El degen qasterlı ūǧym. Eldıŋ köşbasşysy, tūŋǧyş Prezidentımızge asa qūrmetımız ben yqylasymyzdyŋ belgısındei «Elbasy», «Ūlt liderı» degen sözder halyqtyŋ auzynda jiı aitylatyn. Alaida, būl ūǧym zaŋnamalyq tūrǧydan alǧanda, eş jerde qarastyrylmaǧan eken. Sodan bır top deputattar keŋesıp, «Elbasy» degen ūǧymdy zaŋmen bekıtıp, naqtylauǧa kırıstık. Zaŋdy daiarlau barysynda türlı ūsynystar tüstı. Bıraq «Elbasy» sözı barlyq män-maǧynasymen qalyptasyp qalǧan sebeptı, resmi türde osylai ataǧandy jön dep şeştık.
Halyqtyŋ baǧyna bıtken azamatty qalai ūlyqtasa da artyqtyǧy joq. Keibır memleketterde öz ūltymen kelısımge kele almai ala auyz bolyp, aitysyp-tartysyp jatqandar qanşama?! Elın airandai ūiytyp, jüz otyzdan astam etnostyŋ balasyn bır tuǧandai etıp, halyq bırlıgın jalau etıp otyrǧan prezidentter kemde-kem.
Elbasy bırlıktıŋ tūnyq közderın el täuelsızdıgın ala salysymen aşqan bolatyn. 1992 jyly Qazaqstan halyqtarynyŋ I forumynda: «Bızdıŋ basty bailyǧymyz – halyqtar dostyǧyn qazaqstandyqtardyŋ talai ūrpaǧy jasady. Bız bügınde ötken tarihymyzdy oi elegınen ötkıze otyryp, būl bailyqty talan-tarajǧa saluǧa, igı dästürlerdı joǧaltuǧa haqymyz joq» degen edı. Sodan berı mıne, jiyrma jyldyŋ jüzı bolyp qaldy, halyqtyŋ san türlılıgı bızdıŋ basty bailyǧymyzǧa ainaldy. Jyl saiyn ötetın Sessiiada ūltaralyq saiasattyŋ jaŋa qyrlary ūştalyp, jarqyn bolaşaǧymyzdyŋ baǧytyn aiqyndadyq.
MEMLEKETTIK TILDI MEŊGERU – AR-OJDAN ISI
Deputat retınde auyl şaruaşylyǧy damu mäselesı, şarua qojalyqtarynyŋ damuy, oralmandardyŋ köşı-qon mäselesı menıŋ basty nazarymda. Memlekettık tıldı qoldanu mäselesınde de zaŋnyŋ aiaǧynan tık tūryp ketuıne atsalysyp jürmın.
Memlekettık tıl turaly zaŋnyŋ şyqqanyna az uaqyt bolǧan joq. Osy aralyqta qanşama ädıstemelık qūraldar, sözdıkter jaryq kördı. Degenmen, memlekettık tıl öz märtebesıne sai törge şyqty dep aita almaimyn.
Osydan on şaqty jyl būryn, Elbasy respublikalyq gazetterdıŋ bırıne bergen sūhbatynda «Dauǧa salsa – almastai qiǧan, sezımge salsa – qyrandai qalqyǧan, oiǧa salsa – qorǧasyndai balqyǧan, ömırdıŋ kez kelgen ortasynda ärı qaru, ärı qalqan, ärı baiyrǧy, ärı mäŋgı jas, otty da oinaqy Ana tılınen artyq qazaq üşın būl düniede qymbat ne bar eken?!» degen bolatyn. Al, halyqaralyq «Qazaq tılı» qoǧamynyŋ Vqūryltaiyna qatysuşylarǧa arnalǧan qūttyqtau hatynda «Qazaqstanda memleket qūruşy ūlt – qazaq halqy. Onyŋ özegı – qazaq tılı. Bızdıŋ bar küş-jıgerımız asyl özektıŋ beki tüsuıne, qazaq tılı men ūltynyŋ örkendeuıne qyzmet jasauy tiıs» degenı älı esımde. El Prezidentınıŋ «Qazaq qazaqpen qazaqşa söilessın», «Qazaqstannyŋ bolaşaǧy qazaq tılınde», taǧy da basqa pıkırlerı qanatty sözge ainalyp qana qoimai, qazaq tılınıŋ qoǧam ömırınde alatyn orny men märtebesın, jalpy bet-baǧdaryn aiqyndap otyrǧan joq pa?! Endı qandai jeleu kerek dersız. Söitıp jürgende, bır ärıptesım «Sız bärımızge aǧasyz ǧoi, aǧalyq naz dep aitsaŋyz, mümkın qūlaqqa kırer» dep deputattyq saual qoiuyma türtkı bolyp edı. Onsyz da köŋılde jürgen mäselenı tötesınen qoidym. Iаǧni, qazaq tılı turaly aitqanda, ıstı aldymen özımızden bastauymyz kerektıgı ūmyt qalady. Ūlttyq müddege qyzmet etu üşın ärkım özgenı emes, aldymen özın qamşylauy tiıs dep oilaimyn.
