At tergeu – asyl dästür
Qazaq kelınderınıŋ şeşendıgın, sūŋǧylalyǧyn, ädeptılıgın körsetetın dästürımızdıŋ bırı –
at tergeu. Ol jaŋa tüsken kelınnıŋ ata-enesınıŋ, qaiyn aǧa, abysyndarynyŋ, qaiyn sıŋlılerı men qaiyndarynyŋ, auyldaǧy jasy ülken, syily adamdardyŋ atyn tıke atamai, basqaşa at qoiyp, balamalap aituyn meŋzeidı. Naqtylap aitqanda, bosaǧa attaǧan kelın küieuınıŋ äke-şeşesın «ata», «apa», «ene» dep atasa, qainaǧasyn «ülken aǧa», äielın «ülken abysyn», «jeŋeşem», qaiyndaryn «myrza», «serı», kelınşegın «teteles», «aqyldas», qaiyn sıŋlılerın «erkem», «kerbez» degen attarmen ataǧan. Jasyna, bedel-därejesıne, mınez-qūlqyna, syn-sipatyna, käsıbıne qarai da at qoiyp tergegen qazaq kelınderı öz küieuınıŋ atyn da tıke atamai, «otaǧasy», «balalardyŋ äkesı» dep ızettılık körsetken.
«At tergemese, artqan jük auady» dep yrymdaityn halqymyzda kelınderınıŋ at tergeu şeberlıgın beineleitın mynadai bır mysal bar. «Bır-bırıne jaqyn tuysqan Qamysbai, Qaşqynbai, Quanbai, Tezekbai, Būlaqbai, Qasqyrbai, Qoilybai, Qairaqbai, Pyşaqbai, Qylyşbai esımdı aǧaiyndylarǧa bır qyz kelın bolyp tüsıptı. Bır künı auyl maŋyndaǧy būlaqtyŋ arǧy jaǧynda qamystyŋ qasynda jaiylyp jatqan qoiǧa qasqyr şauyp, bır toqtyny jaralaidy. Ony tezırek bauyzdap almasa aram öletın bolǧan soŋ, oqiǧany közımen körgen jas kelın auylǧa bylai dep aiǧai salypty: Au, halaiyq, sarqyramanyŋ (būlaqty aitady) arǧy jaǧynda, syldyramanyŋ (qamysty aitady) bergı jaǧynda, maŋyramany (qoidy aitady) ūlyma (qasqyrdy aitady) jaralap kettı. Jyldam bıleuıt (Qairaq) pen janyma (pyşaq) äkelıp, adal oraqtap almasa, öletın türı bar» deptı». (q. Halid «Tauarih hamsa», Almaty, «Qazaqstan», 1992 j). Mıne, kördıŋız be, qysyltaiaŋ sätte de ädepten ozbaityn qazaq äielderınıŋ tapqyrlyǧyn! Alaida babadan balaǧa jalǧasqan osy asyl dästürımız būl künde bükıldei joiylyp ketpegenımen, arqauy bosap barady. Būryn «aruaqtan, şaŋyraqtan ūiat bolady» dep ülkenderdıŋ atyn jany şyǧyp bara jatsa da atamaityn qazaqtyŋ kelınderı qazır atasynyŋ atyn aita beruden tym qymsynyp ketpeitın boldy. Kerek deseŋız, barǧan äuletınıŋ tegıne köşıp, atasynyŋ atyn familiiasy retınde künde atap jürgen kelınder de köp.
Zaŋ men dınnıŋ ükımı qalai?
Azamattyq qūqyq tūrǧysynan alǧanda, nekelengen qyzdyŋ būrynǧy tegınde qaluy nemese özgertuı – öz erkınde. Zaŋdyq tūrǧydan aitatyn bolsaq ta, «Neke jäne otbasy turaly» zaŋnyŋ 31-babynda erlı-zaiyptylardyŋ tek taŋdau qūqyǧy anyq körsetılgen. Iаǧni neke qiǧan kezde olar öz qalaulary boiynşa tegın taŋdaidy, ortaq tektı qoldanuyna da, özınıŋ tegın saqtap qaluyna da bolady. Al neke būzylǧan jaǧdaida, neke qiǧan kezde taŋdaǧan tekterın saqtap qaluǧa nemese nekege deiıngı tekterın qalpyna keltıruge qūqyly.
