«Medeia» bola almadym…
– Roza apai, proza jazatyn qazaq äielderı öte az. Nege?
– Proza janr retınde – kürdelı. Proza qysqa qaiyrymǧa kelmeidı. Povest pen romandy aitpaǧanda, prozanyŋ qysqa türı äŋgıme bolsa, onyŋ özı on-jiyrma betke baryp jyǧylady. Proza taŋdaǧan taqyrypty zerttep, zerdelep, keiıpkerın tanyp, onyŋ obrazyn kemelıne keltırıp baryp jaryqqa şyǧady. Būl – ūzaq prosess. Proza poeziiadaǧydai sezımge ǧana qūrylmaidy. Däuır kelbetı, ūlt qasıretı, jeŋıs, jeŋılıs, qiianat, avtorlyq oi – bärı jymdasyp kelıp, kürdelı kompozisiia jasaidy. Demek, suretker saz balşyqqa beluardan batqandai jantalasady. Ne şyǧarmaŋmen jeŋıske jetesıŋ, ne jeŋılıs kütıp tūr. Sondyqtan da bolar, qyzdar prozadan görı poeziiaǧa qūştar. Prozanyŋ jügı auyr.
– Küläş Ahmetova «Aqyndyq – äiel üşın erek synaq» deidı. Jazuşylyq taǧdyr, qalamgerlık synaq sızge auyr tiıp jürgen joq pa? Synaqtan qalai müdırmei ötıp kele jatyrsyz?
– Aqyndyq qana emes şyǧar. Jalpy, taǧdyrdyŋ özı synaq pa deimın. Äiel jauapkerşılıktı moinyna qamyt etıp kiedı. Bıraq qamyt kiıp jürmın demeidı, alqa taǧyp jürmın dep oilaidy. Onyŋ üstıne ol äiel ne aqyn, ne jazuşy bolsa, tıptı kürdelırek şyǧar. Aqyn Saranyŋ Bırjanǧa: «Bırjan-au, künı qūrsyn ūrǧaşynyŋ» dep naluy da boiynda söz önerınıŋ quat-küşı bar äielge auyr ekenınıŋ dälelı ǧoi.
– Jattandy estıletın şyǧar, dese de, jūrttyŋ bärıne ortaq, köz aldyndaǧyny ǧana körıp, qolmen ūstalatyn dünienı ǧana jaratatyn basqa mamandyq ielerıne qyzyǧatyn, «men de sondai bolǧanymda ǧoi» dep ökınetın sätterıŋız bolmai ma?
– Joq. Men özımdı jazusyz elestete almaimyn. Azabynan görı läzzäty küştırek. Kökten kūiylyp tüsken söz özgenı emes, menı taŋdaidy. Maǧan ǧana qūiylady – baqyt qoi. Ol sözdı men söilemge jük etıp, oiǧa qamap, köpke qaitaram.
– Roza apai, «Ädebiet jynysqa bölınbeidı» dep maqala jazǧan edıŋız kezınde. Äitse de, «er adam bolǧanymda köbırek jazar edım» dep oilamaisyz ba?
– Alla menı äieldıkten artyq etıp jaratpasa dau aituǧa bola ma? Menıŋ er adam bolǧannan görı äiel bolyp jaratylǧanym äldeqaida tiımdırek şyǧar. Ärine, menen görı er adam baqyttyraq. Sebebı, jazu – olar üşın bırınşı kezekte. Äiel üşın jazu – ekınşı kezekte. Osy ekınşı kezektegısı jazuşy äieldı ömırbaqi tūnşyqtyrady. Eger jazudy bırınşı kezekke qoia alsa, ol äiel – naǧyz suretker.
– «Sız qandai suretkersız?» dep özıŋızden sūramai-aq qoiaiyn. Bıraq sız üşın jazu bırınşı kezektı bola aldy ma?
– Öltıretın boldyŋ ǧoi. Aiamaimysyŋ… Jazu – ekınşı kezekte. Jazudy bırınşı kezekke qoiatyn bolsam, otbasym qūrbandyq bolar edı. Men – «Medeia» bola almadym.
