Tektınıŋ ömırı – özgenıkı,
Al ölımı ǧana özınıkı.
Äiteke bi
Qolymda – «Hairetdin Bolǧanbaev. Şyǧarmalary. Taǧylymy» (Astana, 2005 jyl) degen kıtap. Qūrastyryp, tüsınıkterın jazǧan – Qazaqstan Respublikasy Ǧylym akademiiasynyŋ korrespondent-müşesı, L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ prorektory Dihan Qamzabekūly.
Ǧalym-ınımız: «… Osy jūrt Hairetdin Bolǧanbaevty bıle me eken?» dep sūraqty tötesınen bır-aq qoiypty.
Şynymdy aitaiyn, keide öz-özıŋnen ūialatyn bır kezder bolady. Ana bır jyldary ūly Baukeŋnıŋ tälım-tärbiesın körgen, ūzaq jyldar qasynda bolǧan Mamytbek Qaldybai «Ataq pen şataq» atty kıtabyn köpşılık nazaryna ūsynady. Sonda batyr Baukeŋnıŋ şeksız de şetsız bılımıne qairan qalyp edım! Ömırınıŋ 25 jylyn äskeri qyzmetke arnaǧan qaharman qazaq qanşama kıtap qoparǧan deseŋızşı! Al «tap-taza» filolog myna men Bauyrjan aǧa oqyǧandarynyŋ jüzden bırın aşyp körıppın be? Äi, qaidam?
Endı myna kıtapty oqi otyryp, Alaş arystarynyŋ bırı – Hairetdin Bolǧanbaevtyŋ ūşan-teŋız bılımınıŋ, jan-jaqty közqarasynyŋ, jurnalistık qarymynyŋ (şynymdy aitaiyn) kuäsı bolyp, taŋ qalyp otyrmyn. Ärı būl kısı jönınde būryn-soŋdy oqymaǧanyma ökınıp te otyrmyn.
Qorǧaljynnyŋ Sabyndysynda – Gülnar apa Bolǧanbaeva, on ekı şaqyrym Qaraegın auylynda men «tūryp jäne tuyp degendei» … ol kısını bıluşı edım. Qanşama ret audan kölemınde ötetın ärtürlı jiyndarda, ıs-şaralarda apaidyŋ äŋgımelerın talai märte tyŋdaǧanbyz. Boiynan erekşe bır parasat esıp, bekzat bolmysy sezılıp tūruşy edı. Tektılık eken ǧoi! Kım bılgen, kım tüsıngen?
Osy jūrt Hairetdin Bolǧanbaevty bıldı me, bılmedı me? Kım bılsın!? Al men bılmeppın-au, bılmeppın …
Kıtapty bır-aq demde oqyp şyqtym. Oqyp şyqtym da qaiyra oqi bastadym. Alaş arysynyŋ ruhymen syrlasa bastadym. Qūdaiym-au! «Tūla boilary qan sasidy» degen maqalasynan keiın qalaişa tırı qalǧan?! Qandai batyldyq! Ruhani örlık pen erlık! Kezınde basmaşylardy adam beinesındegı jyrtqyştan bır kem kördık pe? Olar ūlt-azattyq qozǧalysynyŋ erlerı ekenın bıldırmedı bızge, bıldırmedı. Jyrtqyştar, ekı aiaqty haiuandar analar eken ǧoi. Mıne, Keŋestık imperiianyŋ ügıt-nasihatynyŋ pärmendılıgı.
Jä, maqalaǧa üŋıleiık: «31-ǧinuardan 10-fevralge şeiıngı künder Türkıstan halqynyŋ esınen ömırı şyqpas.
Ol künder – Türkıstan tarihynda siiamen emes, qanmen jazylatyn künder.
… Jügenı sypyrylyp, meiırımı ketken, auzy köpırıp, közı qyzarǧan adam-haiuan Qoqandyq köşelerınde qūtyrǧan qasqyrdai kärını, jasty, erkektı, äieldı talǧamai qyrǧan künder – ol künder. …Neşe bügın süiegıne qūldyq sıŋıp, tamyryna ırıŋ tolsa da būl künderdı ūmyta qoimas»
Oqi otyryp bolşevikterdıŋ jauyzdyǧyna janyŋ türşıgedı. Tūla boiyŋ tıtırkenedı! Osy rette esıme tüsıp otyrǧan bır uaqiǧany sabaqtai ketpesek bolmas.
