Būryn bır eldı kemel aqylymen ūiytyp otyrǧan aibyndy aqsaqaldar boldy. Sol qariianyŋ dualy auzynan şyqqan asyl sözdı bärı qadır tūtty. Bızde qazır sondai tektı atalardyŋ qatary sirep barady. Sondai qazynaly qarttyŋ bırı – Qasym Täukenov. Būl kısı qatardaǧy mal mamanynan oblys basşylyǧyna deiıngı qyzmet jolynan öttı. Arǧy-bergı igı jaqsylardyŋ közın kördı. Aqmola oblysy men Atbasar audanynyŋ qūrmettı azamaty. Bırneşe tanymdyq kıtaptyŋ avtory. Nauryz merekesı qarsaŋynda ömırden körgenı köp ardaqty azamatqa sälem bere baryp, aşyq äŋgımelestık.
QALADA QAZAQY İIS JOQ
– Qasym Appasūly, sızdı elordanyŋ qart tūrǧyny dep aituǧa bolady. Qalanyŋ damu joly köz aldyŋyzda ainadai sairap jatyr. Alǧaşqy sözdı tuǧan şaharyŋyzdan tartyp, örbıtsek…
– Raqmet, ainalaiyn! Men özı qalanyŋ ırgesınde jūrt «Köktal» auyly dep aitatyn jerde şyryldap jaryq dünie esıgın aştym. Būryn ol ataǧy dürıldegen Kirov sovhozy boldy. Qazır elordanyŋ qūramyndaǧy kölemı ülken şaǧyn audanǧa ainaldy. Alǧaşqy eŋbek jolym da sodan bastaldy. Ärine, būrynǧy Aqmolanyŋ – Astana bolǧany köŋılımdı quanyşqa toltyrady. Saryarqanyŋ tösıne osyndai qala salǧanymyzdyŋ özı eldıŋ mereiın ösırdı. Erteŋge senımımızdı nyǧaitty. Jaqsylyq üiırılgen jerge yrys ta keledı. Ony eşkım eşqaida alyp ketpeidı. Bıraq osy eldıŋ azamaty retınde özektı örteitın ökınış te bar. Men kez kelgen närsege syn közben qaraityn adammyn. Sodan oiymdy bükpesız aitamyn. Bügıngı bas orda – kezındegı Selinograd oblysynyŋ ortalyǧy bolyp dürkıredı. Tyŋ igerudıŋ ortalyǧy dep äspettedı. Şaharda 270 myŋ halyq tūrdy. Sol kezde qalada «Qazaqselmaş», «Selinselmaş» zauyty men tıgın fabrikasy sekıldı auqymy keŋ mekemeler jūmys ıstedı. Tūrǧyndardyŋ denı sonda eŋbek ettı. Bügınde sol qūrylymy ırı käsıporyndardyŋ qyzmetı toqtaǧan. Qazır Astana jūrtynyŋ sany bır millionǧa jettı dep jar saldyq. Qalanyŋ basy men halyqtyŋ sanyn ösıre bergennen paida az. Jūrttyŋ bärı aq jaǧaly basşy bola bermeidı ǧoi. Elorda ırgesı qalanǧan şaqta qūrylys qarqyny örıs aldy. Jastardyŋ köbı sodan nan tapty. Qazır ol da bäseŋdedı. Sonda millionnan astam eldı jūmyspen qalai qamtamasyz etemız? Manaǧy men aitqan zauyt-fabrikalar joq. Osyny kım oilap jatyr?
– Degenmen, şahar az merzım ışınde adam tanymastai özgerdı. Bıraq sodan ūlttyq erekşelıktı baiqaisyz ba?
– Şyndyǧyn aitaiyn ba?
– Aityŋyz.
– Qalada qazaqy iıs joq. Ǧimarattar men tūrǧyn üilerdıŋ säuletı basqa. Fransiia, Qytai, Reseidegı salynǧandardyŋ ülgılerın köşırdık. Ol bızdıŋ bolmysymyzdy aşty ma? Bır sözben aitqanda, Astananyŋ är köşesınen ūlttyq erekşelık baiqalyp tūru qajet. Osyny arhitektura men qūrylystyŋ jılıgın şaǧyp, maiyn ışıp jürgen mamandar eskermeidı. Mäselen, Taşkentke barsaŋyz, özbek elıne kelgendı bırden baiqaisyz.
