Töleutai SÜLEIMENOV: ALTY AIDA TÄUELSIZDIGIMIZDI ELU MEMLEKET TANYDY

Bügınde Qazaqstan – älemge tanylǧan, öz sara joly bar memleket. Elımız azattyqtyŋ şirek ǧasyr toiyn bır ǧasyrǧa jük bolar jetıstıktermen qarsy aldy. Osy jolda qanşama eselı eŋbek pen maŋdai ter tögıldı. Derbestık alǧan jyldarda Elbasyǧa senımdı serık bolyp, täuelsızdıktıŋ tūǧyryn biıktetken azamattar boldy. Solardyŋ bırı – körnektı qoǧam jäne memleket qairatkerı, egemendıktıŋ eleŋ-alaŋ şaǧynda Syrtqy ıster ministrı bolǧan Töleutai Süleimenov. Bız ūly mereke qarsaŋynda ardaqty azamatpen jüzdesıp, sonau bır kök bairaǧymyz jelbıregen alǧaşqy jyldarǧa köz jıberıp, äŋgıme örbıtken edık.

AZATTYQ BASYMYZǦA QONǦAN BAQYT

– Aǧa, ärbır halyq üşın tä­uelsızdıkten artyq qūndy­lyq joq. Sondyqtan sözımızdı osy bır kielı ūǧymnan bastap oi qorytsaq?

– Arǧy ǧasyrlardy ait­paǧanda, soŋǧy jetpıs jyl boiy Keŋes odaǧynyŋ qūramynda ömır keştık. Barlyq eldık mä­selelerdı Mäskeu şeşıp, qa­rapaiym jol salu men tūrǧyn üi köterudıŋ özın solar arqyly jüzege asyrdyq. Özımızde erık bolmady. Qandai bır reformany ıske asyruǧa joǧarydan rūqsat qajet. Bızdıŋ respublikadan şyqqan önımderdıŋ bärın solar ūqsatyp, öz qarjymyzǧa qajettı dünielerdı sol kezdegı odaqtyŋ astanasynda otyrǧandardyŋ kabinetın jaǧalap, sūrap alamyz. Sondai bır zaman boldy.
Al Täuelsızdıktıŋ jönı bölek. Ärine, bız ony maidanǧa şyǧyp alǧan joqpyz. Bıraq, ol bızge oŋai kelgen joq. Ǧasyrlar boiy babalar basyn bäigege tıgıp, armandaǧan azat ruhtyŋ jemısı edı. Ūzaq jyldar boiy älemdegı superderjava sanalyp kelgen odaq tübı şırıgen terektei qūlady. Endı barlyǧyn özımız aldymyzǧa maqsat qoiyp, şeşetın boldyq. Azattyq – basymyzǧa qonǧan baqyt. Ony ūzaq küttık. Osy jolda halqymyzdyŋ asyl azamattary qūrban boldy. Ötken ǧasyrdyŋ basynda ǧūmyr keşken ūlt ziialylary Reseiden bölınıp, derbes memleket bolsaq dep armandady. Keŋes ükımetı erkın oilaityn, ūltyn süigen adamdardy quǧyndady, türmege japty, aqyry atu jazasyna kestı. Azattyq alǧannan keiın olardyŋ bärı aqtaldy. Solardyŋ aŋsaǧan armandary men jüzege asyrmaq bolǧan maqsattaryna qolymyz jettı. Būdan artyq quanyş joq. Ekı ǧasyr tūsyndaǧy osyndai baqytty şaqty körgenıme rizamyn. Egemendıktıŋ alǧaşqy jyldarynda qiynşylyqtar boldy. Būrynǧy qan tamyrlaryndai bailanysyp jatqan odaqtas respublikalar arasyndaǧy bailanys üzıldı. Jaŋa şaŋyraq kötergen jas elmız. Aldymyzǧa demokratiialyq zaiyrly memleket boludy maqsat tūttyq.

– Sol kezde aldymyzda qandai jol tūrdy, ülgı bolatyn elder boldy ma?

