Mäŋgılık şamşyraq: Iаssaui ılımı men Abai joly

Qazaq ruhaniiatynda orny bölek dara tūlǧalarymyzdyŋ bırı – Mekemtas Myrzahmetov. «Men ǧylymǧa keş keldım. Abaidyŋ şyǧysyn däleldeimın dep ömırımnıŋ bırazy öttı. Bıraq berıspedım, söitıp, ūly Abaidyŋ şyǧysyn alyp şyqtym, ǧylymi ainalymǧa engızdım» degen jazuşy-ǧalymmen sūhbattasudyŋ özı ǧanibet ekenıne közım jettı.

– Abaidyŋ şyǧarmaşylyǧyn zert­tep, Bauyrjan Momyşūlynyŋ janynda jürıp er jettıŋız. Halyq ruhaniiatynyŋ şamşyraǧy Iаssaui ılımın de nasihattap jürgen ǧalym­dardyŋ bırısız. Osynyŋ barly­ǧyn qalai igerıp jürsız?
– Osydan bırneşe jyl būryn Elbasymyz Nūrsūltan Nazarbaev oŋ­tüstıkte bolyp, el ziialylarymen kez­desken kezde «Bızdıŋ ruhani tıreler jerı­mız – Iаssaui, gumanistık tıregımız – Abai, al patriottyq tärbie jaiy söz bolǧanda, Bauyrjan Momyşūlynyŋ batyr tūlǧasyna jügınemız» degen oidy ortaǧa saldy. Bızdıŋ ideologtarymyz qaperıne almaǧan osy tūjyrymdy men taratyp aityp bereiın. Qazaqqa islam dının dästürlı senım saltymyzǧa şaqtap bergen ūly tūlǧalardyŋ bıregeiı – Qoja Ahmet Iаssaui. Iаssaui ılımı men Iаssaui joly ūlttyq sanamyzda bırge örılıp keledı. Ol – taqualyq, ruhani tazaru, adam jany turaly ılım, adamnyŋ ar-ojdany, jeke tūlǧanyŋ jan düniesı, öz bolmysyŋa üŋılıp, jamandyqtan bezınıp, kemeldıkke jetkızetın ar ılımı.
Qazaq ruhaniiatynyŋ biık şyŋy bolǧan soŋ da, onyŋ mūrasymen küres sonau patşa zamanynan berı kele jatyr. Ötken ǧasyrda qaharyna mın­gen bolşevikter de dındı müldem terıstep, joiyp jıberuge tyrysty. Sanamyzdaǧy ateizmnıŋ uyty tarai bastaǧanda uahhabtar men islam dının jamylǧandar jinalyp kelıp, taǧy da Iаssauidı nysanaǧa aldy. Nege būlai?!
Sebebı, Qoja Ahmet Iаssaui halyqtyŋ ūlttyq salt-sanasy men dındı üilestıre bıldı. Onyŋ tūlǧalyq bedelı men ılımınıŋ tartylys küşınıŋ myqtylyǧynan bükıl türkı halqy Baba jolyn jadynda saqtap keledı. Qai zamanda da halyq onyŋ basyna qūran oqyp, kesenesın ziiarat ettı. Al islamdy jamylǧan jat aǧymdarǧa salsaŋ, Iаssauidıŋ ılımın de, kesenesın de tas-talqan etıp, jer betınen sypyryp tastaǧysy keledı. Öitkenı, Iаssaui tūrǧanda özderınıŋ piǧylynyŋ eşqaşan ıske aspaitynyn jaqsy bıledı, qazaq halqynyŋ sanasyn torlap, ūlt retınde joiyp jıbere almaidy. Alaida, neşe jüz jyldar boiy­na jürgızılgen patşanyŋ şoqyndyru saiasatyna ateizmnıŋ zardaby qosylyp, bügıngı uahabtandyru eselep soqqanda, ruhani tıregımızden aiyryludyŋ aldynda qalyp, öz qazyǧymyzǧa qaita bailanudyŋ syndarly sätı tuyndaǧanyn sezınuımız kerek.

Sanamyzda qaqpan men tūzaq bar

– Al būl üderıster qalai bastaldy?
