General

(Aǧa-dos abai tasbolatov turaly syr)

Ömırde kımderdı körmeisıŋ, kımdermen aralaspaisyŋ! Qyzmet jaǧdaiymen de, ıssaparda jürıp te, tıptı demalys ornynda da kezdesıp, qoştasarda qimastyq sezımmen qol alysyp, attanysyp jatatyn jaǧdailar bolady. Alaida solardyŋ bırazy uaqyt öte kele esten şyǧady, ūmyta bastaisyŋ. Al keibırı köŋıl törıne sonşalyq ornyǧyp alyp, bırte-bırte öte jaqsy dos-tuystai bolyp ketetını taǧy bar. Olar, ärine, asa köp emes! Mıne, menımen bır saparda jolyǧysyp, soŋynan ajyramas aǧa-dosqa ainalǧan azamattyŋ bırı – bügıngı general-leitenant Abai Bölekbaiūly Tasbolatov.

..Ūmytpasam, 2007 jyldyŋ küzınde men ükımettık arnaiy täjıribe almasu tobyn bastap, Qytai elıne saparladyq. Ol kezde ekı el arasynda memqyzmetkerlerdıŋ täjıribe almasuy ma, bolmasa özara yntymaqtasuy ma, älde kezek-kezek resmi şaqyrysuy ma – sondai ızgı şaralar jiı-jiı ötkızılıp tūratyn-dy. Bızdıŋ topta otyzǧa taiau qyz-jıgıt boldy, bärı de ortalyq memlekettık apparatta jauapty qyzmet atqaratyn kısıler-dı. Solardyŋ arasynan maǧan erekşe ystyq ärı barynşa jaqsy äser qaldyrǧan osy Abai Tasbolatov boldy. Būǧan deiın de syrtynan bıluşı edım. Qazaq arasynan şyqqan sanau­ly generaldyŋ bırı ekenı de maǧan mälım-dı. Taŋǧaldyr­ǧan jaǧdai onyŋ äskeri şenı emes, azamattyq biık öresı edı. Ekeumız ä degennen-aq tonnyŋ ışkı bauyndai bolyp, äŋgımemız de jarasa kettı. Jailap hakım Abai jaiynan aita bastasam, menıŋ oiymdy ılıp äkete qoiady, aqynnyŋ öleŋderın bylai qo­iyp, qara sözderıne «süŋgidı». Sosyn qazaqtyŋ jyraulyq önerı turasynda alma-kezek pıkır almastyq. Qojabergen jyraudyŋ mūralaryna qatty qyzyǧatyny baiqaldy. Mūnan soŋ arǧy tarihqa qarai oi kemesın būryp, ūly oişyl Äbu Nasyr äl-Farabi men abyz Ahmet Iаsaui mūralaryn şetınen kerte bastasam, būl jaǧyna da «qūr jaiau» körınbedı. Sodan ainalyp kelıp, bügıngı ūlt ädebietınıŋ sausaqpen sanarlyq aqyn-jazuşylaryna oiystyq. Äsırese aqiyq aqyndar Qasym Amanjolov pen Mūqaǧali Maqataevqa degen ıŋkärlıgı taŋǧaldyrdy.

Qasym aqyn turaly aita kelıp «jau jolyna atam senı, bomba bol da, jaryl, jürek» degen joldardy asa bır tebırenıspen aitqanyna taŋdana qarap otyrdym. Nemese Mūqaǧali aqynnyŋ «Avtograf» degen öleŋınıŋ soŋǧy jolyn:

– …Jyrym da – osy, syrym da – osy aldyŋda,

Baiqaşy bır, byqsydym ba, jandym ba?.. – dep jatqa aita bergenımde, özımnen oza tüsıp:

–…Mahaŋdar joq, Mahaŋdardyŋ sarqyty,

Mūqaǧali Maqataev bar mūnda! – dep tüiıp tastaǧany! Al taŋdanbai kör! Al taŋǧalmai kör!

Öner dese, ädebiet dese ışken asyn jerge qoiatyn azamat ekenı är sözınen-aq körınıp tūrdy. Sodan keiın general-dostyŋ ömırbaianyn bılmekke qūmarttym.

Äŋgıme aŋysyn baiqasam – özı qazaqşylyǧy azdau Soltüstık Qazaqstan oblysynda 1951 jyly dünie esıgın aşypty. Ol az deseŋız, ünemı äskeri oqu oryndarynda oqyǧan, älbette, ol kezde äskeri oqu ornynda bızdıŋ sory qainaǧan qazaq tılı qaidan kırıge qoiar. Almaty joǧary jalpy äskeri komandalyq uchilişenı, M.Frunze atyndaǧy äskeri akademiiany, sosyn Resei federasiiasynyŋ Bas ştaby äskeri akademiiasynyŋ joǧary akademiialyq kursyn bıtırıptı. Äuelde qazaqşaǧa şorqaqtau bolar degen küdıgımnıŋ de külı kökke ūşty: Abai qazaqtyŋ qara sözıne barynşa aǧyp tūr, tıptı anau-mynau kısıŋdı jaŋylystyryp ta jıbererdei. Būǧan da taŋǧalmas pa edım, bız özımızben bırge ala barǧan (suvenir retınde) qazaqtyŋ qara dombyrasyn köre sala, şertıp-şertıp jıberıp, küi tarta jönelsın. Al endı taŋǧalmai kör!