Bolaşaq gensek, al sol kezdegı partiiadaǧy ekınşı adam, kökjötel K.U.Chernenkonyŋ bet-perdesı sypyrylǧan bır qandy soiqan turaly bılgenımızdı ortaǧa saludy jön körıp otyrmyn. Sol kez dep otyrǧanym – 1979 jyl. Qyryq toǧyz jyldan soŋ Qazaqstanǧa at basyn būrǧan K.U.Chernenko «özınıŋ zastavasy Horgosqa» orden tapsyruǧa kelgen. Asa biık deŋgeidegı mūndai adam qaidaǧy bır qatardaǧy zastavaǧa qalaişa kelgen deisıŋ ǧoi, baiaǧy. Söitse, onyŋ özındık tereŋ qūpiiasy bar bolyp şyqty.
Partiiaǧa osy zastavada ötse kerek. Alty ai ötpei jatyp, partiacheikanyŋ hatşysy bolyp şyǧa kelgen. Iаǧni, partiialyq mansaby qazaq jerınde bastau alǧan körınedı. Sonda qandai «erekşe eŋbegı» ötıp ketken deseŋızşı!? Adam qyrǧan. İä, panasyz qazaqtardy. Hairetdin aǧa Bolǧanbaev aitqandai «tūla boiyn sasyta» otyryp, adam qyrǧan. Jüz otbasydan artyq qazaqtar jan sauǧalap, «arǧy jaqqa ötpek bolǧanda pulemetşı Chernenko, bolaşaq gensek Chernenko, qūtyrǧan qanışer Chernenko jarty myŋnan astam qazaqty, bıreuın de tırı qaldyrmai qyryp salǧan. Oŋai ma, «jarty myŋnan astam bandittı» qyryp salu?!
Maqalany tüpnūsqadan söiletken jön şyǧar. « … pulemetchikom v tot den byl molodoi Chernenko. … Konstantin Chernenko, uvidev oruşih banditov – peşih i konnyh, – srazu zabyl pro vse svoi strahi i otkryl ogon. Ruchnoi pulemet, slovno jivoi, zabilsia v ego rukah. Disk mgnovenno opustel.
– Davai drugoi, Sovostia! – kriknul on vtoromu nomeru.
… Chernenko povernul stvol pulemeta k reke, srezal korotkimi ocherediami plyvuşih. Nikomu ne udalos vyplyt hotia by na seredinu reki». Mysyqtıleu qanışer «OGPU-daǧy erekşe eŋbegın» bıreuler esınde ūstap qalǧan joq pa?» degen üreimen kelgen.
Osy jazbalarda tarihşylar nazar audaratyn bırneşe jäittıŋ betı aşylǧan. Tüpnūsqaǧa taǧy bır üŋıleiık. « … V nachale 30-h godov, pri Goloşekine, vozglaviavşem kraikom partii, Kazahstan poterial bolee chetyreh millionov chelovek – polovinu vsego naseleniia. To byl stalinsko-goloşekinskii genosid». Nanbaisyz ba? Nanbasaŋyz «Sekretnyi vizit» iz jitiia Konstantina Chernenko» degen maqalany oqyŋyz. Avtory – kädımgı Vladislav Vladimirov («Prostor» jurnaly, №9, 1990 jyl, 162-164 better).
Al V.Vladimirovtıŋ kım ekenın közı qaraqty oqyrman bıle jatar. Kezınde Dimaş aǧa Qonaevtyŋ köp jyl kömekşısı bolǧan adam.
Äbden «jauyr bolǧan» ūlt ziialysy kım degen sūraqqa Hairetdin Bolǧanbaevtar der edım. Şyǧarmalaryn oqi otyryp, osyǧan közım äbden jettı.
