Bürkıtpen aŋ aulau, saiatşylyq qūru – qazaqtyŋ köneden kele jatqan baiyrǧy dästürı. Bürkıtpen aŋ aulau, iaǧni aŋ qaǧu aitqanǧa oŋai bolǧanymen, onyŋ da qyzyǧy häm qiyndyǧy barşylyq. Ärbır aŋ bürkıtke oŋai aldyrmaidy. Onyŋ da tabiǧi qarsylasu täsılı bolady. Qorqaq qoiannyŋ özı qaşyp bara jatyp üstınen bürkıt tönıp kelgende ınge kıredı, quysqa tyǧylady nemese bürkıt şüiılıp kelıp sypyra bergende, būlt berıp, qūstyŋ üstınen sekırıp ketedı. Eger jer qatty ärı tar bolsa, bürkıttı tas qaptyryp, ölımge duşar etedı. Eŋıske qarai qaşsa bürkıtke tez tūtylatynyn bıletın qoian, älbette, örge qarai qaşady. Qoiandy ūstau üşın de bürkıtke öte eptılık kerek.
Baby qanǧan qūs qasqyrǧa tüsedı. Qasqyr tülkıdei emes, aŋǧal, alaŋǧasar keledı. Bastabynda ne bolǧanyn tüsınbei, tūmsyǧynan şeŋgeldep alǧan bürkıtten qūtylu üşın sekırıp, tulai beredı. Alda-jalda bürkıttıŋ şeŋgelı bosap ketse, dereu borşalap öltıredı. Sondyqtan alǧyr qyran qasqyrdy şeŋgeldegen küiı közın şyǧaruǧa tyrysady. Eŋ bastysy, qūsynyŋ qasqyrǧa tüskenın bılgen qūsbegı dereu jetıp, qolyndaǧy jaraqpen qasqyrdyŋ şabyn nemese ışın jaryp ülgergenı jön.
Üiretılgen bürkıt qoŋyr aŋdarǧa da (būǧy, maral, kiık, taueşkı, t.b) tüsedı. Köbıne biık qūz şaǧyldardyŋ betınde, tasqa şyǧyp, sereiıp tūrǧan sätınde qoŋyr aŋdy qatty tebınmen tüiılıp kelıp soǧyp, tastan qūlatyp jıberedı. Känıgı qūsbegıler bürkıttı qaiyryp baptaǧan kezde, elık, arqar, taueşkı siiaqty qoŋyr aŋdardyŋ ölı basyn alyp kelıp, ekı müiızınıŋ arasyna et bailap, ony jegızıp dänıktıredı. Keiın aŋǧa salǧan kezde dänıkken qūs üirengen ädetımen qoŋyr aŋnyŋ basyna kelıp qonady da, onyŋ ekı közın şoqyp, alady. Soqyr bolyp qalǧan aŋ ūzai almai, ainalyp tūryp qalady.
****
Bürkıtke oŋai aldyrmaityn aŋnyŋ bırı – ūlar. Bürkıt şüiılıp kelıp qalǧan kezde ol qūiryǧyn döŋgelete jaiyp, basyn jauyp, būǧa qalady. Bürkıt ūlardyŋ qūiryq qauyrsynyn sypyra uystyp, qapy qalady. Ükını bürkıttıŋ bırı alsa, bırı ala almaidy. Onyŋ qauıptı qaruy – inedei ötkır tūiaqtary. Sol tūiaqtarymen şeŋgeldep, bürkıttıŋ denesın jaraqattap, jemsauyn jaryp jıberedı. Köbıne, bürkıt ony ūşyp jürgen kezınde ekı aiaǧyn bır aiaǧymen qabattai bürıp, şeŋgeldep ūstaidy.
Bürkıtke mälındı ūstau öte qiyn. Mälınnıŋ tūlyby keŋ, maiy qalyŋ bolady. Terısı kölkıldep bos jatady. Bürkıt kelıp ūstaǧanda mälınnıŋ basy moiynterısınıŋ ışıne ainalyp kırıp ketıp, auzymen bürkıttıŋ aiaǧyn şainap tastaidy. Mälınnıŋ tıstegen jerı men jaraqaty közge bılıne bermeidı, bıraq soŋynan bıteu jaraǧa ainalyp, uyttanyp, asqynyp bürkıttı ölımge soqtyrady. Onyŋ ötkır tısterınıŋ uyty küştı bolady. Mälındı bıletın alǧyr bürkıtter onyŋ auzyn büre ūstap, öltıredı.
****
Saiatşylyqtyŋ eŋ qyzyqtysy da qūndysy – bürkıttıŋ tülkı aluy. Qazaq qūsbegılerı qara üiek, qylşyqtary kümıstei jyltyraǧan, pūşpaqtary qoltyǧyna deiın qara, syrtqy qyzyly örttei dala tülkısı, baǧasy qymbat, kezı kelse «qara tügılı, hanǧa da bailamaityn», asa sirek kezdesetın qara tülkı, öte qymbat qyrdyŋ qyrmyzy tülkısı jäne qyrdyŋ qyzyl tülkısı degen türlerın ajyratady.