Qazır taǧy bır mäsele moinymyzǧa mındı. Qaharly qys kelse, elorda aspanyn jylu ortalyqtary men jeke üilerden, myŋdaǧan maşinadan şyqqan budaq-budaq kök tütın tūmşalaidy. Ony quuǧa Saryarqanyŋ ökpek jelınıŋ şamasy kelmeidı. Ekınşı Almatyny basymyzǧa äkeldık. Adam densaulyǧynyŋ dūrys boluy 53 paiyz – auaǧa, 32 paiyz suǧa bailanysty. Bız bügın osy ekeuınen aiyrylaiyq dep otyrmyz. Bır million halyqty bır jerge jinau qajet pe? Osyny da oilaǧan jön. Şahardy Qaraǧandyǧa qarai ūzartyp salǧanda, kök tūmandy Saryarqanyŋ jelı ūrşyqtai üiırıp äketer me edı dep oilaimyn. Sonda qalanyŋ tynysy aşylyp, auasy tazarady. Mysaly, Europada köpqabatty üiler yqşam audandarǧa bölınıp, boi kötergen. Kışıgırım qalaşyq sekıldı. Bızge de osy ädıstı qoldanǧan oryndy. Qūdaiǧa şükır, bızde jer jetedı ǧoi. Aitalyq, sol jaǧalaudaǧy köşelerdıŋ enı tar. Sony keŋeitıp saluǧa boluşy edı. Odan keiın, jauapty qyzmetkerler köşenı salǧanda batys pen şyǧystan soǧatyn jeldı esepke alǧan dūrys.
– Jaqsy, aǧa. Sız Aqmolanyŋ tarihi atauyn bıraz zerttedıŋız. Būl jaǧynan tyŋ derekter bar ma?
– Aqmola – ejelden tarihy bai öŋır. Būl jerde keşegı Kenesary hannyŋ ızı qalǧan. Talai jaqsylar ǧūmyr keşken orda. Al «Aqmola» atauyna bailanysty türlı derekter bar. Keibır oiy tar adamdardyŋ qazaqşadan orysşa «Belaia mogila» dep tıkelei audarǧan tüsınıkterıne qalaişa ışıŋ auyrmaidy. 1961 jyly Aqmolaǧa kelgen Hruşev: «Mne rasskazali, chto nazvanie goroda Akmolinska v perevode s kazahskogo na russkii oznachaet «Belaia mogila». Dlia trudiaşihsia goroda, kotoryi iavliaetsia sentrom selinnogo kraia, eto nazvanie malo podhodiaşee» dep, jergılıktı jūrttyŋ pıkırın eskermei, 1961 jyly 20 nauryzda Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesı Prezidiumy qaulysymen Aqmolany bır-aq künde Selinograd atady. Qazaq sovet ensiklopediiasynda Aqmolanyŋ aty «qalanyŋ oŋtüstıgındegı saz jynystarynan tızılgen töbege bailanysty» dep būrmalanyp jazylǧan. Eger ondai töbe bolsa, qala Aqmola emes, «Saztöbe» nemese «Aqtöbe» atalǧan bolar edı.
Jalpy, qazaqtyŋ şekarasy molamen şegendelgen. Būl jaiynda zamanymyzdyŋ zaŋǧar jazuşysy Mūhtar Äuezovtıŋ «Sybannyŋ molasynda» degen äŋgımesınde baiandalady. Onyŋ üstıne saiyn dalada köp kezdesetın beiıtter – boranda adasyp, jauynda jaurasaŋ, qaraŋǧyda joldan adassaŋ, pana bolatyn qorǧanyŋ da. Sondyqtan «Aqmola» degen söz «qorǧan» degen maǧyna beredı. Endı bır äŋgımede Aqmola – Caryarqanyŋ bel ortasyna oryn tepken kielı, äruaqty jer ekenıne, mal basy tez ösetın, aǧynyŋ mol boluy degendı bıldıredı deidı. Aǧynyŋ aǧyl-tegıl moldyǧynan Aqmola atanǧan degen köŋılge qonymdy oidy Dimaş Ahmetūlynyŋ auzynan estıgen edım. Qysqasy, Aqmola atauy köne zamannan kele jatqan halyqtyq ūǧym ekenı aian.
ŪLTTYQ GASTRONOMİIа BOLMASA, BAR ASYLDAN AIYRYLAMYZ
– Basqa mamandyqtyŋ tūlparyn erttep mınseŋız de, tarihqa tereŋırek üŋılıp, bırtalai tanymdyq kıtaptar jazdyŋyz. Būǧan ne türtkı boldy?