Barlap qarasam, 2007 jyldan bastap Parlament Mäjılısınıŋ jalpy otyrystarynda deputattar özderınıŋ deputattyq saualdaryn qai tılde jariialaǧanyn zerdelep kelemın. Besınşı sailanǧan Parlament Mäjılısınde ötken bır jyldyŋ ışınde ūlty qazaq deputattar tarapynan barlyǧy 186 deputattyq saual jariialanǧan bolsa, solardyŋ 78-ı nemese 42 paiyzy qazaq tılınde, al 108-ı nemese 58 paiyzy orys tılınde jariialanypty. Törtınşı sailanǧan Mäjılıste deputattyq saualdardyŋ 60 paiyzy qazaq tılınde, 40 paiyzy orys tılınde jariialanǧan bolatyn. Keibıreuler «Bızdıŋ qai tılde söilegenımızde ne şaruaŋ bar?» dep te aitatyn şyǧar. Ol ras, menıŋ şaruam emes. Men mūny bıreudı synau üşın emes, özımnıŋ azamattyq boryşym dep sanaǧannan, jüregımnıŋ auyrǧanynan aityp otyrmyn. Elbasymyzdyŋ qamqorlyǧymen memlekettık tıldı üirenuge barlyq jaǧdai jasalyp jatyr. Ärıptesterımız Sergei Diachenko, Viktor Rogalev, Viktor Kiianskii, Egor Kappel qazaq tılınde söileuge ūmtylyp, äreket jasap jatqanda, keibır qazaq bauyrlarymnyŋ qazaqşa söilemeitının tüsıne almai-aq qoidym. Qarapaiym halyq barlyq mäselede Parlamentke qaraidy. Sebebı, bızdı solar sailaǧan. «Parlament qai tılde söileidı?», «Parlamenttıŋ qazaqşasy qandai?» siiaqty sūraqty sailauşylarymyz qardai jaudyrǧanda maŋdaiymyzdyŋ aşyq bolǧany abzal edı.
Soŋǧy bır saualymda taǧy bır tüitkıldı mäselenıŋ ūştyǧyn köterdım. Özderıŋız bılesızder, «Qazaqstan Respublikasyndaǧy tıl turaly» zaŋnyŋ qoldanysqa engenıne 15 jyl boldy. Sonşa jyl ötse de zaŋnyŋ 23-babyndaǧy «Memlekettık tıldı belgılı bır kölemde jäne bılıktılık talaptaryna säikes bıluı qajet käsıpterdıŋ, mamandyqtardyŋ jäne lauazymdardyŋ tızbesı Qazaqstan Respublikasy zaŋdarymen belgılenedı» degen normasy älı künge deiın oryndalmai keledı. Iаǧni, osy künge deiın tızbe bekıtılgen joq. Mūndaǧy aitpaǧym, belgılı mamandyq, lauazym ielerın osy tızım boiynşa memlekettık tılde söileuge mındetteidı. Osylaişa, halyqqa qyzmet etemın degen azamattyŋ aldynda memlekettık tıldı bıluge degen qajettılık tuyndaidy. Jasyratyn nesı bar, zaŋymen şegelep bermegesın, keide aitar sözımızden tosylamyz. Qazaq tılıne qatysty mäsele kötergen jerde «qysym körsetıp jatyr» dep baibalam salyp, öre türegeletınderdıŋ auzyna da qaqpaq bolar edı.