Tülkı basqa aŋdardai emes dybys, iıs, dübırdı alystan sezedı, dereu jasyrynady. Bürkıttı körgen tülkı şamasy kelse qyrannyŋ tasasyn syǧalap, qaraǧan-būtany aralai qaşady. Tülkınıŋ būlai jyqpyldata boi tasalauyn qūsbegıler «jabyttap qaşu» deidı. Al, jasyrynǧan tülkınıŋ üstıne qaǧuşy nemese it baryp qalmasa, jatqan jerınen typyr etpeidı. Köbınde bürkıttı alystan baiqap, osylai būǧyp qalady.
Känıgı aŋşylar bürkıtınıŋ tomaǧasyn sypyryp jıberıp, ainalasyn bır şoldyrady. Alystan tülkını baiqaǧan qūs ūmsynyp baryp toqtaidy. Sodan keiın būqqan tülkı alysta ma, älde jaqyn maŋda ma, sony bılu üşın iesı qūsyna tomaǧasyn qaita kigızıp, azdan soŋ sypyryp ony bürkıttıŋ köz aldyna köldeneŋ ūstai qoiady. Eger bürkıt tomaǧadan asyp üstınen qarasa, tülkı alysta, al qoldyŋ astynan qarasa tülkı jaqyn jerde jür degen söz.
Tastyŋ astynda nemese üŋgır ışıne būqqan tülkını közı şalǧan bürkıt sol maŋnyŋ bır jerıne qonyp, onyŋ şyǧuyn ūzaq kütedı. Bıraq tülkı būqqan jerınen äste şyqpaidy. Aŋşylar tülkınıŋ osylai būǧyp jatyp aluyn «qoryp qalu» deidı de, bürkıttıŋ aŋdyp otyrǧanyn «qorytyp otyr» dep ataidy. Al, tülkı tas-būtany panalap bürkıtke alǧyzbasa, ony «qorǧalady» dep ataidy.
Qorǧalauǧa mūrşasy kelmei, sasqan tülkı dereu tūra qalyp, bürkıtke qarai arsyldap üredı. Tısın qairap yryldaidy, aibat şegedı. Kökten sorǧalap, taqap qalǧan bürkıtke qūiryǧyn köldeneŋ tartyp, aldaǧysy keledı. Mūndaida özıne-özı sengen bürkıt bolmasa, köp rette sätsızdıkke ūşyraidy da, tülkı qūtylady. Öz jauyna tülkınıŋ körsetken osy qarsylyq ailasyn qūsbegıler «kergenı» dep ataidy.
Öte ailaly, ädısqoi bürkıt bolmasa, kergen tülkını ala qoiu oŋaiǧa tüspeidı. Öitkenı, joǧarylap baryp, qaita şüiılgen qūstyŋ ekpını öte qatty bolady da, jerge jaqyndap qalǧanda, özın tejeu mümkındıgı de azaia tüsedı. Qyrannyŋ ekpının mūqiiat baiqap, kerıp tūrǧan tülkı bürkıt taiaǧan kezde yrşyp ketedı de, qyran öz ekpınımen baryp jerge soǧylady. Eger qūs jerge qatty soǧylsa, mertıgedı, öledı. Kergen tülkınıŋ ailasynan bolǧan osy sätsızdıktı qūsbegıler «jer soqtyru» dep ataidy.
Jer soǧyp qalu köbınese ädıs-ailasy az, naşar bürkıtte nemese tärbie kermegen qolbala bürkıtte köbırek kezdesedı. Al, öz älın bıletın sarşa siiaqty qorqaq qūstar kergen tülkıge tüspeidı. Taiqyp şyǧa beredı. Äldı qūstar onyŋ kergenıne qaramastan tülkını sypyra ıledı de, basyp qalady nemese sol ılgen boiy köterıp alyp, basqa jerge aparyp basady.
Keibır qyran kergen tülkıge tüspesten, üstınen sypyryp öte şyǧady. Mūndai sätte aman qalǧan tülkı jalma-jan tūra qaşady. Tülkınıŋ qaşu sätın ädeiı özı tudyrǧan qyran jarq etıp qaita ainalady da, tülkını basyp qalady. Osylai alǧyr qyrandar kergen tülkınıŋ özın aldap tüsıredı.
Tülkı men qyran arasyndaǧy arpalysta qyzyq sätter öte köp kezıgedı. Bürkıt qaşqan tülkını qualap, tegeurınımen artqy taŋynan ıle bergende, tülkı kenet qaiyryla qarmanyp, auyz salady. Sol kezde bürkıttıŋ ekınşı aiaǧy köz ılespes şapşandyqpen auzyn aştyrmai noqtalap ūstap, taŋyndaǧy ekınşı aiaǧyn auystyryp, ökpesıne şerşeulei salyp, tyrp etkızbei basyp qalady. Bürkıttıŋ jyrtqyş aŋ ūstaudaǧy köbırek qoldanatyn täsılı osy. Taǧy bır täsılı – qyrandardyŋ ūzaqtan qaşqan tülkını tılep aluy. Ondaida tülkı bürkıttıŋ özıne tüsetın, tüspeitının qanat qaǧysynan, suyldaǧan aibyndy ekpınınen bıledı.
Beken QAIRATŪLY