– Bärı orystyŋ ūly derjavalyq şovinizmınen bastaldy. Jastaiymnan solardyŋ ortasynda östım. Bızdı ünemı tömen sanap, ekınşı sortty ūlt retınde qarady. «Oqymaǧan, nadan jūrt» dep baǧalady. Sodan namysym naizaǧaidai şatyrlap, ızdenuge tura keldı. Ärı ūltyŋdy özge bıreu kemıtıp jatsa, sen qalai būǧyp otyrasyŋ. Sonau köne däuırden syr tartqan tarihi jinaqtardan bastap, bügınge deiıngı jaryq körgen kıtaptardy süzıp şyqtym. Qajettı derekterdı aq paraqqa türtıp otyrdym. Olardyŋ arasynda jürgennen keiın, solardan artyq bılmeseŋ, senı tūnşyqtyryp tastaidy. Sondyqtan basqa ūlt ökılderımen teŋ därejede söilesıp, şovinisterdı maŋdaidan soǧuǧa bıraz dünienı bılıp aldym. Olardyŋ tarihy da qym-qiǧaş eken. Özderıne özderı qaişy kelıp, şyndyǧyn aşyp otyrady.
Menı halqymyzǧa qatysty köptegen derekter taŋǧaldyrdy. 1897 jylǧy sanaqta 4 millionnan artyq qazaq bolǧan. Resei imperiiasynyŋ ışındegı mūsylman halqynyŋ 30 paiyzyn qazaqtar qūraǧan. Qandas tatarlardan da köp bolǧanbyz. Bıraq imperiia qūramynda oqyǧany, ziialysy köp jūrt – tatarlar. Bız ekınşı orynda tūryppyz.
Bylai qarasaŋyz, Keŋes Odaǧyn ornatqandardyŋ ışınde joǧary bılımı barlar joq. Qyzyl partiia kösemı Leninnıŋ özı zaŋ fakultetın syrttai bıtırgen. Bılımsızdıkten sanasy taiaz jandar Keŋes ükımetın lagerge ainaldyrdy.
Al ötken ǧasyr basyndaǧy alaş azamattary qandai edı?! Olardyŋ bärı şetınen oqyǧan, toqyǧan ǧūlamalar boldy. Toqsan paiyzy joǧary bılım alǧan. Jäne anau-mynau emes, oqu ordasyn altyn medalmen bıtırdı. Mıne, osyndai jaǧdailar menıŋ janymdy tolǧandyrdy. Bız osal emes ekenımızdı tüsındım. Sony basqalar, äsırese, jastar keŋırek bılsın dep qolyma qalam ūstadym. Kıtap jazuǧa sol itermeledı.
– Būryn babalarymyz tektı bolǧan deimız. Bıraq sol asyl qasiet joiylyp bara jatqan joq pa?
– Jalpy, tegın bılmegen jūrttyŋ ūrpaǧy teksız bolyp ösedı. Būl – ömırdıŋ özı san qyrynan däleldegen aqiqat. Al tegın bılu – tuǧan elıŋnıŋ, halqyŋnyŋ tarihyn jete tanuǧa jeteleidı. Bızdı keibıreuler köşpelı jūrt dep, syǧandarǧa telıgısı keledı. Bızdıŋ olarǧa tük qatysymyz joq. Qazaq erteden dala zaŋymen ömır sürgen. Täuke hannyŋ jetı jarǧysy halqymyzdyŋ ädep-ǧūryp zandarynyŋ jinaǧy sanalǧan. Bärı de eseppen jazylǧan. Eger bır keleŋsız jaǧdaida adam mert bolsa, qūn iesıne jüz jylqy aiyp tölegen. Būl degen – dala demokratiiasy. Jūrtymyz tört tülıktıŋ babyn taba bılgen. Mal baǧudyŋ da öz mädenietı bar. 1916 jyly 6 million qazaq 3 million 400 myŋ jylqy ūstaǧan. Al endı 1990 jyly Keŋes ökımetınıŋ şūǧylaly sosializm qūrdyq, güldenıp jatyrmyz degen uaqytynda Qazaqstandaǧy jylqynyŋ sany bır jarym millionǧa äzer jettı. 1928 jylǧy kollektivtendırudıŋ aldynda 1 million 70 myŋ tüie bolsa, 1990 jyly jalpaq elde 170 myŋ tüie qalǧan. 1897 jylǧy sanaqta Atbasar uezındegı ärbır otbasyǧa 14.7 jylqy, 4. 