– KSRO-nyŋ Syrtqy ıster ministrlıgınde qyzmet ıstep jürgende köp şet mem­leketterdıŋ saiasaty men täjı­ribelerımen tanyspyn. Äsırese, Europa elderı, onyŋ ışınde Vengriia, Polşa, Bolgariia, Chehiia, jäne Rumyniiany jaqsy bılemın. Olardyŋ Keŋes odaǧynyŋ blogyna kırse de, bas erkı özderınde jäne qarjylyq qory men jeke äskerı boldy. Soǧan taŋǧalyp, osyndai bolsaq dep armandadyq. Ol uaqytta ükımettık delegasiiamen şet elge şyqsaq, bızdı Keŋes odaǧynyŋ azamaty sanaityn. Qazaq degen söz joq, Qazaqstannyŋ aty aitylmaidy, soǧan ışımız küiedı. Joǧaryda aitqan memleketterde adam kapitaly men saiasatty jürgızu täjıribelerı bar edı. Bızde ol dūrys qalyptaspaǧan. Sondyqtan sol elderdıŋ täjıribesın baǧdarlap köru kerek degen oi boldy. Nege deseŋız, aldymen tıldı tüsınemız, ekonomika men äskeri quaty jaǧynan jaqyndau. Sol üşın ekı aradaǧy ärıptestıktı ūlǧaityp, bır-bırımızben tanysu kerek. Ol kezde bızdı eşkım jöndı bılmeidı. Söitıp, täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynda syrtqy saiasatty Europadan bastadyq. Qanşa degenmen ekonomikasy damyǧan, örkeniettı el sanalady. Odan keiın Oŋtüstık Aziiaǧa nazar audaryp, olarda qandai täjıribe bar, jekeşelendırudı qalai jürgızdı, ūlttyq valiutalary bar ma, damu reformasy qalai jüzege asty, sonyŋ bärın mūqiiat zerdeledık. Egemendık alǧannan keiın bızdıŋ aldymyzda Qazaqstandy älemge tanystyru maqsaty tūrdy. Osymen alǧaşqy künnen bastap ainalystyq. Aldymen Bırıkken Ūlttar ūiymy men Europadaǧy Qauıpsızdık jäne Yntymaqtastyq ūiymyna kıru qajet boldy. Halyqaralyq qarjy instituttary men odan bölek aimaqtyq odaqtar bar, solarmen bailanysu kerek. Arab elımen qarym-qatynas qūryp, islam konferensiiasyna qatystyq. Alǧaşqy alty aida täuelsızdıgımızdı elu memleket tanydy.

– Bırıkken Ūlttar Ūiymyna qabyldanu qalai bolǧanyn taratyp aitsaŋyz?

– 1991 jyly 16 jeltoqsanda Qazaqstan täuelsızdıgın jariia­lady. Jaŋa jylǧa deiın on künnen artyq uaqyt bar. Memleket basşysy «Eŋ bırınşı qandai mäsele qajet?» dep sūrady. Men ol kısıge Bırıkken Ūlttar Ūiymyna kıruımız qajet, sonda basqalar bızdıŋ elımızdı tanidy dedım. Sodan bır aptanyŋ ışınde Prezident Nūrsūltan Nazarbaev BŪŪ-nyŋ sol kezdegı bas hatşysyna hat jazdy. Jeltoqsannyŋ aiaǧynda Qazaqstan Respublikasynyŋ BŪŪ-ǧa müşe bolyp qabyldanuy turaly Elbasymyz qol qoiǧan ötınış Bas hatşyǧa tabys etıldı. 1992 jyldyŋ 23 qaŋtarynda BŪŪ-nyŋ Qauıpsızdık Keŋesı öz mäjılısınde Bas Assambleiaǧa Qazaqstandy beibıtşıl memleket retınde BŪŪ-nyŋ müşelıgıne qabyldaudy ūsyndy. 1992 jyl­dyŋ 2 nauryzynda BŪŪ-nyŋ Bas Assambleiasynyŋ 46-sessiiasy Qazaqstandy Bırıkken Ūlttar Ūiymyna müşe etıp qabyldady. Bızdıŋ elımızdıŋ täuelsızdıgı halyqaralyq tūrǧydan tanyldy. Söitıp, ūiymǧa müşe memleketterdıŋ jalauy jel­bıregen alaŋda tuymyz köterıldı. Oǧan bız qatty quanyp, keudemızdı maqtanyş lebı kernedı. Eu­ropadaǧy Qauıpsızdık jäne Yntymaqtastyq ūiymyna da kıru üşın bır jarym apta ışınde qūjattardy äzırlep, 1992 jyly onyŋ müşesı atandyq.