– Alǧaş ret patşaly Resei bızdıŋ qūnarly jerlerımızdı alyp, ışkerılei engen soŋ, halyqty alauyz etu üşın «sekseuıl ädısın» qoldandy. Batys Sıbırdıŋ general-gubernatory M.M. Speranskii patşaǧa hat jazyp, «qazaq jerınde sekseuıl degen aǧaş ösedı eken. Şege qaqsaŋ kırmeidı, baltalasaŋ jarylmaidy, al öz-özıne soqsaŋ, byt-şyty şyǧady. Qazaqtardy däl osyndai ädıspen qūrtu kerek» deidı. Ol kezde kışı jüzde sūltan pravitelder, orta jüzde aǧa sūltandar bilık jasady. Otaryna alǧan eldı kel­gen betten şoşyndyryp almas üşın olarǧa oblys kölemındei bilıktıŋ şetın ūstatty. Jäne eldıŋ dästürlı dın aǧartuşylaryn eskermei, «ukaznoi» moldalaryn qaptatyp jıberıp, islam dının taratqansydy. Būl – saiasat edı, salǧannan islam dınıne qarsy şyqqan joq, dınge aşyq qarsylyq körsetuge halyqtan yqty. «Sekseuıl ädısınıŋ» jarqyn belgısı – bolystyq jüie boldy. Tört bi, tört auylnai, onbasy, elubasy bar. Bolystyqqa kıretın on ekı auyl on ekı rudan qūralady, onda ekı myŋdai tütın bolady. Partiiagerşılık bastalǧanda, aş itterge maily süiek tastaǧandai qazaqtardy solai talas­tyryp, bızdıŋ mınez-qūlqymyzdy būzdy. Jaqynda Älkei Marǧūlannyŋ mūraǧatynan şyqty. «Talasyp bosqa, jau bolyp dosqa, qor bolyp qūryp barasyŋ» dep zarlaǧan Abai sol kezeŋderde patşaǧa telegramma bergen eken. Onda «Myna bolystyq eldı büldırıp jatyr, bolystyq sailaumen emes, general-gubernatordyŋ taǧaiyndauymen bekıtılsın» dep jazypty. Oǧan patşa ökımetı ölse de barmaidy. Onyŋ sebebı, bızdı qasietımızden aiyryp, taǧyǧa ainaldyru edı. Eldıŋ igı jaqsylaryn arazdastyryp, būqa­rany bır-bırıne qarsy qoiyp, aram piǧyldary ıske asyp, halyq sanasynyŋ tūnyǧyn şaiqaǧannan keiın bırden missionerlık saiasat bastaldy. Iаǧni, qazaqtardy şoqyndyryp, orystandyru tetıgı ıske qosyldy. «Qazaq qalai orystandyryldy?» degen, keiınırek orys tılınde şyqqan «Soverşenno sekretno: tainy russifikasii kazahov» degen kıtaptarymda sol tūstaǧy mūraǧattyq qūjattarmen däleldep kelıp, ony barynşa äşkereledım.
Bır qyzyǧy, Keŋes ükımetı de qazaqty şoqyndyrudyŋ «kıltın» ılıp äketıp, internasionalizmdı küşeitemız degen jeleumen aralas mektepterın aşyp tastady. Būl – patşalyq orys-tuzem mektebınıŋ zaŋdy jalǧasy edı. Mıne, sodan berı būl bılım oryndarynda qazaq ta emes, orys ta emes dübara buyn, şala qazaqtardy daiarlap keledı. Qazır elımızde ekı myŋnan astam aralas mektep bar. Soŋǧy ekı ministrge de hat jazyp tüsındırdım. Aralas mektepter köbeimese, azaiǧan joq. Sırä, janaiqaiym jeter jerıne jetpei jatyr-au… Sūltanmahmūt Toraiǧyrovtyŋ «Jerıne, eldıgıne häm dınıne, qūrylǧan talai tūzaq, talai qaqpan» dep jyrlaǧanyndai, sanamyzdaǧy qaqpan men tūzaqtan qūtyludyŋ qiyndyǧyn älı künge deiın sezınıp otyrmyz. Būl – sözdıŋ retımen aitylyp qalǧan jait.