Oqyrmandy ömır süruge yntyqtyrǧym keledı
– Sızdıŋ şyǧarmaşylyǧyŋyzdy bır sözben «adam taǧdyry», «jan azaby» dep sipattapty äldebır jas ǧalym. Kelısesız be?
Osyndai auyr taqyryptardy jazu qiyn emes pe?
– Menıŋşe, adam taǧdyry da, jan azaby da tek suretkerge tän sipat. Būl sipat bolmasa şyǧarma tuylmaidy ǧoi. Men auyr taqyryptan läzzät ızdeimın. Oqyrmandy jylatyp qana qoiǧym kelmeidı. Jylatu arqyly jan-düniesın tazartyp alǧym keledı. Ömır süruge yntyqtyrǧym keledı. Qandai keiıpkerdıŋ obrazyn jasasam da, oqyrmanym sonyŋ yǧynda, sonyŋ jaǧynda bolyp şyǧa keledı. Maǧan keregı de sol.
– Sız on ekı jasyŋyzdan bastap körkem şyǧarma jaza bastaǧan ekensız. Alǧaşqy tyrnaqaldy äŋgımelerıŋız «Qazaqstan pionerı» gazetıne de jaryq körıp jürıptı. Mektep bıtırgen soŋ nege jurnalistikaǧa tüstıŋız?
– Marqūm Temırbek Qojekeev degen dekanymyz «jazuşy ne aqyn bolamyn deseŋder, filologiiaǧa baryŋdar» deitın edı. Filologiia barlyq instituttarda boldy. Al jurnalistika jalǧyz QazMU-da edı. Ataǧy da, aibary da küştı. Myqtylardyŋ bärı jurnalistikany oqyp bıtırgen syŋaily. Sodan armandap jürıp, qolym jetken mamandyǧym ǧoi.
– «Jurnalistika qalamgerdıŋ tılın jūtatady. Jurnalistikadaǧy tūlǧadan jaqsy jazuşy şyqpaidy» deidı käsıbi jazuşylar. Kelısesız be?
– Jurnalistikany bıtırdım degenım bolmasa, būl salada köp eŋbektengenım joq. Bälkım, sol dūrys bolǧan şyǧar. Öitkenı, jurnalistikany käsıp etıp meŋgergen adamnyŋ ädebietke sıŋuı qiyn. Onyŋ ne syry baryn döp basyp aita almaspyn. Suretkerlık mülde basqa sala, basqa talǧam. Bırı – ädebiet, bırı – aqparat. Aqparatqa körkem ädebiettıŋ salmaǧy – jük, kötere almaidy. Ekeuı ekı dünie. Jazuşy adamǧa öz ūltynyŋ tılın özgeden äldeqaida tereŋ bılgenı abzal.
– Soŋǧy jyldary baspasözden köp körınbei kettıŋız. Az jazyp jürsız be?
– Dūrys aitasyz. Jastau kezıŋde, jaryqqa şyǧarmalaryŋ şyqsa, bır beleske köterılgendei bolasyŋ. Tanylasyŋ, baǧalana bastaisyŋ. Eseie kele jauapkerşılık küşeiedı. Özıŋ talpynyp şyqqan biıkten qūlauǧa bolmaidy. Keŋ, auqymdy taqyryptarmen suretker retındegı küş-quatyŋdy körsetuıŋ kerek. Jauapkerşılık degen – osy. Jas kezıŋde ülkender keşırımmen qaraidy. Eseigen adamnyŋ kemşılıgı közge ūrady, äsırese, şyǧarmaşylyqta. Bızdıŋ aǧalarymyzdyŋ qolǧa qalam almai qoiatyndarynyŋ bır syry osy bolsa kerek. Sebebı, keibırınıŋ şyǧarmalaryn oqyp otyrǧanda, būrynǧysynan köp tömendegenı baiqalady. Ärine, barlyǧy derlık solai degennen aulaqpyn.