ALǦAŞQY JŪMYS AQ PARAQTAN BASTALDY

– Egemendıktıŋ eleŋ-alaŋ şaǧynda Syrtqy ıster mi­nistrı boldyŋyz. Elımızde diplomatiia qyzmetı tolyq qalyptaspaǧan şaq. Sondai uaqytta tyǧyryqtan şyǧu üşın jūmysty neden bastadyŋyzdar?

– Ärine, qiyn boldy. Ministrlıktıŋ alǧaşqy jūmysy aq paraqtan bastaldy. Keŋes däuırınde onda on şaqty ǧana adam jūmys ıstep, olardyŋ qyzmetı konsuldyq viza berumen şektelgen. Odan basqa syrtqy saiasat bolǧan joq. Täuelsız el atandyq. Endı az adammen jūmys ısteu mümkın emes. Qan­şama qūjattardy daiyndau qajet. Sodan Elbasyǧa «KSRO Syrtqy Ister ministrlıgınde, elşılıkterde ıstegen otandastarymyzdy jūmysqa şaqyraiyn» dep aittym. Ol kısı qoldau körsettı. Olar baspana mäselesı qalai bolady dep sūrady. Elbasy «Mäskeudegı baspanalaryn satyp, osy jaqtan päter satyp alsyn» dedı. Degenmen, bes-alty mamanǧa baspana berıldı. Söitıp, ministrlıktıŋ jaŋa qūramy diplomatiialyq qyzmette täjıribesı mol Sälım Qūrmanǧojin, Qaiyr Omarov, Viacheslav Ǧizatov sekıldı käsıbi mamandarmen tolyqty. Bır jyl ışınde ministrlıkke jetı jüz adamdy jūmysqa aldyq. Arnaiy komissiia qūryldy. Ony Sälım Qūrmanǧojin basqardy. Elımızdegı halyq­aralyq qatynastar fakultetın bıtırgen mamandar men tıl bıletın oqytuşylardy, syrtqy saiasatpen ainalysyp jürgen azamattardyŋ bärın şaqyryp, jeke-jeke äŋgıme ötkızıp, qyzmetke qabyldadyq. Olardyŋ bılımı men bılıktılıgın jetıldıru üşın Päkıstan, İndiia, Qytai, İran jäne Europa elderınıŋ Syrtqy ıster ministrlerımen kelıssöz jürgızıp, üş aiǧa oqu jıberdık. Qarjynyŋ tapşylyǧynan mamandardyŋ jolaqysyn ǧana töledık. Olar oqyp kelgennen keiın syrtqy saiasattyŋ qyzmetı jandana bastady. Jūmysymyz jeŋıldegendei boldy. Ministrlık ışınen departamentter qūryp, negızgı qūrylymdy qamtamasyz ettık. Ol kezde şet elderde elşılık älı aşylǧan joq edı.

– Bastapqy kezde qai memlekette elşılık aşyldy?

– Aldymen Amerika Qūrama ştattarynda, sodan keiın Türkiiada, Vengriiada aşyldy. Reseide bızdıŋ ökıldık boldy, ony elşılıkke ainaldyrdyq. Sodan keiın būrynǧy odaqtas on bes respublikada elşılık aşudy bastadyq. Oǧan qarjy bölınıp, elşılerdı äzırledık.

– Sol kürdelı kezeŋge bügıngı közben qarap, qandai oi tüier edıŋız?