– Al Abai däuırıne kelsek…
– Ūly aqyn halqynyŋ mınez-qūlqynyŋ būzylyp bara jatqanyn körıp, tolyq adam ılımın jasauǧa kırıstı. Osy jerde Iаssaui ılımı men Abai közqarasy bır arnaǧa qūiylady. Tüptep kelgende, däuırımızge deiıngı altynşy ǧasyrdan Alyp Er Toŋǧa turaly joqtau öleŋı bızderge jetken. Sol kezeŋde ahi degen aspanǧa köterıledı. Onda ahilar qauymdasyp ömır sürıp, özderı men otbasynan artylǧan mal-dünienı joq-jıtıkke taratqan. Ahilyq kultı köterılıp kettı. Būl parsy ne arab sözı emes, türkınıŋ jomart sözınıŋ özı. Mıne, 11 ǧasyrda tolyq kemel adamnyŋ körınısı Tūran jerınde düniege keldı. «Kemel adam» ūǧymy arab tübegınde 12 ǧasyrlarda paida boldy. Al bızdıŋ babalarymyz bır ǧasyr būryn būl ılımdı taratyp ülgerdı. Iаssaui osy ılımdı islammen ūştastyryp, ärı qarai damytady. Al Abai tolyq adamyn bızge jetkızdı. Ony Şäkärım jalǧastyryp, kemeldıktıŋ nūrly säulesı Maǧjannyŋ da jüregıne qūiylyp edı. Ol erte soldy. Söitıp qazaqtyŋ ruhani älemınde Iаssaui joly üzılıp qaldy.

Abai – ateist-materialist emes, Abaidy tanu kerek

– «Abai – ateist-materialist emes, Abaidy tanu kerek» dep aitqanymen, Abaidyŋ jaŋa qyry qiiada tūrǧandai köz jeter emes. Sebebı nede?
– Taǧy da tarihty tarataiyq. Iаssaui hal ılımın jasady, pendelık kämelettıgı degen qaǧidamen kettı. Ol «Ilim ekeu-dür: jan men tänge basşy tūrar, Jan ǧalymy haziretine jaqyn tūrar… Tän ǧalymy zalymdarǧa ūqsar-ermis» dep jazady. Iаǧni, «Būl dünie – jalǧan, adamdy qyzyqtyratyn tek o dünie, sol sebeptı būl dünie emes, ana düniege daiyndalu kerek» deidı. Onyŋ osaldau jerı osy boldy. Odan bölek insanattyŋ kämalattyǧy degen ūǧym bar, «Qūtadǧu bılıkte» insani kemeldıgın bükıl adamzattyŋ jetıluı turaly aityp, onyŋ tört ūstynyn tört adamnyŋ obrazy arqyly beredı. Abai insaniiattyŋ kämälattyǧyn qoldady. Abai «Ekı dünienı de bırdei ūstap otyru kerek» dedı. Osylaişa, kemel adam, tolyq adam – adamzattyŋ ruhani damuynyŋ biıgı ekendıgın tüsınıp, Abaidyŋ jūmbaq beinesıne būryla bastadyq. Abaidy dınmen qabattastyryp almasaq, aqynnyŋ jaŋa beinesı şyqpaidy. Sorymyzǧa qarai, «Allanyŋ özı de ras, sözı de ras» degen Abaidy ateist-materialist ettı. Endı Abaidyŋ mūrasyn qaitadan qarap, materializmnıŋ jamylǧysyn sypyryp tastai alsaq, onda aqynnyŋ jüregınen şyqqan söz «qūlaqtan kırıp boidy alary» da, jürekke jetıp, janymyzdy tazartary da anyq. Sonda ǧana kemtık jerımız bıtelıp, kemeldene tüsemız.
Qūdai qalasa, Astana törınde Abaitanu instituty aşylady ma dep otyrmyz. Abaitanu biıgı aişyqtalyp, jaŋa qyrymen halqyna jaqyndai tüsedı dep oilaimyn. Abaitanuşy retınde osydan bırneşe jyl būryn joǧary oqu oryndarynyŋ rektorlaryna aita jürıp, alǧaşqy kurstyŋ şäkırtterıne «Abaitanu» därısterın bastadyq. Aldymen studentterge tüsınuge qiyn körıngen. Sonda da, osy kezden bastap oqu ke­rektıgın alǧa tarttym. Uaqyt öte kele būl jūmysymyz nätijesın berdı. Jastardyŋ ruhani dıŋgegı bekıp, özge dınnıŋ şylauyna alaŋdamai, dästürlı dınnıŋ bastaularynan susyndady. Abai mūrasy – dästürlı tärbiemızdıŋ negızgı qūraly ekenıne közımız jettı. Mūndai nätije quattandyrmai tūra ma?! Orta mekteptıŋ baǧdarlamasyna da 34 saǧat qosyldy. Sodan «oqulyq jazyŋyz» degen tapsyrys tüstı. Bıssımıllä dep «Abaitanudan» oqulyq jazuǧa kırıstım. Baiqasam, bır aidan keiın basqa «Abaitanu» oqulyǧy jaryq körıptı. Paraqtap körsem, Abai turaly jazylǧan maqalalar jinaqtalǧan, ne oqulyq, ne hrestomatiia emes, asyǧys jazylǧan dünie. Ol ol ma, toptamanyŋ tūsauyn kestı. Ūiymdastyruşylar «Sız söileŋız» dedı. Ne aitaiyn?!