2 tüie, 8.6 ırı qara mal, 40-50 qoidan kelgen. Osyndai maly bolǧan eldı kedei dep aitasyz ba? Bız qazır qazaqtyŋ boiynda bolǧan köp jaqsy qasietten ajyrap baramyz. Maldyŋ da berekesın ketırıp aldyq. Jastardyŋ köbı qalaǧa toptasty. Onyŋ bärıne käsıp qaidan bolsyn. Köşe sypyrady, bazarda arba süireidı, kölıkpen adamdardy tasidy. Bıreuı ǧimaratty küzetşı bolyp qoridy. Jas qyzdar jeŋıltek jolǧa tüstı. Otbasylyq qūndylyqtar da qūldyrady. Maǧan osy salmaǧy auyr mäselenıŋ bärı qabyrǧama qaiystai batady. Būryn qalany azyq-tülıkpen kolhoz-sovhozdar qamtamasyz ettı. Olardyŋ bastarynan baǧy taiǧannan keiın qospasy köp şeteldık önımderdıŋ däurenı jürdı. Qazır şahar ırgesındegı auyldarda jūrt mal ūstamaidy. Bärı tamaqty şärıden tasidy. Bız – maldyŋ etımen, sütımen sūryptalyp ösken halyqpyz. Qanymyzdy taza saqtap tūrǧan – sol. Ūlttyq gastronomiia bolmasa, bar asyldan aiyrylamyz. Qazaqty tektı bolǧan dep nege aitady? Bızdıŋ qanymyz tek bırınşı top bolǧan. Qazır qarasaŋ, ekınşı, üşınşı, törtınşı topqa jalǧasqan. Ol degen söz, ūlttyq asyŋnan aiyrylyp bara jatqandy däleldeidı. Osyǧan ışım udai aşidy. Būǧan äzırşe eşkım köŋıl bölmei otyr.
– Keŋes däuırınde basşylyq qyzmet atqardyŋyz. Ol kezdegı Arqadaǧy jaǧdai belgılı. Sonda ūlttyq mäseleler qalai şeşımın tapty?
– Keŋes imperiiasy ūlt mäselesınıŋ esıgın tars bekıtıp, jauyp qoidy. Oǧan eşkımdı kırgızbeuge tyrysty. Bıraq synalap enuge jol tapqandar boldy. Basymyzdan türlı jaǧdai öttı. Şovinisterge ūlt mäselesıne kelgende Leninnıŋ aitqandaryna sılteme jasap, auyzdaryn jauyp otyrdym. Osynda oblystyq partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy Morozov degen boldy. Būl – 1986 jyldyŋ köktemı. Sol Morozov jergılıktı jūrtqa pysqyryp qaramaidy. Kadr turaly aitsam, sözımdı jüre tyŋdaidy. Bırde taza auada seruendep jürgende: «Sız nege ūlt mäselesın dūrys şeşpeisız. Men myna töraǧaǧa aqyldylyǧymnan taǧaiyndalǧan joqpyn, tuǧan halqymnyŋ atynan otyrmyn. Sondyqtan menımen eseptesıp, aitqanymdy eskerıp jürıŋız. Men sızge aldymda osy qyzmettı atqarǧan Şaidarov pen Jolmūhamedov siiaqty bola almaimyn. Sözımdı tyŋdaŋyz» dep nyǧyrlap söiledım. Sonda ol maǧan: «Eşteŋe etpeidı, üirenıp ketesıŋ» dep keketıp jymidy. Şyndyǧynda, basşylyqqa qazaqtardyŋ arasynan qorqaq, jaltaqtardy qoiady. Qolynan ıs keletın, eljandy azamattardy jolatpaidy. Sodan 1986 jyldyŋ 13 nauryzyndaǧy oblystyq partiia komitetınıŋ jabyq biurosynda şydamym bır künde «bombadai» jaryldy. Morozovpen jalǧyz özım aiqasqa tüstım. Bır jarym saǧattyq şaiqas kezındegı menıŋ däleldı sözımnen soŋ ol «jedel järdem» şaqyryp, auruhanadan bır-aq şyqty. Emhanada qozǧalmastan tabany kürektei bır ai jatyp aldy. Qazaqstannyŋ Ortalyq Komitetınen komissiia kelıp, bolǧan jaǧdaiǧa tekseru jürgızdı.