– Ol – menıŋ ömırım. Jıgerge toly jastyq şaǧym desem bolady. Tabanymyz jerge timei kündız-tünı jūmys ıstedık. Aqşa degenge qaraǧan emespız. Bır künde elımızge özge memleketterdıŋ ekı-üş Syrtqy ıster ministrı keledı, solardy qabyldaimyz. Ol uaqytta samoletterdıŋ bärı tünde ūşyp keledı. Taŋǧa deiın aeroportta jürıp, solardy qarsy alamyz. Rezidensiiaǧa alyp kelemız. Bızdıŋ elımızge ne maqsatpen kelgenın bılıp, Elbasyǧa qandai mäseleler aitady, kımmen kezdeskısı keledı, sonyŋ bärın jazyp alamyn. Sol qaǧazdyŋ bärı taŋerteŋ Memleket basşysynyŋ aldynda jatady. Uaqytpen sanasu, otbasyny oilau degen joq. Onyŋ barlyǧy elımız tezırek eŋsesın tıktep, damyǧan memleketterdıŋ qataryna qosylyp, halqymyzdyŋ jaǧdaiy jaqsarsyn degen adal niet edı. Ekonomikamyz damu üşın investisiia tartylyp, ozyq elderdıŋ qataryna tezırek qosyludy oiladyq. Egemendıktıŋ alǧaşqy şaǧynda zaŋ jaǧynan da qiyndyqtar boldy. 1993 jylǧa deiın būrynǧy Qazaq KSR- ınıŋ zaŋdaryna qosymşa tolyqtyrular men özgerıster kırgızıp otyrdyq. Ol uaqytta Almatyǧa deputattar sessiiaǧa jylyna ekı ret keledı. Ol bızge qiyndyq tudyrdy. Sonyŋ bärı bügınde tarihqa ainaldy.

– Jaŋa bır sözıŋızde investisiia turaly aityp qaldyŋyz. Olar bızge qalai keldı?

– Ol kezde şeteldıŋ alpauyt kompaniialary Qazaqstandy bılgen joq. Jäne bızdıŋ territoriiada iadrolyq qaru boldy. Iаdrolyq derjava sanalǧan Europa memleketterı: «Bızge ol qarudy ne ısteisızder, ony özderıŋızge qaldyrasyzdar ma, älde Reseige beresızder me?» dep sūrady. Osy kelıssöz ūzaqqa sozyldy. Prezident olarǧa: «Bız demokratiialyq, naryqtyq qatynaspen jüremız. Bızge iadrolyq qaru kerek emes. Bıraq sol qarudyŋ zardabyn tartqan halyqqa qoldau qajet» degen jauap aitty. Būl Qazaqstannyŋ salmaqty strategiialyq taŋdau jasaǧanyn, iadrolyq qarudan bas tartqan el märtebesıne ie bolǧanyn körsettı.
Ärine, sondaǧy qiynşylyqty sözben jetkızu qiyn. İnfliasiia men jūmyssyzdyq deŋgeiı şaryqtap ketıp, jūrtşylyq şeruge jiı şyqty. Zauyt pen fabrikalardyŋ jūmysy toqtap, oqyǧan közı aşyq adamdardyŋ denı künkörıs qamymen saudaǧa kettı. Tezırek investisiia tartyp, ekonomikany köteru kerek boldy. Bailyqtyŋ bärı jerdıŋ astynda jatty. Ony paidalanu üşın mol qarjy qajet. Körşılerde aqşa joq. Sondyqtan investisiiany damyǧan memleketterden ızdeu kerek. AQŞ, Europa memleketterı men Malaiziia, Singapur, Qytai jäne Arab elderın qaldyrmai aralap, elge investisiia tartuǧa tyrystyq. Elbasynyŋ älem aldyndaǧy bedelı men ıskerlıgınıŋ arqasynda şeteldık investorlar keldı.

