Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev myrzanyŋ İran İslam Respublikasyna sapary Qazaqstan täuelsızdıgınıŋ 30 jyldyǧynda ekı ūly ärı quatty eldıŋ mädeni bailanystarynyŋ ötkenı men bolaşaǧyna şolu jasauǧa sebep bolyp otyr.
[smartslider3 slider=3244]
Ekı el arasyndaǧy resmi qarym-qatynastar barlyq salada, sonyŋ ışınde saiasi, ekonomikalyq, mädeni qarym-qatynastar Keŋes Odaǧy ydyraǧannan keiın 1991 jyly bastalǧanymen, ekı eldıŋ mädeni qarym-qatynasynyŋ tarihy osy otyz jylmen ǧana şektelmeidı.
Ekı eldıŋ mädeni bailanystary men ortaq tūstarynyŋ alǧaşqy belgısı qazaq halqynyŋ tılınen aŋǧaruǧa bolady. Qazaq tılınde üş myŋnan astam parsy sözderınıŋ boluy, äsırese apta künderınıŋ (senbı, jeksenbı, düisenbı…, jūma) ataulary ekı el halqynyŋ ötken ǧasyrlardaǧy qarym-qatynasy men bailanystarynyŋ auqymdylyǧyn körsetedı.
Ekınşı belgısın Nauryz merekesınen ızdeu kerek. Qazaqstanda Nauryz merekesı ötetın ai Nauryz aiy dep atalady, mūnyŋ özı – el üşın tabiǧattyŋ osynau ūly özgerısınıŋ maŋyzdylyǧynyŋ eŋ jaqsy körınısı. Bır qyzyǧy, üş resmi demalys künderımen qatar, bır aiǧa juyq uaqyt boiy türlı ortalyqtarda, mekemelerde, joǧary oqu oryndarynda merekelık şaralar ötedı.
Üşınşı belgını qazaq elınıŋ jer-jerınde kezdesetın ortaq adam esımderınen: Gülnūr, Nazgül, Güljan, Baian, Banu, Tahmine… siiaqty äiel esımderı jäne Baqtiiar, Mūrat, Daniiar, Älışer, Rüstem siiaqty erler esımderınen aŋǧaruǧa bolady.
Qoja Ahmet Iаsaui nemese Attar Neişaburidıŋ Mantiq at-Tairde aitqanyndai, «Türkıstan qariiasyn», ekı el arasyndaǧy mädeni ortaqtyqtardyŋ maŋyzdy belgılerınıŋ bırı dep sanauǧa bolatyny sözsız. Ol hidjra jyl sanaǧy boiynşa besınşı ǧasyrdyŋ ortasynda qazaq jerındegı İspidjab aimaǧynda Sairam auylynda düniege kelgen. Būl ūly tūlǧa Būharaǧa baryp, şeih Iýsuf Hamedaniden därıs alyp, onyŋ tariqatynda sopylyqtyŋ halifa därejesıne jetken. Keiınnen Qazaqstandaǧy qazırgı Türkıstan, būrynǧy Iаssy qalasyna qonys audaryp, Iаsavie tariqatynyŋ negızın qalaidy. Aita keter maŋyzdy jait, Qoja Ahmet Iаsaui dünieden ötkennen keiın şirazdyq, isfahandyq jäne tebrizdık säuletışıler men şeberler Ämır Temırdıŋ būiryǧymen Türkıstan qalasynda Iаsauige arnap saltanatty kesene tūrǧyzady. Būl – qazır sol el halqynyŋ kielı ordasyna ainalǧan Qazaqstannyŋ maŋyzdy tarihi eskertkışterınıŋ bırın irandyq säuletşıler salǧan degen söz. Ǧimaratqa oiyp jazylǧan būl ǧimarattyŋ säuletşısınıŋ esımı – Hadje Hossein Şirazi.
Ekınşı jaǧynan, Qazaqstan halqynyŋ İrannyŋ Hafiz, Firdousi, Saadi, Rudaki, Haiiam, Nizami, t.b. aqyndary jäne ädebi tūlǧalarymen, sondai-aq Firdousidıŋ «Şahnamasynyŋ» «Rostam men Sohrab» hikaiasynyŋ 1961 jyly şyqqan Tūrmaǧanbet Iztıleuūlynyŋ (1882-1939) qazaq tılıne audarmasymen etene tanys boluy qazaq elınde İran halqynyŋ mädenietı men ädebietınıŋ boluynyŋ maŋyzdy belgısı deuge bolady.
Qazaq zertteuşılerınıŋ aituynşa, qazaq elı tarihynyŋ 90%-dan astamy parsy derekterınde saqtalǧan. Būrynǧy zamanda aimaqtyq ükımetterdıŋ resmi tılı parsy tılı bolǧandyqtan, tarihty jäne oqiǧalardy qaǧaz betıne tüsıru siiaqty sarai ısterı osy tılde jürgızılgendıkten, qazaq ǧalymdary özderınıŋ jazba tarihy men ötkenın tolyǧyraq bılu üşın parsy tılın üirenuge qyzyǧuşylyq tanytqan. Fazlulla ibn Ruzbehan Hanji İsfahanidıŋ (850-927jj.) tuyndysy «Mūhammed Şaibani patşalyǧynyŋ tarihy boiynşa Būhara mehmannamasy», Raşid ad-Din Fazlulla Hamedanidıŋ (648-717 jj.) kıtaby «Djami at-Tauarih», Mūhammad Haidar Dulatidıŋ (905-958 jj.) «Tarihi Raşidi» kıtaby jäne Ortalyq Aziia aimaǧy men Qazaq handyǧynyŋ tarihyna qatysty basqa da köptegen parsy tılındegı derekközder osy şyndyqty rastaidy.