– Rasynda, «Ädebiet – mūhit. Tereŋdegen saiyn qauıp–qaterı de küştı» degen edıŋız bır jazbaŋyzda. Küşeigen qauıp–qater sol jügı auyrlai tüsken jauapkerşılık qoi?
– İä. Jazu jauapkerşılıkten tūrady.
Tarihi kezeŋdı körkem dünie retınde halyqqa jetkızu – mındet
– Taǧy bır sūhbatyŋyzda: «Özıme köŋılım tolmau dertı ūlǧaidy» deisız. Ol derttıŋ, sızdıŋşe, emı qandai?
– Jazu… Jazumen ǧana qauyşu. Jazudy ǧana maqsat etu, jazudyŋ küŋı bolu, jazudan ǧana qyzyq ızdeu…
– Al qalamgerge jazudyŋ küŋıne ainaluyna ne kedergı boluy mümkın?
– Tūrmys.
– Qatelespesem, qazır sız ūstazdyq etıp, şäkırt baulyp jürsız. Sızdıŋşe, jastarǧa üiretıp, şäkırtterdıŋ jetıstıgın körudıŋ quanyşy qaiyrly ma, taza şyǧarmaşylyqtyŋ quanyşy qaiyrly ma? Qaisysynan läzzat alar edıŋız?
– Şyǧarmaşylyqpen ainalysudan.
– Jiyrma jyl būryn alǧaşqy kıtabyŋyz jaryq körgen eken. Iаǧni, 1994 jyly. Odan bergı jiyrma jyl sızdı qandai şyǧarmaşylyq baqytqa jetkızdı? Jiyrma jyl būryn oilaǧanyŋyz köp pe edı jäne solardyŋ bärıne jete aldyŋyz ba?
– İä, alǧaşqy kıtabym 1994 jyly jaryq kördı. 1996 jyly M.Äuezov atyndaǧy akademiialyq teatrda «Mäŋgılık bala beine» şyqty. On segız jyl boiy teatrda anşlagpen jürdı. 1997 jyly Ǧ.Müsırepov atyndaǧy teatrda M.Äuezovtıŋ «Qaraly sūlu» äŋgımesınıŋ jelısımen pesam qoiyldy. 2000 jyly Ş.Aimanov atyndaǧy «Qazaqfilm» kinostudiiasynda «Qyzjylaǧan» körkemfilmı düniege keldı. Būl film dünie jüzın aralady. 2005 jyly «Mysyqtar patşalyǧy» täuelsız dramaturgiia nominasiiasyn jeŋıp aldy. 2010 jyly «Şatyr astyndaǧy Men» atty dramaturgiialyq şyǧarmam Memlekettık grantty ielendı. Jas rejisserlerdıŋ qyzyǧuşylyǧyn tudyryp otyrǧan osy şyǧarmalardy atauǧa bolady. Bıraq bıtırmegenım, jazbaǧanym köp. Oiymda san türlı taqyryp bar. Bırıne daiynmyn, bırıne daiyn emespın.
– Al qazırgı şyǧarmaşylyq josparyŋyz qandai?
– Şyǧarmaşylyq jospar bar, bıraq, onymdy jasyra tūraiyn, jaryqqa şyqqanda bärımız bırge tamaşalaiyq.
– Sız 1989 jyly Şyŋǧyshan turaly «Qūdıret-kie», 1992 jyly «Patşa qatyn U», sol sekıldı 1993 jyly oralmandar turaly «Şermende» atty körkem şyǧarmalar jazdyŋyz. Bertınde «saiasi taqyryptar qyzyqtyryp jür» dep edıŋız. Sızdıŋşe, saiasat pen tarihtyŋ arajıgı qandai?
