 24 säuırde respublika Parlamentınıŋ Mäjılısı zeinetaqy jinaqtau jüiesınıŋ institusionaldy bazasyn damytudy qarastyratyn «Qazaqstan Respublikasyndaǧy zeinetaqymen qamsyzdandyru turaly» jäne «Zeinetaqymen qamsyzdandyru mäselelerı boiynşa Qazaqstan Respublikasynyŋ keibır zaŋ aktılerıne özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly» zaŋ jobalaryn ekınşı oqylymda maqūldady.
– Äielderdıŋ zeinettık jasyn köteru qajettıgı neden tuyndady?
–Qazaqstannyŋ qoldanystaǧy zeinetaqy jüiesı köp deŋgeilı bolyp tabylady. Bırınşı deŋgei – yntymaqty zeinetaqy jüiesı, mūndaǧy zeinet tölemderınıŋ, negızgı zeinetaqyny qosa alǧanda, qainarközı memlekettık biudjet bolyp sanalady; ekınşı deŋgei – mındettı zeinetaqy jarnalarynan, erıktı salymnan jäne jeke erıktı käsıbi zeinet salymynan qūralatyn jinaq qorlarynan töleudı qarastyratyn jinaqtau jüiesı. Zeinetke şyǧu jasyn köteru qajettıgı, eŋ aldymen, demografiialyq ahualdyŋ özgerıp, tūrǧyndardyŋ «qartaiuyna» bailanysty yntymaqty zeinetaqy töleuge jūmsalatyn memlekettık şyǧyndardyŋ edäuır öse tüsuıne bailanysty bolyp otyr. Mäselen, 1999-2011 jyldar aralyǧynda Qazaqstanda ömır süru ūzaqtyǧy 3,5 jylǧa ūlǧaia tüstı. Aldaǧy uaqytta 65 jastan asqan tūrǧyndardyŋ üles salmaǧy artyp, 2050 jylǧa taman ekı esedei öspekşı.
Būǧan qosa, äielderdıŋ ūzaq ömır süru körsetkışıne qosa jastai qūrmettı eŋbek demalysyna şyǧatyndyǧy zeinetaqy jüiesınıŋ jūmysynda belgılı bır qiǧaştyqtar tuyndatyp otyr. Qazırgı kezde zeinetker äielderdıŋ ülesı 71,8%-dy qūraidy. Onyŋ üstıne biudjetten tölenetın zeinetaqynyŋ 45%-yn er adamdar qarjylandyrady. Būl erlerde – jalaqy mölşerı, al äielderde jūmyssyzdyq deŋgeiı joǧary boluyna bailanysty, oǧan qosa olar balany baǧyp-kütuge bailanysty dekrettık demalysqa şyǧyp otyrady.
Yntymaqty zeinetaqy eŋbekke qabılettı tūrǧyndardyŋ aǧymdaǧy salyqtyq tüsımderınıŋ esebınen memlekettık biudjetten tölenetındıkten, bügıngı taŋda zeinetkerlerdı jūmys ısteitın jas buyn qamtamasyz etetındei ahual ornyǧyp otyr. Jūmys ısteitın tūrǧyndar men zeinetkerlerdıŋ araqatynasy qazırgı şaqta 2,1 de 1 üleske jetıp qaldy. Iаki, ekı jūmys ısteuşı adam 1 zeinetkerdı asyraidy. Onyŋ üstıne, demografiialyq tendensiialardyŋ saldarynan keleşekte qatary azaia beretın jūmys ısteuşılerge qaraǧanda, zeinetkerlerdıŋ sany kürt ösıp barady. Sonyŋ nätijesınde zeinetaqy mölşerı de kemi bermek. Mıne, sondyqtan, ne zeinetaqy kölemın qysqartuǧa kelısu kerek, ne salyqtardy köbeitu nemese zeinet jasyn köteru jolyn taŋdau kerek. Al, halyqtyŋ ömır süru ūzaqtyǧy arta tüsıp otyrǧandyqtan, salyqty köbeitumen mäselenıŋ tüiını şeşılmeidı.
– Äielderdıŋ zeinetke şyǧu jasyn köterudıŋ jaǧymdy jaqtary bar ma?
–Bar, ärine. Bırınşıden, zeinetke şyǧu jasyn köteru arqyly äielderdıŋ jūmys ısteuıne mümkındık tuyp, qarajat jinauyn jalǧastyra beredı, sol arqyly bolaşaqta meilınşe molyqty zeinetaqy alady. Aita ketetın jäit, osy üderıstıŋ uaqytyn sozyp (şeşım qabyldanǧannan keiın 10 jyl boiy), zeinetaqynyŋ yntymaqty bölıgın aluşylar men zeinetaldy jastaǧy adamdarǧa tiıspeu jönınde ūsynystar tüsude. Ekınşıden, memlekettık biudjettıŋ äleumettık mındettemeler boiynşa jügı edäuır jeŋıldep, artylǧan qarajatty anaǧūrlym mūqtaj, iaǧni, tūrǧyndardyŋ tūrmysy äldeqaida naşar bölıgıne jūmsauǧa mümkındık tuady.