«Bölek qazaq» Asqar Süleimenov aitqandai, «intelligensiia halyqtyŋ belınen tamǧan zadasy (asyly) bolsa, ol da, ärine,bel – besık, tas – tūǧyr, jaialyq – jailauynan äldebır bolymsyz «naq – naqtardy» almai tūra almaidy. Alaida, alu bar da, sol şeŋberdıŋ ışınde qalyp qoiu bar. Has intelligensiia – üzedı. Köseulıktı tastap, kösemdıkke barady».
Alaş arystary ūlt ziialylarynyŋ ozyq ülgısı bola bıldı. Kösemdıkke bardy. Jatsa da, tūrsa da jandaryna maza bermeitın ūlt taǧdyry qatty qinaityn.
Şyǧarmalaryn oqi tüseiık.
« … Işkı Orda – Bökeilık arasynda da qazaqtar «komissarlar şyǧyp, orys tovariştardyŋ» soŋynan qalmai qimyl jasap jatqan habarlar bar» (80-bet.)
Kezınde «Qyzyl imperiianyŋ soiylyn soǧyp, «Jaryq kün , aşyq aspan, taŋ rauany. Qolynda beibıt künnıŋ balǧa – oraǧy. Kötergen zaman jügın – Partiia, Otan, jyrymyz bügın saǧan arnalady» dep sairaǧan «jaqsy menen jaisaŋdar» bügınderı keudelerı «qars aiyryla» otyryp, keşegı körgen qorlyqtaryn közderıne jas alyp, mūŋ şaǧatyndaryn qaitersıŋ.
Kıtapty oqi otyryp, Hairetdin aǧamen syrlasa tüsesıŋ. Noǧai Ahmed baidyŋ, Hasenienıŋ iesınıŋ qaiyrymdylyǧy men qamqorlyǧyna täntı bolasyŋ. Bolasyŋ da kezınde ǧylym-bılım ızdep, aryp-aşyp jürgen Sūltanmahmūt Toraiǧyrovqa aǧaiyndary, Süiındıktıŋ juandary, qol ūşyn beruge jaramaǧandaryna qarnyŋ aşidy.
«Medrese Haseniede qazaq balalarynyŋ sany jyldan-jylǧa köbeiıp keledı» dep quana jazady şäkırt-jasöspırım Hairetdin Bolǧanbaev.
«Jer jaldau» degen maqalasyna nazar audaraiyq. «Aqtöbe uezı bırınşı Börte bolysy üşınşı auyl otyryqşy bolǧanyna ekı jyl bolmai-aq dosylnai jerlerın jaldai bastady. … Byltyr osy auyldan atqamıner otbasylary men bırsypyra ılkemdı jastary meşıt saluǧa jaratam dep 300 desiatina jerdı bır orysqa arendaǧa bergen edı. Bıraq onan berı bır zaman öttı, ne aqşa, ne meşıttıŋ qaida jürgenın bılgen kısı joq».
Aldauǧa tüsıp qalǧan qazaqtardyŋ jaǧdaiyna qatty alaŋdauly. Osy maqalada osydan bır ǧasyrdai būryn jazylǧan emes, künı keşe jazylǧandai äserde qalasyz.
«Onysy älı tūra tūrsyn, myna biyl satqan jerdıŋ bır şetı auyldyŋ ırgesıne tiıp tūr. Jūrttyŋ osy künı az da bolsa, qara-qūrasy bar. Bügınge şeiın sol az maldaryn osy satqan jerlerıne jaiyp otyratyn edı. Endı mūnan soŋ qozy-laǧyna şeiın arqandap baqpasa, qalai baǧady?»
Qūddy bır ana jyldary qazaq jerınıŋ taǧdyryn bırınşı oqylymda-aq şeşıp tastaǧan halyq qalaularyna arnap jazǧandai.
Taŋdana otyryp, ary qarai oqi tüsemın. Qazaqqa jan aşu – osyndai-aq bolar!
«Orynborda biyl ötken jalpyqazaq sezı (osyny eskerıp) … bastauyş mektepter ana tılınde oqytylsyn jäne de «Qazaq» (gazettı aitady – T.Y.) emlesı qoldanylsyn dep qauly şyǧardy»
Şırkın-ai! Bılım salasyndaǧy şeneunıkter bır sät nazar audarsa ǧoi, osy jazbalarǧa tek ana sütın emıze otyryp oqytaiyq dep otyrǧan joq pa, qairan Hairetdin aǧalar!!