Bizneste jetı eldıŋ tılın bılıp, paidaŋdy tüzep jürsıŋ be, bızden – rūqsat. Qoǧamdyq salanyŋ bır pūşpaǧyn ilep, qyzmetıŋ elge jarap jatyr ma – ökpe joq. Özıŋ bılesıŋ, otansüigıştık, elge qūrmetıŋ jeŋsın. Alaida, memleket qūruşy ūlttyŋ tılın bılmei, sol elge adal qyzmet etemın deuıŋ asylyq aitqanyŋ bolyp qalar. Osyǧan deiın būl aiyp betıŋe basylmasa, ūzyn arqan, keŋ tūsauǧa salǧan halyqtyŋ keŋdıgı. Älemdegı ekı jüzge tarta memlekettıŋ täjıribesınde bolmaǧan, kün tärtıbınde eşqaşan tūrmaǧan būl jaǧdai tüzeluı tiıs. Körşı Reseidıŋ özı köşe sypyryp, üi tūrǧyzuǧa kelgen eŋbek migranttaryna da orys tılınde söilei bılu şartyn qoiyp otyr ǧoi.
YNTYMAǦYMYZDYŊ ŪIаSY
Etnosaralyq qarym-qatynastar salasynda memlekettık ūlttyq saiasatty jüzege asyruşy maŋyzdy institut retınde baǧalanyp, elımızdı mekendeitın barlyq etnostardyŋ özara qarym-qatynasyn qamtamasyz etude tiımdı qūraly Qazaqstan halqy assambleiasy ekenıne eşkımnıŋ dauy bolmas. Onyŋ tiımdı ärı jemıstı ıs-äreketınıŋ arqasynda elımızdegı etnosaralyq jäne konfessiiaaralyq qarym-qatynastar salasynda beibıtşılık pen kelısım ülgısı saqtaldy. Assambleianyŋ tıkelei küş saluymen etnosaralyq qarym-qatynastar salasyn saiasattan tys saqtap, azamattyq qoǧam qalyptastyru maqsatynda jūmys jürgızıp keledı. Qanatynyŋ astyna 130-dan asa etnostyŋ jinaluy atalǧan ūiymnyŋ «kışı Bırıkken Ūlttar Ūiymy» dep ataluyna sebep boldy. Memleket basşysy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ Qazaqstan halqy assambleiasynyŋ XHI sessiiasynda söilegen sözınde: «Assambleia är kezde de uaqytpen bırge qadam jasauda. Onyŋ qoldauy bızdıŋ Täuelsızdıgımız tarihynyŋ barlyq taǧdyrly satylarynda şeşuşı bolyp keldı. Men bırlık pen toptasqandyqtyŋ qoǧamnyŋ eŋ basty qūndylyqtary ekenın qaitalaudan eşqaşan jalyqpaimyn. Sonyŋ arqasynda bız ekonomikany köterdık, halyqtyŋ äl-auqatyn nyǧaittyq, eldıŋ bolaşaǧyn körsettık. Bız 2030 strategiiasynyŋ merzımınen būryn oryndaluyna qol jetkızdık.
Bügınde bızdıŋ bırlıgımız – jaŋa 2050 strategiiasyn jüzege asyrudyŋ şeşuşı faktory. Eŋ damyǧan memleketterdıŋ otyzdyǧyna enu – bızdıŋ maqsatymyz jäne barlyq qazaqstandyqtardyŋ ortaq taǧdyry. Strategiiada bızdıŋ ūly köpetnosty halqymyzdyŋ danalyǧy körınıs tapqan. Ol bızdıŋ bıtımnıŋ, ruhani kelısımnıŋ airyqşa mädenietınıŋ joǧary qaǧidattarynan arqaulyq tabady» dedı.