–Densaulyqqa ziiandy da qauıptı jaǧdaida jūmys ısteitın eŋbekkerlerdıŋ mejelı jas mölşerın kemıtu jaiy qarastyrylǧan ba?
–Qauıptı ärı ziiandy käsıppen şūǧyldanatyn qyzmetkerler üşın zeinet jasy jalpyǧa belgılengen deŋgeiden tömen boluy mümkın. Osyǧan orai Ūlttyq bank jūmys beruşınıŋ esebınen mındettı käsıbi zeinetaqy jarnalaryn salu qajettıgın jaqtauda. Būl älgındei mamandyq ielerınıŋ qūrmettı eŋbek demalysyna äldeqaida erte şyǧuyna mümkındık bermek.
– Qyzmetkerlerdıŋ qai sanaty yntymaqty zeinetaqy aluǧa ümıtker bola alady?
–Zeinet jasyna jetken, 1998 jyldyŋ 1 qaŋtaryna deiın eŋ kemı alty ai jūmys ötılın jinaqtaǧan adamdar qazır ai saiyn yntymaqty zeinetaqy alady. Olardyŋ kölemı – 17 491 teŋgeden 47 327 teŋge aralyǧynda. Būǧan qosymşa, «2012-2014 jyldarǧa arnalǧan respublikalyq biudjet turaly» zaŋǧa säikes elımızdıŋ barlyq zeinetkerı negızgı memlekettık zeinetaqy alady, onyŋ kölemı ½ küneltıs mölşerı – 9330 teŋgenı qūraidy. 1998 jyldyŋ 1 qaŋtaryna deiın eŋ kemı alty ai jūmys ötılın jinai almaǧan kelesı buyn memleketten tölenetın bazalyq zeinetaqyǧa ǧana emes, JZQ-da jinaqtalǧan jeke zeinetaqy qoryna da iek arta alady. Eger de adam eŋbek etken kezeŋde tūraqty tabys taba almasa nemese mındettı zeinetaqy jarnalaryn töleuden jaltarsa, onda zeinet jasyna jetkende eŋ tömengı mölşerdegı zeinetaqy alady. Qoldanystaǧy jüie bazalyq zeinetaqynyŋ boluyn közdeidı, ol eŋbek ötılınıŋ bar-joǧyna qaramastan tölene beredı.
Osylaişa, yntymaqty zeinetaqy jüiesı barşa halyqty eŋ bolmaǧanda küneltıs minimumy deŋgeiınde kepıldı tabyspen qamtamasyz etedı. Al, bız bolaşaq zeinetaqymyzdyŋ negızgı bölıgın özımız, öz eŋbegımızben, zeinetaqy jinaqtau arqyly qamtamasyz etuge tiıspız.
– Osy zeinetaqy jinaqtau jüiesınıŋ eŋ basty tüitkılı nede?
–Qoldanystaǧy zeinetaqy jinaqtau jüiesınıŋ eŋ basty qiyndyǧy tūrǧyn halyqty tartu deŋgeiınıŋ tömendıgınde, mındettı zeinetaqy salymdarynyŋ tūraqsyzdyǧy men jartykeştıgınde jatyr. Köptegen jūmys beruşıler zeinetaqy qorlaryna aqşa audarmastan, jalaqyny «jeŋ ūşymen jalǧap» qolǧa beretındıgı eşkımge qūpiia emes. Al, bıraq, zeinetaqy jinaqtau ısıne müldem qatyspaǧan halyqtyŋ osy bır bölıgı jasy jetkende memleketke alaqan jaiyp otyrady sosyn.
Būl mäselenıŋ oŋtaily şeşımın tabu üşın Ūlttyq bank jūmys beruşılerdıŋ eŋbekkerler aldyndaǧy jauapkerşılıgın arttyratyn bırqatar zaŋ jobalaryn qaita qaraudy ūsyndy. Alǧaşqy kezeŋdık satyda būl käsıbı densaulyqqa öte qauıptı mamandyq ielerıne arnalǧan mındettı käsıbi zeinetaqy salymdaryn engızuden körınedı. Sodan keiıngı kezeŋde atalmyş norma bükıl jūmys beruşılerge mındettı bolmaq. Sondai-aq, halyqtyŋ öz betınşe jūmys ıstep jürgen bölıgın zeinetaqy jüiesımen qamtu, salyqtyq äkımşılık etu jäne erıktı zeinetaqy jarnasyn uäjdemeleu jönınde äkımşılık şaralar qarastyrylǧan.
Qoryta aitqanda, zeinetaqy jüiesın reformalau tek memleket biudjet jügın jeŋıldetudıŋ ǧana emes, sondai-aq, adamdardyŋ zeinetaqyny teŋgermeşılıkpen almai, eŋbek etken kezınde audarǧan tölemderıne laiqatty kölemde igılıgıne jaratu dılgırlıgınen tuyndap otyr.
Äŋgımelesken
Keldıbai SYRLYBAEV