Būl arada Qazaqstanda bırneşe myŋ irandyqtyŋ jäne İranda köptegen qazaqtardyŋ ömır süruın ekı eldıŋ ortaqtastyqtarynyŋ bırı retınde atap ötpeu mümkın emes. 1937, 1938, 1946 jyldary bır top irandyqtar Stalin bilıgı tūsynda Keŋes Odaǧy türmelerıne qamalyp, jazasyn ötep şyqqannan keiın Oŋtüstık Qazaqstan oblysynda qonystanyp, bügıngı taŋda qazaq bauyrlarynyŋ qasynda osy eldıŋ azamattary retınde ömır sürıp jatyr. Sondai-aq 1934 jyly Stalin bilıgı kezınde oryn alǧan aşarşylyqqa bailanysty köptegen qazaqtar körşı elderge, sonyŋ ışınde, İranǧa qonys audaryp, qazırgı taŋda Gülstan provinsiiasynda irandyq bauyrlardyŋ arasynda İran azamattary retınde ömır sürıp jatyr.
Keŋes Odaǧy ydyrap, 1991 jyly Qazaqstan Respublikasy öz täuelsızdıgıne qol jetkızgennen keiın, İran İslam Respublikasy Qazaqstannyŋ täuelsızdıgın moiyndaǧan alǧaşqy elderdıŋ bırı bolyp, ekı el arasynda jaqsy saiasi qarym-qatynastar bastaldy. Qazaqstan täuelsızdık alǧannan keiın ekı el ejelden kele jatqan mädeni bailanystaryna negızdelgen mädeni kelısımge qol qoiudy ūiǧardy. Būl maŋyzdy oqiǧa 1993 jyly 17 säuırde oryn alyp, osy kelısımge qol qoiu arqyly Qazaqstannyŋ būrynǧy astanasy Almaty qalasynda İran İslam Respublikasynyŋ Mädeni ortalyǧy qūryldy. Sol kezden berı kelesıdei mädeni ıs-şaralardyŋ kuäsı boldyq: äl-Farabi atyndaǧy QazŪU, Abylai han atyndaǧy QazHQjÄTU, L.N.Gumilev atyndaǧy EŪU syndy joǧary oqu oryndarynda irantanu jäne parsy tılı kafedralarynyŋ aşyluy, atalmyş kafedralarda sabaq beru maqsatynda irandyq ūstazdardy şaqyrtu, atalmyş universitetterde irantanu auditoriialaryn aşu, İranda magistratura jäne doktorantura deŋgeilerınde bılım alu üşın qazaqstandyq studentterge oqu granttaryn beru, irandyq şeberlerdıŋ Qazaqstannyŋ öner jäne muzykalyq festivalderıne qatysuy, İİR-nyŋ mädeni aptalary men kino aptalaryn ötkızu, kalligrafiia önerın üiretu kurstaryn ötkızu, kıtap körmelerıne qatysu, parsy tılınen qazaq tılıne jäne qazaq tılınen parsy tılıne kıtaptar audaru, Qazaqstannyŋ ūlttyq kıtaphanasy qyzmetkerlerın qoljazbalardy qalpyna keltıru ısıne baulu, ekı eldıŋ oişyldary men danyşpandaryn tanytu baǧytynda konferensiialar men jiyndar ötkızu, parsy-qazaq sözdıgın şyǧaru, ekı eldıŋ joǧary oqu oryndary rektorlarynyŋ saparlary, Arak jäne Qaraǧandy, Gülstan men Aqtau, Tebriz jäne Şymkent qalalarynyŋ bauyrlastyǧy, İİR-nyŋ Qazaqstan astanasynda ötetın Älemdık jäne dästürlı dınder basşylarynyŋ sezınıŋ hatşylyǧyndaǧy tūraqty müşelıgı men üş jylda bır ötetın osy sezge tūraqty türde qatysuy.
Bügın būl qarym-qatynastardyŋ jarqyn ötkenıne jäne onyŋ bügıngı taŋdaǧy üzdıksız jalǧasuyna qarai otyryp, būl qarym-qatynastardyŋ bolaşaqta, äsırese, İİR men QR-nyŋ ekıjaqty qarym-qatynastaryna aiqyn kökjiekter syilaǧan «Ortaq qadam» baǧdarlamasynan keiıngı kezeŋde ekı eldıŋ ekıjaqty qatynastardy jan-jaqty keŋeituge degen erık-jıgerı negızınde dami tüsetınıne ümıttenuge bolady.
Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ İran İslam Respublikasyna saparymen jäne jaqyn arada 2022-2025 jyldarǧa arnalǧan mädeni almasu baǧdarlamasyna qol qoiyluymen, jaqyn bolaşaqta dos, bauyrlas, körşıles ekı eldıŋ mädeni jäne ǧylymi qatynastary auqymynyŋ keŋeie tüsuıne kuä bolamyz dep ümıttenemız.
Äli Akbar Talebi Matin,
İİR-nyŋ QR-daǧy elşılıgınıŋ
mädeni ıster jönındegı keŋesşısı