Özınıŋ ömırdegı ūstazdary turaly ait deseŋız – aldymen ataqty Bauyrjan ­Momyşūlyn, sosyn generaldar Saǧadat Nūrmaǧambetov pen Mūhtar Altynbaev turaly taŋdy-taŋǧa ūryp aituǧa bar. Taǧy bır sätınde äigılı Ospan batyr ja­iynan da jaryla söz sabaqtap qoiatyny bar. «Ūstazy myqtynyŋ – ūstanymy myqty» degendei, ūltymyz üşın asa qadırlı äskeri tūlǧalardy ardaqtap, solarǧa ūqsauǧa ūmtylǧan Abai Tasbolatov ta, sırä, osal bolmasa kerek-tı!

Qysqasy, men sol Qytai saparynda osy Abaidai qazaqtyŋ bırtuar asyl azamatyn meilınşe tereŋ tanyp qaittym. Onyŋ ärbır sözı men äreketınen qazaqtyŋ iısı aŋqyp tūratynyn aŋǧardym.

Aitpaqşy, äŋgıme arasynda köŋıldegı küdıgımdı seiılteiın dep oǧan mynadai saual da qoiǧam:

– Äbeke, sız ǧoi orysy moldau soltüstık jaǧynda östıŋız, orys tıldı oqu oryndarynda oqydyŋyz. Al myna şūraily qazaq tılı qalaişa sanaŋyzǧa ornyqty? Qaidan üirenıp jürsız?

Onyŋ jauaby mynadai edı:

– Men jas kezımnen äjemnıŋ qolynda tärbielendım. Äjem aqyldyŋ ǧana kenı emes, maǧynaly qazaq sözınıŋ de altyn qoimasy bolatyn. Maǧan äje mektebı köp närsenı üirettı, qūlaǧyma qūidy.

«Oi, jaryqtyq, qazaqtyŋ altyn peiıl äjelerı-ai» dep ışkı taŋdanysymdy da jasyra almai, ekeumız özımızdıŋ ekı äjemız jaiynan köp syr alysqan bolatynbyz sol saparda.

…Astanaǧa qaityp oralǧan soŋ da aralas-qūralastyǧymyz öte tyǧyz boldy. Talai ret biliard oinap, syr bölısıp, tün ortasynda üidı-üiımızge tarqasyp ta jürdık.

Abai Tasbolatov – naǧyz äskeri adam, bar ǧūmyryn äsker ısıne arnai bıldı. 1973 jyly Almatydaǧy joǧary jalpy äskeri uchilişenıŋ vzvod komandirınen bastap, täuelsız Qazaqstannyŋ Qorǧanys ministrınıŋ orynbasary lauazymyna deiın ösken adam. Respublika Ūlttyq ūlanynyŋ qolbasşysy qyzmetınde bolǧany – öz aldyna bölek äŋgıme. Ol barlyq jerde de, barlyq qyzmette de öz ısıne jäne Otanyna adal bolyp kele jatyr. Sodan da bolar, osy künı keudesınde bırneşe otandyq orden-medaldar jarqyraidy – adal eŋbektıŋ jemısı degen sol, äne! Eŋ bastysy, menıŋ Abaidai aǧa-dosym – aitqan uädesın jūtpaityn, ne närsege de barynşa jauapkerşılıkpen qaraityn yjdahatty azamat. Mūndai er mınezdılık qazırgı uaqytta kez kelgen erkektıŋ boiynan tabyla berer me?

Ol 2012 jyly respublika Parlamentı Mäjılısınıŋ deputaty bolyp sailandy, araǧa bıraz uaqyt salyp, Mäjılıs töraǧasynyŋ orynbasary därejesıne köterıldı. Mıne, būl da jany taza, jüregı aq azamatqa degen el senımı bolatyn.

Azamattyŋ taǧy bır eleulı qyry – otbasyndaǧy jauapkerşılıgın öz biıgınde arqalap jüruımen de ölşener bolsa kerek. Būl jaǧynan da baqytty deuge äbden negız bar: süiıktı jary Raisa ekeuı qos qūlynşaǧyna jaqsy tärbie berıp, ūiadan ūşyrdy, solardan bırneşe şöbere süiıp otyr.

Özınıŋ ömırdegı ūstazdary turaly ait deseŋız – aldymen ataqty Bauyrjan Momyşūlyn, sosyn generaldar Saǧadat Nūrmaǧambetov pen Mūhtar Altynbaev turaly taŋdy-taŋǧa ūryp aituǧa bar. Taǧy bır sätınde äigılı Ospan batyr jaiynan da jaryla söz sabaqtap qoiatyny bar. «Ūstazy myqtynyŋ – ūstanymy myqty» degendei, ūltymyz üşın asa qadırlı äskeri tūlǧalardy ardaqtap, solarǧa ūqsauǧa ūmtylǧan Abai Tasbolatov ta, sırä, osal bolmasa kerek-tı!