Ilgerıde Säbit Dönentaev degen aqyn bolǧan. «Saryarqada» redaktorlyqta jürgende, bır jıgıt drama jazyp alyp kelıp: «Keşe jazdym, bügın basa ǧoi» dep Säbeŋdı qolqalamai ma. Ol «oqiyn» dep alyp qalady. Qaidan tūşymdy eŋbek bolsyn. Sonda:
«Drama ma, qūrama ma?
Söz osylai qūrala ma?
Sendei tauyq balapandy,
Bır-aq künde taba ala ma?» dep Dönen­taev äzer qūtylypty. Bızdıŋ ǧūlamalar bır-aq künde Abaitanu degen bılımdı tua salady» dedım.
– Jalpy, Abaiǧa qarsy maidan 1923 jyldary bastalyp, altyn qazy­ǧymyzdy qara taiaqqa auys­tyruǧa küş salǧan joq pa?
– Aqyn tūlǧasyn zertteude onyŋ şyǧarmaşylyǧyna degen bırjaqtylyq Abai mūrasyn tanuǧa köp kedergısın keltırdı. «Abaidyŋ batysynan şyǧysy basym» degen Mūhtar Äuezovtıŋ sözı qaperge alynbaǧan sebebı, 1949 jyly SOKP ortalyq komitetınıŋ kosmopolitizm turaly qaulysy şyǧady. Sonda «Batysqa bas igenderdı de, şyǧysqa bas igenderdı de talqandaimyz» dep özın-özı, saiyp kelgende orys­ty ūlyqtaudy maqsat ettı. Abaidyŋ şyǧysyna tyiym salyndy. Keiın Mūhtar Äue­zovtıŋ mūrajaiynda jūmys ıstedım, sol qaulyny bılsem de, aqynnyŋ şyǧysyn zerttep, dissertasiia jazdym. Segız jyl qorǧauǧa jı­bermedı, tek Gorbachevtyŋ qaita qūrulary kezınde ǧana qorǧaudyŋ sätı tüstı.
Halyqtyŋ sanasyn şaiyp jıberudıŋ nebır qūityrqy amaldaryn bastan öt­ker­dık qoi. Latyn jazuyn alǧannan keiın kımnıŋ üiınde arab jazuy saqtalsa, «halyq jauy» atanyp, aidaldy. Sodan qazaq qolynda bar barlyq ruhani közderınen aiyryldy. Qazaq jerınde bırde-bır kıtap qalmai, tek şetelderden tauyp jatyrmyz. Onyŋ bır betın 20 dollardan satyp alamyz. Kere­met dünieler şyǧyp jatyr. Mysaly, ejelgı ädebiettı oqytqanda, N.Kelımbetov alty kıtapty paidalanady, bız onyŋ qataryna jaŋadan tabylǧan 127 kıtapty qostyq. Osylaişa bızdıŋ tarihi sanamyz qalpyna kelıp jatyr. Tabylǧan kıtap­tardyŋ denı – qoljazba. Olar dın turaly, soǧysu ädı­sı, tört tülıktıŋ baby, adamnyŋ mınez-qūlqy, qyzdardy ösıru, bala tärbiesı, rudyŋ şejıresı, qannyŋ tazalyǧy degen mäselelerge arnalady. Būlardy şeteldıŋ on bır memleketın aralap jürıp taptyq. 15 ǧasyrdyŋ basynda Şeih Tarazi Ahmet Qūrbandat «Körkem söz önerı» degen kıtap jazypty. Būl – «Teoriia stihoslojeniiany» Europadan üş jüz jyl būryn jazǧanymyzdyŋ dälelı. Mūhammed Haidaridıŋ kıtabynda aitady: «Balasūǧynda ǧalym köp, Samarqandta on ataqty ǧalym bar, al mūnda onnan asa adam bar» deidı. Būl ne qūpiia, qaida sol kıtaptar? Būl – arǧy tarih, bergı zamanda «zar zaman» aqyndaryn «reaksionnyi» dep qarady. Kerısınşe, qazaqty şoqyndyru üşın qysym jasap jatqanda, zar zaman aqyndary dıni qissalardy töpep jazyp, ony