Qazır küieuınıŋ familiiasyna köşpegenderge «uaqytşa tūrmysqa şyqqandar» dep qaraityndar da joq emes. Alaida bosaǧanyŋ berıktıgı tektıŋ bırdeilıgınde emes, mahabbat pen qūrmettıŋ qūzyrynda ekenı kım-kımge de tüsınıktı ǧoi. Osy tūrǧydan alǧanda, jıgıtterdıŋ bolaşaq jarynyŋ pıkırımen sanaspai, äielınıŋ öz tegıne ötuın talap etıp, tabandap tūryp aluy da dūrys emes. Qalyŋdyqtyŋ da Qazaqstan azamaty retınde qūqyǧyn paidalanyp, öz taŋdauyn jasau erkı bar.
Al dıni tūrǧydan kelgende, mamandardyŋ pıkırı ekıge jarylady. Keibır dın mamandary paiǧambarymyzdyŋ: «Kımde-kım özın öz äkesıne emes, özgege qatysty etse… Allanyŋ, perıştelerdıŋ jäne bükıl adamdardyŋ laǧnetı soǧan bolsyn» degen hadisın alǧa tartyp, tek auystyru künä dep
eseptese, būǧan qarsy pıkırdegıler tek özgertudıŋ dınge qaişy emestıgın, būl tek «pälenşe-tügenşenıŋ otbasyna äiel bolyp bardy» degendı aiǧaqtaitynyn aityp, sahabalardyŋ jūbailary «pälenşenıŋ äielı» dep şaqyrylǧanyn mysal ǧa keltıredı.
Dästürge tompaq, saltqa syiymsyz
Qazaqy tanym tūrǧysynan aitqanda, tek adamnyŋ soiy dep qarauǧa bolady. Ol tıptı ata-anasynyŋ kım ekenın aiqyndaityn qūjat ıspettı bolǧandyqtan, ony özgertu şyqqan tegınen bas tartumen bırdei. Al şyqqan tegıŋdı özgertu qazaqtyŋ qalyptasqan şejıresın būzumen teŋ. Ärine, äiel (qyz) adam şejırege enbegenımen, ol da bır äulettıŋ artynda qalǧan tūiaǧy. Sosyn da atamyz qazaq «qyz – jat jūrttyq» dep bılıp, qyzyn bıreudıŋ bosaǧasyna bala qylyp bergenımen, tegın özgertpegen.
Ūzatylǧan qyzdyŋ tegın auystyratyn ädet Qazaqstanda, Türkiia qazaqtarynda (būl elde nekelengen äieldıŋ küieuınıŋ tegıne köşuı mındettı) bolǧanymen, Qytai men Moŋǧoliia qazaqtarynda joq. Moŋǧoliia qazaqtarynan şyqqan şejıreşı, jazuşy Şynai Rahmetūly kelınnıŋ küieuınıŋ tegıne köşetın ädet qazaq dästürıne jat, slavian halyqtarynan kelgenın aita kelıp bylai dedı: «qazaqtyŋ kelınderı atasynyŋ atyn aitpaq tügıl, kelın bop tüsken eldıŋ ruynyŋ atyn da tıke atamaǧan. Mäselen, şeruşı ruynyŋ kelınderı atalǧan rudy «joryqşy» dep tergese, tailaq ruynyŋ kelınderı tailaqty «būidasalma» dep ataidy. Būl – jai at tergeu ǧana emes, aruaqqa degen qūrmet. Mūndai dästür moŋǧol ūltynda da bar. Kiız tuyrlyqty ekı ūlttyŋ tūrmys-saltyndaǧy mūndai ūqsastyq at tergeu dästürımızdıŋ tamyry tym tereŋde jatqanyn aiǧaqtasa kerek.
Filologiia ǧylymdarynyŋ doktory Bekjan Äbduäliūly da jaŋa tüsken kelınderdıŋ tegın özgertuın qūptamaitynyn, kerısınşe, qazaqtyŋ «ūly», «qyzy» dep qoldanatyn dästürın qaita qalyptastyru kerektıgın aitady. «Qazaq qyzyn ūzatqanda «süiegı menıkı, etı senıkı» dep beredı. Būl aradaǧy süiektı tek dep tüsınuge bolady. Onyŋ üstıne, bızdıŋ qazaq tolyq aty-jönın jazǧanda nemese aitqanda «ūly», «qyzy» dep ataitynyn eskersek, orystyŋ yqpalymen engen dästürımızge kereǧar ädetten qūtylatyn kez keldı. Ekınşı jaqtan aitqanda, tegın özgertken kelın familiiasy arqyly künde atasynyŋ atyn atap otyrady. Būl dästürge syimaidy. Sondyqtan esımımızdıŋ artyna ūly, qyzy dep qosudy qaita qalpyna keltıruımız kerek. Mūnyŋ artynda ūlttyq şejıre tūr. Köne türkılerden jalǧasqan būl dästürdı keşegı Alaş arystary da saqtap keldı» deidı ol. Bızdıŋ de aitar oiymyzǧa osydan artyq süieu joq.