– Sızdı eşkım qoldaǧan joq pa?
– Bır adam qoldady. Ol – Dınmūhamed Qonaev. Köp ūzamai Almatyda Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ plenumy bolyp, coǧan bardym. Plenumnyŋ aldynda är oblystyŋ basşylary bırınşı hatşynyŋ qabyldauyna kıredı. Morozov «auyryp» jatqandyqtan, el basşysyna jalǧyz kırdım. Dınmūhamed Ahmetūly kezdesken saiyn maǧan: «Qasym» dep arqamnan qaǧa qarsy alyp, jylylyq tanytatyn. Būl joly: «Äi, Täukenov senbısıŋ» dep salqyn jüzben qarsy aldy. Soǧan qaraǧanda ol kısıge bızdıŋ oblysta ötken jabyq biurodan dūrys aqparat berılmegendıgın tüsındım. Sodan oǧan barlyq jaǧdaidy aityp berdım. Olardyŋ myna qylyqtaryna tosqauyl qoiylmasa, keleşekte elımızde bas köterer azamattar qalmaitynyn jasyrmadym. Ol sözımdı tügel zeiın salyp tyŋdady. «Qasym, senıŋ bügın maǧan kırgenıŋ qandai jaqsy boldy. Men köp närseden beihabar ekenmın ǧoi» dep jauap berdı. Aqyry, Morozov ornyn bosatyp, öz jönın tapty.
«KOKChETAV» KÖKŞETAUǦA AINALDY
– Kezınde Qazaqstannyŋ bırınşı hatşysy bolǧan G.Kolbin sızdı aldymen Şymkent oblysyna bırınşı hatşylyqqa baruǧa ūsynys jasapty. Odan bas tartypsyz. Ekınşı Joǧarǧy Keŋes Prezidimuynyŋ töraǧasy qyzmetın ūsynypty. Oǧan da kelıspepsız. Nege?
– Oŋtüstık ölkege baruǧa densaulyǧym jaramady.
– Bıraq 1989 jyly Kökşetau oblystyq partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy bolyp bardyŋyz ǧoi…
– İä, Kökşetauǧa da baruǧa köŋılım tartpady. Ony atqaruǧa densaulyǧym kelmeidı dep aityp edım, Kolbin sözımdı tyŋdamady. «Şymkentke barmadyŋ, Joǧarǧy Keŋeske kelmedıŋ, Kökşetau Aqmolaǧa jaqyn, aua raiy da jaǧady» dep jolymdy bır-aq kestı.
– Ony tanuşy ma edıŋız?
– Tanyǧanda qandai! Ol oqiǧa bylai bolǧan. Bırde egın oraǧy bastalar aldynda Almatyda respublikalyq jiyn öttı. Är oblystyŋ basşylary egın oruǧa daiyndyqtary jönınde esep berdı. Men de şyǧyp söiledım. «Egındı ysyrapsyz jinap alamyz desek, kömekke är jerden mehanizatorlardy alǧyzbai, öndırısten kölık bölgızbei bolmaitynyn, äitpese, uaqytynda südıger jyrtylmai, saban jinalmai qalatyndyǧyn, onyŋ mal şaruaşylyǧyna kerı äserı tietındıgın» aityp edım, Kolbin menıŋ eskertpelerımdı jaqtyrmai, salǧan betten maǧan şüilıgıp, menı jerden alyp, jerge saldy. Sonymen bır ai ötpei egın oru nauqany bastaldy. Qyrsyqqanda, qyrküiekten bastalǧan jauyn bır tolastamady. Soltüstık oblystarda egın oraǧy jürmei toqtady. Kolbin şyn sasaiyn dedı. Egın aralaǧan bolyp, bızge ūşyp keldı. Barlyq jaǧdaidy közımen kördı. Bızben aqyldasa bastady. Söitıp, Almatyǧa baryp, teledidardan söilep, respublikanyŋ barlyq eŋbekkerlerın jūmyldyryp, zorǧa degende egındı jinap alǧanbyz. Sodan menı jaqsy tanyp qaldy.
– Tabiǧaty körkem oblysty basqarǧanda osyǧan «köŋılım tolady-au» dep aitatyn bır ısıŋız bar ma?