Abai Tasbolatov – naǧyz äskeri adam, bar ǧūmyryn äsker ısıne arnai bıldı. 1973 jyly Almatydaǧy joǧary jalpy äskeri uchilişenıŋ vzvod komandirınen bastap, täuelsız Qazaqstannyŋ Qorǧanys ministrı­nıŋ orynbasary lauazymyna deiın ösken adam. Respublika Ūlttyq ūlanynyŋ qolbasşysy qyzmetınde bolǧany – öz aldyna bölek äŋgıme. Ol barlyq jerde de, barlyq qyzmette de öz ısıne jäne ­Otanyna adal bolyp kele jatyr. Sodan da bolar, osy künı keudesınde bırneşe otandyq orden-medaldar jarqyraidy – adal eŋbektıŋ jemısı degen sol, äne!

…Jaqynda ekeumız ädeiılep kelıskendei bolyp, al şyn mänınde olai emes, Burabaidaǧy «Oqjetpes» şipajaiynda jūbailarymyzben bırge demaldyq. Aǧa-dos Abai ädettegışe tyŋ, sergek, barynşa köŋıldı körındı maǧan. Bır üzılıs sätınde oŋaşa äŋgımelesıp otyr edık, kenet bırdeŋe esıne tüstı me, dereu ornynan ūşyp tūrdy da:

– Men qazır kelemın! – dep bölmesıne qarai qūstai ūşqany. Men aŋ-taŋmyn. Ne oilady eken taǧy da?

Artynşa tez-aq oraldy. Qolynda jıbek şaşaqty qara dombyrasy. Kele sala maǧan qarap:

– Önerdı bır kısıdei tüsınetın dosymsyŋ ǧoi, taiauda bır küi üirendım, sony oryndap bereiın, baǧasyn ait! – dedı. Söittı de, oryndai jöneldı. Men aqynjandy Abaidy, änşı Abaidy, dombyraşy Abaidy bıluşı em. Endı, mıne, küişı Abaidy körıp otyrmyn. Ärine, ol käsıbi küişı emes qoi, alaida qazaq generaly degen äskeri şenın bylai ysyryp qoiyp, osylaişa dombyra şertuı, kümbırlete küi oinauy qaitse de jürek jylytady. Men ıştei eljırep otyryp tyŋdadym.

Aiaqtai bere maǧan:

– Qalai eken? – dep sūrauly jüzben qaraǧan. Ne deiın? Bas barmaǧymdy körsettım. Rizamyn degen belgım ǧoi ol.

Sodan keiın ekeumız oŋaşalyq sättıŋ qadırıne jetpek bop, taǧy da ötken-ketkendı eske tüsırıp, ūzaq otyryp qalyppyz. Äŋgıme aiaǧynda Abai dos maǧan taǧy bır syryn aşty.

– Men köpten berı ­Nūr-Sūltandaǧy ata-anasyz tärbielenıp jatqan balalarǧa jiı-jiı soǧyp, solarmen ­äŋgıme-düken qūrǧandy ädetke ainaldyrǧam. Joltai-au, olardyŋ köŋılı jarym ǧoi. Eŋ bolmasa solarǧa jürek jyluyn bölısıp qoisaq, ol da ülken demeu. Kım bıledı, solardyŋ arasynan künı erteŋ Ospandar, Qajymūqandar, Mūhtarlar, Bauyrjandar, Qasymdar, Mūqaǧalilar şyǧar! Ony men jüregımmen sezem. Jan-jüregımmen senem osyǧan…

Osyny aityp alyp, säl-kem toqtap qalǧan. Oilanyp otyr edı. Kenet serpılıp qalyp:

– Erteŋ qalaǧa orala sala sonda soǧamyn! Ekı jetı bopty barmaǧanyma! Ne degen samarqaulyq! – dep öz-özın kınälaǧandai bolyp ornynan tūra bergen…

…Jaqynda qazaqtyŋ asyl perzentı, general-leitenant, ūlt önerınıŋ joqşysy, ǧylym doktory Abai Bölekbaiūly Tasbolatov jetpıs jasqa toldy. Keibıreuler sekıldı dürkıretıp toilaǧan da joq. Estelıkter kıtabyn şyǧarǧan eken, sony dos-jarandaryna taratty. Estuımşe, qūttyqtap şyǧuǧa üiıne kelgen tanys-dostary onyŋ ata-anasy joq balalar tūryp jatqan şaǧyn qalaşyqqa ketıp qalǧanynyŋ kuäsı bolsa kerek!

Öz basym osyndai bölek bıtımdı, adamǧa barynşa adal niettı janmen syilas-dos bolyp jürgenıme quanamyn! Amandyq tıleimın, ­aǧa-dosym, qazaqtyŋ nar tūlǧaly generaly!

Joltai ­JŪMAT-ÄLMAŞŪLY,

Qazaqstan Respublikasynyŋ eŋbek sıŋırgen

qairatkerı,

jazuşy-dramaturg