Sailaudan keiıngı sılkınıs

2005 jyly parlament sailauynyŋ nätijesıne narazylyq tanytqan Qyrǧyzstan halqy eldı 15 jyl basqarǧan Asqar Aqaevtyŋ bilıgın audaryp, ol elden ketıp, boi tasalauǧa mäjbür bolǧan edı. Onyŋ ornyn basqan revoliusiia serkesı Q.Bakiev te 5 jyldan soŋ elden qaşyp şyǧyp, Belorus jerınen pana tapty. Osy jaǧdai qyrǧyz elınde taǧy qaitalandy. Atap aitqanda, 4 qazanda ötken parlament sailauynyŋ nätijesımen kelıspegen narazy jūrt 6 qazanǧa qaraǧan tünı prezident äkımşılıgı men parlament otyratyn Aq üige basyp kırıp, qazırgı prezident Sooronbai Jeenbekovtyŋ kabinetınıŋ byt-şytyn şyǧardy. Ört şyqty. Jergılıktı aqparat qūraldarynyŋ jazuynşa, polisiia men arnaiy jasaq narazylarǧa eşqandai qarsylyq körsetpegen.

TOLQUDYŊ TAMYZDYǦY: ŪRLANǦAN DAUYS

Körşı eldegı biylǧy sailauǧa 16 partiia qatysqan. Sailau nätijesı boiynşa, «Birimdik», «Mekenim ­Kyrgyzstan», «Kyrgyzstan» jäne «Butun Kyrgyzstan» partiiasy 7 paiyzdyq mejeden ötken. Mūnyŋ ışınde jaŋadan qūrylǧan bilık partiiasy «Birimdik» 24,5 paiyz dauys alsa, «Mekenim Kyrgyzstan» 23,88, «Kyrgyzstan» 8,76 paiyz dauys jinaǧan. Oppozisiiadan jalǧyz «Bütün Kyrgyzstan» partiiasy ǧana 7,13 paiyz dauys jinap, qalǧan 12 partiia parlamentke ötpei qalǧan.
Sailau nätijesı jariia­lanǧan­nan keiın jeŋılgen partiialar sailauşylardyŋ dauysyn satyp alu faktılerı, äkımşılık resurs­tardy paidalanu jaǧdailary bolǧanyn aityp, mälımdeme jasady. Būl jaǧdai biılıktıŋ qylt etken qaraulyǧyn körse, tüp qotaryla atqa qonyp, şeruge şyǧatyn aq qalpaqty aǧaiyndarǧa ūnamai qaldy da, kezektı tolqudyŋ tuyndauy­na türtkı boldy. Sonymen sailaudyŋ ertesı Bışkektegı ortalyq alaŋda sailau nätijesıne qarsy narazylyq ötıp, oǧan myŋdaǧan adam qatysty. Olar ­Jeenbekovtyŋ bilıkten ketuın, qaita sailau ötkızudı talap etedı. Narazylyq kezınde 800-ge juyq adam zardap şegıp, 19 jastaǧy jas jıgıt mert boldy. 13 adam jansaqtau bölımıne tüstı.

ÄP-SÄTTE ÜLKEN ÖZGERISKE ŪLASTY

Halyqtyŋ tolquynan keiın Qyrǧyzstan bilık jüiesınde saiasi daǧdarys qalyptasty. Mäselenı beibıt jolmen şeşkısı kelgen ­prezident ­Sooronbai ­Jeenbekov 6 qazanda ortalyq sailau komissiiasyna sailau kezınde bolǧan zaŋ būzuşylyqtardy tekserudı tapsyryp, «qajet jaǧdaida sailau qorytyndysyn joiudy» ūsyndy. Köp keşıkpei ortalyq sailau komissiiasy parlament sailauy­nyŋ nätijesın joidy. Elde üilestıru keŋesı qūrylyp, oǧan bırqatar saiasatkerler endı. «Butun Kyrgyzstan» partiiasynyŋ jetekşısı Adahan ­Madumarov keŋes jetekşısı bolyp taǧaiyndal­dy. Bıraq dürlıkken jūrt mūnymen toqtaǧan joq. Aq üige basyp kırıp, prezident kabinetınıŋ oiranyn şyǧaryp, artynşa ört qoidy. Osydan keiın ­Sooronbai Jeenbekov mälımdeme jasap, saiasi küşter bilıktı zaŋsyz tartyp aluǧa äreket etıp, sailaudy ­syltauratyp, qoǧamdyq tärtıptı būzdy dep narazylardy aiyptady. «Qala tūrǧyndarynyŋ tynyştyǧyn būzdy. Tärtıp saqşylaryna baǧynbai, därıgerlerdı sabap, ǧimarattardy talqandady. Qan tögılmesın, bır de bır azamattyŋ ömırıne qauıp tönbesın dep küştık qūrylymdarǧa oq atpauǧa būiryq berdım. Qazırge deiın jaǧdaidy uşyqtyr­mau üşın mümkın bolǧan ärekettıŋ barlyǧyn jasadyq. Memlekettıŋ tynyştyǧy, qoǧamnyŋ tūraqtylyǧy deputat mandatynan biık» dedı Jeenbekov.
Narazylar talabynan soŋ būrynǧy prezident Almazbek Atambaev, eks-premer Sapar İsakov, būrynǧy deputattar Sadyr Japarov pen Ravşan Jeenbekov qamaudan bosatyldy. 6 qazanda keşke Bışkekte qonaq üige jinalǧan bır top deputat seisenbı künı demonstranttar talabymen qamaudan şyqqan Sadyr Japarovty premer-ministrlıkke ümıtker retınde ūsyndy. Būǧan deiın osy top Jogorku Keneş töraǧasy Dastanbek Jumabekovtyŋ otstavkaǧa ketu turaly ötınışın qabyldap, jaŋa spiker retınde «Bir Bol» fraksiiasynyŋ deputaty Myktybek Abdyldaevty taŋdaǧan edı.