– Ony Kökşetaulyqtardan sūra. Bıraq qazaqtardyŋ namysyn köterdım. Onda köp ıstegen joqpyn. On üş jyl boiy asqazan jarasymen auyrdym. Sodan Mäskeudegı «äidıkter» emdeletın auruhanaǧa baryp tekserıldım. Sonda därıgerler: «Būl qyzmet sızdıŋ densaulyǧyŋyzǧa ziian, jüikeŋızge salmaq tüsedı» dep anyqtama jazyp berdı. Sodan öz erkımmen qyzmetten ketuge tura keldı.
– Jūrt sızdı «Kokchetavty» Kökşetauǧa ainaldyrdy dep aitady…
– Ol ras. Şyndyǧynda, sol kezde ūşaqtan tüskende kielı Kökşetau emes, qaidaǧy «Kokchetav» qarsy alyp, basqa elge kelgendei äser alasyŋ. Qalaǧa jaqyndai bergende, adam boiyndai qyzyl ärıppen jazylǧan älgı jūryn atau taǧy da aldyŋnan şyǧady. Qaradan qarap, tynysyŋ tarylady. Sodan bolmas dep, oblys basşylaryn jelkelep jürıp, aeroporttaǧy «Kokchetav» dep jazylǧan sözderdıŋ ornyna «Kökştaudy» jazǧyzdym. Qysqasy, Kökşetauǧa öz atauyn qaitardym. Būl şeşım özge ūlt ökılderıne ūnamai, partiia jinalystarynda talqylap, maǧan qarsy aşyq pıkır ūiymdastyrdy. Ony qazaqtyŋ azamattary da qoldady. Tıptı, Kökşenıŋ asyl perzentı Erkın Äuelbekovtıŋ özı qarsylyq körsettı. Bır jiynda oǧan: «Öz elıŋızde otyryp, Kökşetauǧa nege qarsy şyǧasyz?» dep edım, basyn ūstap otyryp qaldy.
EKI AǦAM ESIMNEN KETPEIDI
– Ötken ǧasyrdaǧy seksenınşı jyldardyŋ soŋyna taman Aqmolada ūlttyq ruh oiandy. Oǧan qatysyŋyz bar ma?
– Būl 1986 jylǧy Jeltoqsan oqiǧasynan keiın örıstedı. Almatyda jastar alaŋǧa şyǧyp, ūlttyq ruhty atoilatty. Däl sol kezde Aqmolada da qazaq jastary toptanyp, alaŋǧa jinaldy. Sol jeltoqsan aiy öte salqyn boldy. Jastardy azamattyq kiım kigen qauıpsızdık komitetınıŋ qyzmetkerlerı qorşap alǧan. Oblystyq partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy Braun, ideologiia hatşysy Esmaǧambetova bärı de syrtqa şyqpai, kabinette būǧyp otyr. Sodan jastar jazyqsyz arandap qalmasyn dep solardyŋ ortasyna bardym. Onda general Jaqiia Seitqaziev jür eken. Kele jastar maǧan jan-jaqtan saualdaryn jamyratty. «Respublika basşylyǧyna bızdıŋ eldı tanymaityn, salt-dästürımızdı bılmeitın adamdy nege äkelgen? Aqmolada qazaq mektepterı, balabaqşalary joqtyŋ qasy. Oljas Süleimenovtıŋ «Aziia» degen kıtabyn nege satqyzbaidy?» degen sūraqtardy qoidy. Qal-qadırımşe, olarǧa barlyq jaidy tüsındırdım. «Qazaqşa mektep, balabaqşa qajet deitınder bolsa aşamyz. Ol aşylmasyn degen söz joq. Ol da jüiemen ıske asatyn närse» dep qyz-jıgıtterdı sabyrǧa şaqyrdym. Qamauǧa alynǧandardy bosatqyzdym. Sonymen jastar alaŋnan tarady.
– Al qalada alǧaşqy qazaqşa mektep pen balabaqşa qalai aşyldy?