halyq arasynda nasihattap, udyŋ betın umen qaitaryp otyrdy. Olardan 140 aqyn bar. Endı olardyŋ mūrasyn da zertteuımız kerek. Sonyŋ bärın qaitadan jariialap, halyqqa jetkızu – mındet. Bız ruhani jolǧa, babalarymyzdyŋ jolyna qaita tüsuımız kerek. Tarihi jadymyzdan küştep aiyryp, osynşa mūramyzdy joiyp jıberıp, «nadan, sauatsyz, eşteŋe bıl­meidı» dep bızdı sendırdı. Ūltta tari­hi jady men tarihi sana bolady. Tarihi jad – bükıl halyqtyŋ bılgen düniesı, jinaǧan täjıribesı. Orystyŋ Nikolai Grodekov degen general-gubernatory bar, orystyŋ tarihi sanasyn qalyptastyru üşın alys jerde bır jyltyraǧan jatqan närse bolsa, sony jinau üşın baryn salamyz deidı. Olar jyltyraǧan qiqymyna deiın jinaidy, bız qapşyq-qapşyq ruhani qazynalarymyzdy jinap jatyrmyz. Onyŋ qanşasy qūryp kettı.
– Sonau patşalyq zamannan bastap qazaq halqyn jyǧyp beruge küş salǧandar nenı közdedı?
– Türkı halyqtarynyŋ jon arqasy – qazaq ūlty. Sol kezde qalyŋ qazaq jūrtyna jau timese, sanymyz milliondap artar ma edı?! Ǧasyrlar boiyna synaqtyŋ astynda kelemız. Bıraq, synǧan joqpyz.
Bala künım Arys özenınıŋ jaǧasynda öttı. Jaz bolsa sol, özennıŋ jaǧasy qyzyl maidan bolatyn. Üstem ūlttyŋ balalary jinalyp, bızdı ūryp-soǧyp, suǧa jolatpaityn. Keide qol jinap kelıp, olarǧa tūtqiyldan tiıp, oiran salamyz. Aqyry orta jeŋdı, özen-kölımızge özımızdı jolatpaityn özge ūlttyŋ balasyna jyǧyp berıp, şovinizmdı «internasionalizm» dep bürkemelep, erıksız ony «bauyrym» dedık. Söitıp jürıp eseidık. Jasymda anam «Qūdai bar» dep sanama qūiatyn. Mektepke kelsem, basqaşa. Aqyry, mektep jeŋdı. «Qūdai joq» dep jürıp pioner boldym, qūdaisyzdardyŋ qatarynda bolyp, komsomol, partiiada boldym. Söitıp jürgende Baukeŋnıŋ tärbiesıne tüstım. Nadandyǧymnan ūialyp ızdene bastadym. Kökırek közım aşylyp, aq pen qarany ajyratyp, halqymnyŋ ruhani düniesın oilap, qam jedım.
Arystyŋ jaǧasyndaǧy şaiqas älı aiaqtalǧan joq, ömır boiyna jalǧa­syp keledı. Eseie kele olardyŋ qata­ryna toǧyşarlar men toiymsyzdar, tabanynyŋ bürı joq alaiaqtar qo­syl­dy. Mūndaida Qūtadǧu Bılıktıŋ «aqyl­dy­lardyŋ jauy köp bolady» degen sözı esıme tüsedı. Menıŋ de jauym – nadandyq.
Älı de «Abaitanu» oqulyǧyn jazyp, halqymnyŋ ruhani azyǧyna ainaldyryp ketsem degen oiym bar. Elorda törınde Abai instituty boi köterse, ol da qazaq ruhaniiatynyŋ jeŋısı. Sūltanmahmūt aitqandai: «Sondai-sondai zamandar ötkendıgın qazaqqa ädebietı aityp bergen». Ädebi mūramyz arqyly orta ǧasyrdyŋ jylnamasyn ūlyq jyraulardyŋ, aqyn-jazuşylardyŋ şyǧarmalary arqyly jazyp şyǧu da kökeide jürgen bır arman…

Sūhbattasqan: Aigül UAISOVA