– Saiasi taqyryptar körkemdık körınıste qyzyqtyratyny ras. Qazaq ūltynyŋ «memleket» degen ūǧymdy öz deŋgeiınde tüsıne almauy qauıptı. Bügıngı oqyrman men körermennıŋ patriottyq sezımın küşeitetın, ūlt süiıspenşılıgın arttyratyn tuyndylar kerek dep oilaimyn. Qazaq halqynyŋ tarihi-saiasi kezeŋın körsetetın körkem tuyndy kerek. Bıraq bız būl taqyrypty ūranşyldyqqa ūryndyryp, tym idealdy kezeŋ jasap, jaramsaqtanuǧa aparyp, tömendetıp aldyq. Şyn mänındegı tarihi kezeŋdı körkem dünie retınde halyqqa jetkızu mındet.
– Özıŋız osy taqyrypqa qalam terbep, tarihi körkem tuyndylarǧa susaǧan oqyrmannyŋ bır joǧyn tügendeuge üles qosa alar ma edıŋız?
– Qosar edım, eŋbektı baǧalaityn qalamaqy bolsa.
– Demek, tapsyrys bolsa jazasyz ǧoi?
– Ol tapsyrys menı ūstazdyqtan qūtqaryp, ekı-üş jyl aqymdy tölei alsa, nege jazbasqa?!
Tılımdı eşkım tüsınbese de, öz tılımde jaza beretın bolarmyn
– Älemdegı tılderdıŋ jyl saiyn on şaqtysy joiylyp otyrady eken. Qazaq tılınıŋ de bolaşaǧyna alaŋdauşylyq basym… Sız öz şyǧarmaşylyǧyŋyzdyŋ tılı men onyŋ bolaşaǧy turaly ne oilaisyz?
– Äkım Tarazi aǧaŋnyŋ äzıldep aitatyny bar edı: «orys tılıne audarylmai oŋbaisyŋ» dep. Audarma jazuşynyŋ auqymyn, auditoriiasyn keŋeitedı, oqyrmany köbeiedı. Ädebiet – bıreu. Ädebiet – öner. Adamzatqa ortaq qūndylyq. Al ädebietke qūbylys bolyp engen tūlǧa – sol ūlttyŋ bailyǧy. Ärıden – Şekspirdı, Tolstoidy älem ädebietınıŋ ırı ökılı dep alasyz. Bıraq ol aldymen aǧylşynnyŋ, orys ūltynyŋ bailyǧy bolyp tabylmai ma?
Jasyratyny joq, qazaqtyŋ mäiektı tılı jūtaŋdanyp barady. Ony bügıngı öz şäkırtterımnıŋ kelbetınen baiqaimyn. Körkem sözdıŋ täsılın şeşe almai , tüsınbei otyryp qalatyndary bar. Tıptı, qarapaiym söilemnıŋ özın tüsıne almai, tıksınıp otyratyndar tabylady. Ol degenıŋız, bügıngı ūrpaq kıtap oqudan oqşaulanyp qalǧanyn bıldıredı. Körkem ädebiettı oqymai kelgen, klassikalyq ülgıdegı ädebietten beihabar studenttermen kezdeskende demımdı ışıme jūtyp, qorqyp qalamyn. Ädebiet – ruhani azyq. Ädebiet –bılım, mädeniet, aqyl-oi. Būdan mahrūm adam topastanady, qylmysker, ez, qoǧamǧa jat, qauıptı bolady. Alaŋdatatyny – osy.
– Qazaq tılınıŋ Mäŋgılık eldıŋ tılı bolyp qalatynyna senesız be? Al eger senbeseŋız, aitqan jerden aulaq, tılıŋızdıŋ bolaşaǧynan ümıtsız bolsaŋyz, onda da osy tılde körkem şyǧarma jazudy jalǧastyrar ma edıŋız?
– Jaza beretın bolarmyn, menıŋ tılımdı eşkım tüsınbese de. Arab tılın bılmei tūryp, sol tılde namaz oqitynym siiaqty.
– Sız jalpy kım üşın jazasyz?
– Qyzyq sūraq eken. Änşı «änımdı tyŋdasa eken» deidı. Suretşı «suretımdı tamaşalasa eken» deidı. Men körermen men oqyrman şyǧarmalarymdy qabyldasa deimın.
Äŋgımelesken:
Näzira BAIYRBEK
