Jazdygünı jelınıŋ basyna barǧanyŋyz bar ma?! Būl – qazaqtyŋ bır berekesı qonǧan jer. Şöptıŋ närı tolǧan şaqta, erte köktemde tuǧan qūlyndar jetılıp, noqtaǧa bas bıldırgen şaǧynda bie bailaidy. Sol künı “Bie bailar, jelı mailar” dästürımen, qariialar batasyn berıp, jelınıŋ qazyǧyn mailaidy. Jelını tyrsiǧan mama bieler örısten qaityp, qūlyndaryn iıskep iıgende kümıs bılezıkterı jarqyraǧan apalarymyz, jeŋın türıp alyp, bır tızesıne ydysyn tırep, saumal sauyp jatady. Artynşa bieler köleŋkede şybyndap, sütke toiǧan qūlynşaqtary maujyrap, endı bırı jaiylymdy betke alady.
Ydysy tolǧan sauynşylar da qalǧan tırlıktı jelınıŋ basyndaǧy balalarǧa tapsyryp, üilerıne qarai aiaŋdaidy. Osy körınıs künıne bes-alty ret qaitalanady. Keşke deiın sauylǧan süt kübı, sabalarǧa qūiylyp aşytylyp, pısuı qanǧan qymyz qazaqy dastarhanymyzdyŋ sänıne ainalady.
Auruǧa şipa, sauǧa quat beretın qymyzdyŋ baptauyna bailanysty ärtürlı aty bar. Boiyna bar qūnaryn jinap, jaz ortasynda tolysyp ösken şöpke jaiylǧan bienıŋ sütınen sary qymyz aşytady. Ol ärı tättı, ärı qūnarly, qoiu keledı. Tünemelı – qor salynyp, aşytyp, ekı täulık sapyryp, pısuı jetken qymyz. Odan bölek qūnan qymyz, dönen qymyz, bestı qymyz jäne būlardyŋ bärınen küştı asau qymyz bolady. Būlai dep üş täulıkten bastap, bes-alty täulıkke deiın aşytylǧan türlerın aitady. Baiau aşytylǧan nemese saumal qosyp tūşytylǧanyn juas qymyz deidı. Odan bölek, qorabaly qymyz ben sırge jiiar qymyz bar. Būl qymyz türlerın bie aǧytarda jinap alatyn sebeptı «jabyndy» dep te ataidy. Baby bolsa, jemı jetse, bienı segız aiǧa deiın sauuǧa bolady eken.
SAUYN SAUSAŊ BİE SAU, BOZ QYRAU TÜSPEI SUALMAS
– Bızdıŋ bielerımızdıŋ sütı qūnarly. Şamamyzǧa qarai, jylyna bes-alty bie bailaimyz. Künıne 10 litrden astam süt alamyz. Ony aşytyp, ışkenımızden artylǧanyn satamyz. Onda da «qymyzdaryŋyz tättı» dep qolqalap kelıp jatqan soŋ beremız. Äitpese, balalardan auyssa, taza qymyz aǧaiyn-tuǧandardyŋ nesıbesı ǧoi. Jylqy baǧu oŋai emes, on şaqty qaradan tūratyn üiırdı qystai jemdep, auyldyŋ ainalasynda ūstaimyz. Jemge üirengen jylqy auyldan alystap ketpeidı, künde keşkısın qorasyna qaityp keledı. Biyl bielerımız erterek qūlyndady, alǧaşqy töl nauryzdyŋ basynda tudy. Ony da jaqsylyqqa balap otyrmyz, – deidı Rahat İbraev. Ol – jeke ielıgındegı jylqysyn baǧyp, onyŋ önımın öndırıp, jemısın jep jürgen jylqyşylardyŋ bırı. Şaruaşylyqtary asa ülken emes. Soltüstıkte köktem keş tüsetın sebeptı, mamyrdyŋ ortasynan bastap bie bailaidy. Qymyz baptau jeŋgemızdıŋ ülesınde. «Bie sauyp, qymyz ūstaǧan soŋ, babynda bolmasa, obal ǧoi. Özım aşytamyn. Qymyz pısken saiyn babyna keledı. Sondyqtan bır saǧat, keide bır jarym saǧat uaqytym qymyz pısuge ketedı. Qymyzdyŋ sapasyna kübını «ystaudyŋ» da äserı mol. Özım qaiyŋnyŋ qabyǧymen künara ystaimyn, ystalmaǧan ydys öŋezdenıp, qymyzdan eskı däm şyǧyp tūrady» deidı jeŋgemız, «qūpiiasymen» bölısıp.