Halyqtyq diplomatiia – Assambleianyŋ atqarar şaruasy, arqalar jügı men oryndauǧa tiıs mındetterı jeterlık. Älı talai igı ısterdıŋ ūiytqysy bolyp, eldı bırıktıre, halyqty jūmyldyra otyryp, saliqaly da salmaqty bastamalar kötererıne kämıl senımdımız.
Jaŋa ǧasyr jaŋa synaqtarymen keldı. El bırlıgı künı qarsaŋynda jüz otyzdan astam halyqty bauyryna salyp otyrǧan qazaq halqynyŋ dana qasietıne toqtalǧym keledı. Onyŋ keŋ peiıldıgınıŋ arqasynda eşkım kemdık körıp otyrǧan joq. Eşkımdı jatyrqamaityn keŋ peiıl mınezıne sai Jaratqan da qazaq jerınıŋ astyn da, üstın de mol bailyqqa keneltken eken.
Eldıŋ berekesı men tynyştyǧy – ekonomika men äleumettık salalardyŋ qalypty damuynyŋ negızı. Alystan ızdemei-aq, Ukrainadaǧy jaǧdai köp närsenı qaita qarauǧa, basymdyq baǧyttarymyzdy qaita baǧalauǧa aparyp otyr. Töskeide maly qosylǧan dep aitatyndai, syilastyǧyna syzat tüspegen, sauda-sattyǧy jarasqan tatu körşı el edık. «Bır kün janjal bolǧan üiden qyryq kün bereke ketedı» degen sözdıŋ rastyǧyna közımız jetıp otyr.
Eldıŋ tūtastyǧyn, jerdıŋ bütındıgın oilau – ärqaisymyzdyŋ qasterlı boryşymyz. Elbasy: «Tūraqtylyq pen kelısım – ärbır äkımnıŋ, ärbır basşynyŋ, ärbır azamattyŋ kün saiynǧy jūmysy!» dep barşamyzǧa osyndai oi tastauynyŋ syry osy da. Osy oraida, elımızdıŋ täuelsızdıgınıŋ baiandy boluy üşın bükıl qazaqstandyqtar bır jaǧadan bas, bır jeŋnen qol şyǧarumyz kerek. Ärkım özıne «osy elımnıŋ damuy üşın ne ıstedım?» degen saual qoiuy kerek. Ol üşın tau qoparyp, Esıldı terıs aǧyzudyŋ qajetı joq. Ardagerler jastarǧa önegelı ısın üiretsın, ūstaz şäkırtıne bılım bersın, şäkırtı ūstazynan ozsyn, därıger antyna laiyq bolsyn, käsıpker ısıne myǧym bolsyn, memleket bilegen basşy halqyna adal qyzmet etsın. Sızden sony ǧana sūraimyz. Endıgı jerde dünie bailyǧynan körı ruhani bailyqty, jürek bailyǧyn oilaityn kez kelgen siiaqty. Sol jūdyryqtai jüregımızge üŋılıp, janymyzdy jaŋartyp, Jaratuşyǧa degen yqylasty bütındep, bükıl qauymnyŋ, äsırese, jas örkennıŋ kökıregıne adaldyqty, tazalyqty, adamgerşılıktı, imandylyqty ūiyta bılsek, naǧyz ruhani jeŋıs bolar edı.
Özderın-özderı jarǧa iterıp, dünieden baz keşıp, asylyp, basylyp, armanda ketıp jatqandardy, äzäzıl esırtkı men araqtyŋ qūrbandaryn azaitar edık. Qanşama äiel jesırlıkten, qanşama säbi jetımdıkten saqtalar edı. Qanşa adasyp jürgen qaraköz bauyrlarymyz tura jol tauyp, obal-sauapty ūǧyp, kökırek közı aşylyp, janǧa batqan şögırdı jūlyp tastar edı.
İnşalla, ol künder de alys emes şyǧar. Alla Taǧala Elbasymyzǧa myqty densaulyq, ūzaq ǧūmyr, halqymyzǧa sabyr bersın.
Rozaqūl HALMŪRADOV,
Qazaqstan Respublikasy Parlament Mäjılısınıŋ deputaty