– Qazır Aqmolada bırınşı temır jol saldym, alǧaş qazaqşa mektep, balabaqşa aşuǧa mūryndyq boldym dep özeurep aitatyndar bar. Äi, onyŋ bärı jai qu sözben atqaryla salmaidy ǧoi. Oǧan jüielı jospar, qarjy qajet. Sodan qazaqşa bılım ordasy men balabaqşa aşudy qolǧa aldyq. Äuelı soǧan balalardyŋ sanyn anyqtau üşın qaladaǧy közı aşyq oqyǧan azamattardy är köşege bölıp, tızım jinadyq. Qanapiianova degen menıŋ orynbasarym boldy. Soǧan osy jūmysty jüktedım. Özı orystıldı edı. Ünemı orysşa söileitın. «Sodan sen oryssyŋ» desem, şyj-byj bolady. Mäselen, 1897 jylǧy sanaqta adamnyŋ ūlty esepke alynbaǧan. Kım qai tılde söilese, sol ūlty bolyp jazylǧan. Oǧan osy derek turaly jazǧan tarihşynyŋ kıtabyn oquǧa berdım. Sodan ol namysqa qamşylap mındı. Är jūma saiyn tızımdı jinaqtap otyrdy. Mysaly, myna köşedegı mektepke qazaqşa klasqa jüz bala barady dese, sony josparǧa kırgızdık. Oǧan oblystyq josparlau bölımı men qarjy bölımın jūmyldyrdyq. Qazaqşa synyp aşylǧan mektepterge, balabaqşalarǧa qosymşa qarjy bölındı. Rasyn aitqanda, Kanapiianova jan salyp, jūmys ıstedı. Sondyqtan, būl köppen bıtken igılıktı ıs boldy.
– Sanaly ǧūmyryŋyzda el qadırlegen talai tūlǧalarmen syilastyŋyz. Solardyŋ arasynan kımder esıŋızde qaldy?
– Jaqyn aralas bolǧan azamattar köp boldy ǧoi. Ekı ǧana tūlǧaǧa toqtalaiyn. Egemen elımızdıŋ alǧaşqy Qorǧanys ministrı, Keŋes Odaǧynyŋ batyry, Halyq qaharmany Saǧadat Nūrmaǧambetov aǧamdy jadymnan şyǧarǧan emespın. Adamgerşılıgı biık, öte namysşyl azamat edı. Ol kısı Aqkölge kelıp tūratyn. Bırde menıŋ Morozovpen aradaǧy bolǧan jaǧdaidy estıp, elge kelgende ädeiılep maǧan soqty. «Äi, Qasym saǧan riza bolyp jürmın. Oblystyq partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy oblystyq atqaru komitetınıŋ töraǧasyn jūmystan şyǧaruşy edı, al komitet töraǧasynyŋ bırınşı hatşyny qyzmetten quǧany būryn tarihta bolmaǧan. Sırä, faktılerıŋ küştı bolǧan ǧoi» dep arqamnan qaǧyp, rizaşylyǧyn bıldırdı. Atbasarda tuǧan belgılı jazuşy Seiıtjan Omarov aǧamyzben tuǧan jerge kelgen saiyn jüzdesıp jürdık. Öte mädeniettı, biiazy mınezdı kısı bolatyn. Mıne, osy ekı aǧam esımnen ketpeidı.
– Ūlystyŋ ūly künı de keldı. Halqyŋyzǧa bır lebızıŋızdı bıldırseŋız?
– Nauryz – köneden kele jatqan ūly meiram. Ony barlyq şyǧys halyqtary toilaidy. Bızdıŋ ūltymyzda Ūlystyŋ ūly künın airyqşa qadırlegen. Kie sanaǧan. Qystan qysylmai şyqqan jūrt bır-bırınıŋ amandyǧyn bılgen. Qariialar jastarǧa batasyn berıp, aq jol tılegen. Mıne, biyl it jyly esık qaǧyp kırdı. Babalarymyz ittı jetı qazynanyŋ bırı sanaǧan. Sondyqtan ittıŋ jönı bölek. Jaqsylyqqa toly jyl bolady dep oilaimyn. Arman degen tört tūiaǧy typyrşyp tūrǧan arǧymaq sekıldı ǧoi. Menıŋ de armanym bar. Bız – «Janym arymnyŋ sadaǧasy, arym janymnyŋ sadaǧasy» dep bılgen erjürek atalardyŋ ūrpaǧymyz. Qazır ömırdıŋ mänı aqşaǧa ainalyp barady. Sondyqtan ūlttyq asyl qasietımız, tektılıgımız joǧalmasa eken dep armandaimyn. Elımızdıŋ erteŋı jarqyn bolsyn!
– Äserlı äŋgımeŋızge raqmet! Köp jasaŋyz!
Sūhbattasqan
Azamat ESENJOL