«Qymyz apa» atanyp, astanalyqtardy qymyzben qamtamasyz etıp jürgenderdıŋ bırı – Bibıgül Dıldarova. «Soŋǧy jyldary qala tūrǧyndarynyŋ ūlttyq asymyzǧa sūranysy artyp barady. Kezınde ermek bolsyn dep, qalalyq bazarda aǧarǧan satudy bastap edım, būl künde jūmysymyz jandanyp, saudamyz döŋgelenıp keledı. Onyŋ bır sebebı – qymyz satamyn. Būryndary jergılıktı halyqtyŋ ūlttyq taǧamymyzǧa asa äuesı joq edı. Elorda bolyp, qala halqynyŋ sany artyp, süiıktı asymyzdy ızdep jürıp ışetınder de köbeidı. Ärine, qalada tūryp jatqan menıŋ bie bailauǧa jaǧdaiym joq. Al önım öndıruşılerdıŋ bazarda tūratyn uaqyty joq. Demek, dämdı asty tūtynuşylaryna jetkızude bız siiaqty apalaryŋnyŋ orny bölek» deidı ol. «Jeke käsıpker» retınde tırkelgen apamyz qalanyŋ ortalyq bazarlarynda bırneşe oryn alyp, qazaqtyŋ ūlttyq taǧamdarymen qosa qymyz satudy käsıp etedı.
Jyl on ekı ai boiyna üzbei qymyz satudyŋ da erekşelıgı bar. Bie bailap, jylqy baǧatyndar alys auyldarda ornalasqan. Jazdy künderı qymyz jetkızu qiyn. Keide baby bolmai aşyp ta ketıp jatady. Ondaida Bibıgül apa qymyzdy pısıp, aşuyn basyp, qalpyna keltıredı. Özı kübıge mai, qaimaq jaǧyp ystaidy eken. Eŋ jaqsysy, qazynyŋ maiymen ystaǧan deidı. Asau qymyzdy saumal aralastyryp, meiız qosyp tūşytady. Qysta «jabyndy» qymyz satady. Iаǧni, qoŋyr küzde jylqynyŋ sütın jinap ydysqa qūiyp, qalypty temperaturada saqtaidy. Bazarlardaǧy qymyzdyŋ sapasy jaiynda sūraǧanymyzda, Bibıgül apai: «Mamyrdyŋ sary qymyzy bal tatyp, qoiu keledı. Al şöptıŋ aldy quaryp, närı ketken kezde jylqynyŋ sütı de sūiylady. Qymyzdyŋ hoş iısınde tobylǧy, qaiyŋ ne kiıkotynyŋ iısı bolsa, onda ystalǧannyŋ belgısı. Jalpy, jylqy maly qasiettı ǧoi. Onyŋ sütıne är närse qosyp, qūtyn ketıruge bolmaidy. Äitse de, ortada jürıp, qasiettı astyŋ dämın ketıretınder de tabylady».
Satyp aluşy men öndıruşınıŋ ortasyndaǧy joldy qysqartyp, ekı jaqtyŋ da köŋılın tauyp jürgen Bibıgül sekıldı apailarymyz köptep sanalady. Olar da qymyz öndıru ısınıŋ bır şetın ūstap jürgender. Qymyz jetkızetın, saqtaityn, ony ydysqa qūiyp, taratu ısı jolǧa qoiylǧanda qymyz köbımızdıŋ süiıktı susynymyzǧa ainalyp, şetelden aǧylyp kelıp jatqan nebır energetikalyq susyndarǧa tosqauyl bolar edı.
Äzırge, Astananyŋ dükenderı men bazarlarynan qymyzdyŋ tür-türın taŋdap ışuden tapşylyq bolmasa da, özge oblystarmen salystyrǧanda, bie sauu, qymyz öndıru ısınıŋ kemşın damuy sezıledı. Mūny şarua qojalyqtarynyŋ, fermerlerdıŋ belsendılıgınıŋ tömendıgımen de bailanystyruǧa bolady. Ärine, üiırlep jylqy baǧyp, bie bailap, qymyz öndıru zor eŋbektı qajet etedı. Türlı subsidiialar men biznestı qoldaudyŋ belsendı şaralary şaǧyn qojalyqtardy ainalyp ötude. Al, osy ıstı jandandyramyn, elordalyq qymyz öndıru ısıne üles qosamyn deuşıler jetkılıktı. Solardyŋ bırı Sairambai Dönenbaev Qoiandy auylynda jylqy ūstaidy. Osy ıspen ainalysqanyna on jylǧa taqap qaldy. Byltyr 35 bie bailasa, aldymyzdaǧy jazda 100 bie bailamaq nietı baryn aitty. Qymyzyŋyz qalai ötedı degenımızde: «Jelınıŋ basynan kelıp, ydystaryna qūiyp alyp ketıp jatady. Keide qymyzymyz jetpei qalatyn kezder de bolady» dedı. Sūranys bolǧan soŋ, Sairambai jylqynyŋ basyn köbeitıp otyr. Iаǧni, taza önımge sūranys bolǧanda, auyl arasyn eşkım qaşyqsynbaidy eken.