JEENBEKOV QAIDA JÜR?

Qazırge deiın Qyrǧyz­standa 4 basşy auysyp, el tarihyndaǧy 5-prezident Sooronbai Jeenbekov bilık jürgızıp jatyr. Aqaev eldı 15 jyl basqarsa, onyŋ ornyna kelgen Qūrmanbek Bakiev 5 jyldan keiın özı de şetelge qaşty. Orta Aziiadaǧy tüŋǧyş äiel perzident retınde tarihta qalǧan Roza Otynbaeva 2010 jyly 27 mausymda ötken referendumnyŋ nätijelerı boiynşa prezident bolyp sailanyp, bır jarym jyl bilık jürgızdı. Al Almazbek Atambaev 2011 jylǧy 1 jeltoqsannan 2017 jylǧy 24 qaraşaǧa deiın el biledı. Odan keiın bilık tızgını ­Atambaevtyŋ jaqtasy ­Sooronbaiǧa öttı. Köp ötpei Atambaev pen ­Jeenbekovtyŋ arasy būzylyp, soŋy ­Atambaevtyŋ 11 jylǧa sottalumen tynǧan edı. Endı mıne şeruşıler sol Atambaev pen onymen bırge sottalǧan lauazymdy tūlǧalardy da türmeden bosatyp aldy. Türmeden bosaǧandardyŋ arasynda joǧaryda aitqanymyzdai bilıkke qaita jaiǧasyp jatqandary da bar. Osy jaǧdaiǧa bailanysty sarapşylar Sooronbai da ornynan ketuı mümkın dep otyr. Bıraq qazır özın «legitimdı prezident» ekenın mälımdegen Sooranbai Jeenbekov pen ükımet müşelerınıŋ qaida ekenı belgısız.

NARAZYLYQ SEBEBI NEDE?

Qyrǧyzstan aqparat qūraldarynyŋ mälımetınşe, būl jolǧy saiasi dodada sailauşylardyŋ 56,5 ­paiyzy dauys beruge qatysqan. Bıraq sailau qorytyndysynan keiın oppozisiia «sailauda zaŋ būzu köp bolǧandyqtan, sailau nätijesın moiyndamaitynyn» aityp, ony qaita ötkızudı talap ettı. Oppozisiialyq «Ata-Meken» partiiasy būl dodany «el tarihyndaǧy eŋ las sailau» dep atady. Parlamentke ötpei qalǧan şaǧyn partiialar prezident Jeenbekovke jaqyn sanalatyn «Birimdiktı» öz kandidattaryn ötkızude äkımşılık resursty qoldandy dep aiyptady, bıraq prezident jaqtastary mūny joqqa şyǧardy. Onyŋ üstıne prezidenttıŋ ınısı Asylbek Jeenbekov jäne qazırgı parlamenttegı joǧarǧy lauazymdy adamdardyŋ bırazy osy partiia atynan ümıtker retınde sailauǧa tüskenı halyqtyŋ şamyna tise, 2019 jyldan berı «jemqorlyq jasady, aqşany şetelge jıberdı» dep jūrt narazylyq tanytyp kele jatqan Raiymbek Matraimovtyŋ yqpalyndaǧy partiia – «Mekenim Kyrgyzstan»-nyŋ da ülken basymdyqpen parlamentke ötıp ketuı jaǧdaidy odan ärı uşyqtyrdy.
Aldyŋǧy oryndy ielengen üş partiia da ­Euraziia ekonomikalyq odaǧyn jaqtaidy jäne Reseimen qauıpsızdık salasynda jaqyn yntymaqtas­tyq ärıptestıktı küşeitu kerek dep esepteidı.
Qyrǧyzstandaǧy jaǧdai turaly jūrttyŋ pıkırı de är qily. Bıreuler mūny naǧyz demokratiia dep baǧalasa, endı bıreuler bır memelekettıŋ simvoly bolǧan Aq üige basyp kırıp, ört qoiudy josyqsyzdyqqa balap jatyr. Qalai bolsa da, mäselenıŋ beibıt ärı zaŋdy jolmen şeşılgenı dūrys. Öitkenı mūnyŋ artynda qoǧamnyŋ tynyştyǧy men ekonomikalyq ülken mäsele tūr. Bauyrlas körşı elge tūraqtylyq pen tynyştyq tıleimız.