Al bız şe? Bız balalardyŋ miyn synaq alaŋyna ainaldyrdyq. Tyqpalap jatyrmyz-au, tyqpalap. Aǧylşynşa bılmeseŋ, qaraŋ qalasyŋ. Ne degen paryqsyzdyq?! Keŋes kezınde orys tılın bılmeseŋ, aştan ölesıŋ deuşı Hairetdin Bolǧanbaev aǧalardan alǧan taǧylym qaisy, käne?
Taǧylym demekşı, özım bıletın, közın körgen, äŋgımelerın estıgen, «Saryarqanyŋ abyzy» atanǧan Jaiyq Bektūrovtyŋ «Ūly hannyŋ ūrpaqtary» degen maqalasyn oqyp otyrmyn.
Kezınde orys aqynynyŋ «Russkie jenşiny» degen poemasyn oqyǧan edık. Dekabrister äielderınıŋ tırşılıgıne riza bolatynsyŋ. Söitsek, naǧyz erlık pen örlıktıŋ mysaly Rahima analarymyzda jatyr eken ǧoi!
Äi, būl tektılık degendı qoi. Tektınıŋ tūiaǧy bolmasa, Rahima şeşemız bala-şaǧasyn ertıp, erınıŋ şarasyz taǧdyryn bölısuge, jer aiaǧy qiian Arhangelskıge bara ma?
Rahima apanyŋ ürım-būtaq, jau jüregın ädemılep tarqatyp-aq bergen Jaiyq aqsaqaldyŋ taǧdyry da oŋai bolmaǧan. Sıbır ormandarynda qanşama jyl aǧaş qūlatyp, qaiǧy-qasıret şegıp, beinet körgen. Özınıŋ öleŋmen jazǧan «Taiburyldyŋ ölımı» atty romanynda:
«Arpalys, jantalasta sürdık ömır, kiım ne, adamǧa da bolyp jebır. Jatatyn oryn bolmai, ışer as joq, kärı-jas şūbyrǧan bır, taŋdai kebır. Qūrysyn büitıp körgen qorlyq ömır, qabyl bop qara qarǧys, külkıŋ kömır, közdelıp maŋdaidan aq, ne jelkeden. Bosqan köp, ökşesıne kırıp şögır» degen bolatyn şerlı qart, şejıre-qalamger.
Men Qaraǧandydaǧy öz oquymdy (QarMU) aiaqtap, elge keldım. Sabyndyda Gülnar apaiǧa kezıktım. Jaǧdaiymdy estıp, rizaşylyǧyn bıldırıp edı. Balasymen qyzmettes boldyq dese bolady. Tıptı, Gülnar apai aityp otyrǧan «Ömır daŋǧyl emes, 1959 jyly bır azamatqa oryn kerek boldy da, Tūiaq (erı) sebepsız qyzmetten bosady» dep joldasynyŋ ädıletsızdıktıŋ qūrbany bolǧanyna renji jazyp edı. Sol «bır azamatty» da jaqsy bıluşı edım.
Al endı bır mäselenıŋ basy anyq aşyq. «Jaqsynyŋ jaqsylyǧyn ait, nūry tassyn» degendı osyndaida aitu kerek şyǧar. Bükıl Qazaq elı tügıl, qorǧaljyndyq aqyn Mūqan Saǧymbekūly aitqandai, «Qyrandai jelge qarsy ūşqan», öz Qorǧaljyny anyq bıle bılmegen esımdı el esıne jetkızgen ǧalym-ınımız Dihan Qamzabekūlyna degen alǧysymyz şeksız.
Kördık bızder nebır qara betterdı,
Keudemızdı keremet bır kek kerdı.
Zamandastyŋ bärı iıldı zamanǧa,
Bız tık tūrdyq.
Bızdı ol sonsoŋ jek kördı, –
degen aqyn Serık Aŋsūŋqarūlynyŋ öleŋ joldarymen «tämäm-tämäm» demekpın.
Tıleubek YSQAQOV,
QR bılım beru ısınıŋ ozyq qyzmetkerı