AURUǦA – ŞİPA, DERTKE – DAUA
Auruǧa şipa demekşı, qalalyq Tuberkulezge qarsy dispanserdıŋ bas därıgerı Bolat Boldybaev qymyzdyŋ emdık qasietıne toqtalyp, onyŋ nauqastarǧa üzbei berıletının aityp bergen edı. «Qymyzdyŋ ökpe aurularyna paidasy zor. Aurudyŋ aldyn alumen qatar, em alu kezınde aǧzanyŋ qorǧanys küşın arttyryp jäne basqa ışkı aǧzalardyŋ qalypty jūmys ısteuıne äser etedı. Būryndary köktem-küz ailarynda da ǧana paidaly susynmen qamtamasyz etuge mümkındık bar edı, qymyz daiyndau ısı bırşama jolǧa qoiylǧaly berı jyl on ekı ai boiyna as mäzırınen basty oryn alady» dedı bas därıger.
Soŋǧy kezderdegı zertteulerge qaraǧanda, qymyzdyŋ qūramyndaǧy spirt pen süt qyşqyly as qorytu bezınde söl bölınuın küşeitedı. Süt qyşqyldary bakteriialary toq ışektıŋ jūmysyn jaqsartady. Osy qasietterıne qarap, qymyzdy as qorytu, ışek joly, sozylmaly gastrit, asqazan men on ekı elı ışektıŋ jaralarynda, öt joly, sonymen qatar ökpe aurularynyŋ jeŋıl türlerı men jürek-qan tamyrlary aurulary, gipertonikalyq, ateroskleroz, anemiia, taǧy basqa dertterge daua ekenı belgılı bolyp otyr. Onyŋ qūramynda jeŋıl qorytylatyn belok, mailar, süt qyşqyly, süt qanty, fermentter men mineraldy zattar bar. Saumal ışıp, asqazan jaralaryn jazǧandar jaiynda talai estıdık. Demek, ıstıŋ közın bıletın iesı tabylsa, bienıŋ jelınınen süt emes, telegei teŋız tabys aǧyzuǧa bolady eken. Kezınde, Almaty oblysyndaǧy Myŋjylqy jailauyna jany üşın tüu Germaniiadan bır top adamdardyŋ ailap jatyp saumal ışkenınıŋ kuäsı bolyp edım. Qazırgı künde ol elde de öz qymyzyn öndırudı jolǧa qoiypty.
Mäjılıs deputaty Aldan Smaiyl qymyz öndırısın damytu turaly ūsynystaryn aityp, saual joldaǧan edı. Halyq qalaulysy «Jylqy sanyn 5 mln basqa jetkızgen AQŞ, 12 mln-nan asyryp otyrǧan Qytai men Resei osy tülık arqyly el äleumetınıŋ mäselelerın şeşude. Al 120 mln gektar jaiylymy bar Qazaqstandaǧy jylqynyŋ sany 1 mln 400 myŋ ǧana. Tarihi qūndylyqtardy qūrmetteu arqyly ūltty qasterleiık» degen-dı.
Bolaşaqta nebır arzanqol «Kolalarmen» şöl qandyrǧan ūrpaqtyŋ taŋdaiynda bal tatyǧan sary qymyzdyŋ dämı qalsyn desek, būl mäselenı keşendı türde şeşu kerek. Tiıstı zaŋnamalaryn qabyldap, ūlttyq taǧamdardyŋ naryqtaǧy ornyn belgılep, qūnarly susynnyŋ paidasyn nasihattap, daiyndau ısın, qoldanys mädenietın qalyptastyrmai bie bailap, qymyz sapyrǧan şaruanyŋ ısı alǧa baspaidy.
Aigül UAISOVA