KÜRDELI KEZEŊDE ŞŪǦYL ŞEŞIM QAJET

– Sol toqsanynşy jyl­dardyŋ basynda elımızdıŋ bas ordasyn ortalyqqa köşıru turaly pıkırler aityla bastady. Sızdıŋ sodan habaryŋyz boldy ma?
– Habarym ǧana bolǧan joq, ortasynda jürdım desem bolady.1993 jyly Elbasymen osy Aqmolaǧa ūşyp keldık. Ol kezde men Syrtqy ıster ministrımın. Bızdı Aqmola äkımşılıgınıŋ basşysy A.Braun kütıp aldy. Sodan vertoletpen Ereimentauǧa ūştyq. Soǧan barǧan kezde Prezident maǧan «Oŋaşa jürıp qaitaiyq» dep ekı tastyŋ üstıne baryp otyrdyq. Ol kısı: «Kördıŋız be, myna jer qandai jaqsy, auasy taza, keŋ dala. Almatyda aua joq, üiler tauǧa şyǧyp barady, ärı jer sılkınısınen de qauıp bar, elordany osy jaqqa köşırsek qalai bolady?» degen oi tastady. Būl ūsynysty men de qoldap, ony ūiymdastyru kerek dedım. Memleket basşysy «Aldymen ziialy qauymnyŋ pıkırın bıleiık, bızben bırge jazuşy Oralhan Bökei jür. Soǧan osy mäselenıŋ şet jaǧasyn aityp tüsındır» dep tapsyrma berdı. Men sol kezdegı «Qazaq ädebietı» gazetınıŋ bas redaktory, ömırden erte ozǧan daryndy qalamger Oralhan Bökeige Elbasy aitqan pıkırdı jetkızıp, Astanany Aqmolaǧa köşıru turaly ziialy qauym men el arasyna oi tastap, olardyŋ közqarasyn saraptaiyq degen sözdı aittym. 1994 jyly Aqmolaǧa on bes şaqty ministrlerdıŋ qūramy jinaqtalǧan delegasiiamen kelıp, osy jerdıŋ tabiǧaty men suyn zerttep, bolaşaqta elorda bolǧan uaqytta maŋyzdy ǧimarattar qai jerde boi köteredı, sonyŋ bärın anyqtap, Elbasyǧa daiyndap körsettık. Ärine, alǧaşynda astanany auystyruǧa qarsylyqtar boldy. Bıraq elordany Arqa tösıne köşıru dūrys bolǧandyǧyn uaqyt körsetıp otyr. Sondai kürdelı kezeŋderde täuekelge bara bıletın şūǧyl şeşımder qajet boldy. Öitkenı adamdardyŋ bärı aqşa, jūmys dep künkörıstık jolǧa tüstı. Halyqtyŋ oiyn būru kerek. Astananyŋ auysqany halqymyzdyŋ sanasyn özgertıp, otansüigıştık ruhty oiatty. «Elorda salyp jatyrmyz» dep jastar bılekterın türıp, eŋbek ettı. Adamǧa jaŋa oi kelıp, jaŋaşa maqsattar qalyptasty. Eldıŋ nazary elordaǧa būrylyp, ötken kemşılıktıŋ bärı ūmytyla bastady.

– Qatpary mol diplo­ma­tiialyq jolǧa qalai keldıŋız?

– Alaş ardaqtylarynyŋ tabany tigen Semei qalasynda tuǧanymen, san tarau şoiyn joly tüiısken Aiagözde erjettım. «Diplomat bolyp tumaidy, qalyptasady» deidı orystar. Sol sekıldı adam ömırınde kezdesetın tosyn syilar köp. Sol kezdegı komsomoldyŋ tapsyrmasymen Temırtauǧa kelıp, metallurgiia kombinatynda jūmysşy, seh şeberı boldym. Ol jerde ülken zauyt salyndy. Oǧan jergılıktı ūlt arasynan kadrlar kerek degen tapsyrma bolǧan. Soǧan ılıgıp, Magnitogorskıge baryp, bılım aldym. Odan soŋ Qaraǧandy politehnikalyq institutyn tämamdadym. Diplomat bolam dep oilaǧan emespın. Keŋes ükımetınıŋ tūsynda Mäskeude Qazaqstannan şyqqan elşıler az boldy. Sondyqtan qazaqtyŋ diplomat jas mamandaryn daiyndau maqsatynda menıŋ kandidaturam joǧaryǧa barypty. Söitıp, KSRO Syrtqy ıster ministrlıgınıŋ diplomatiialyq akademiiasynda oqydym. Odaq kezınde Auǧanstanda, İranda jūmys ıstedım. 1994 jyldan bastap elşılık qyzmetımdı qaita jalǧadym. Qazaqstannyŋ AQŞ-taǧy, Vengriiadaǧy, Belgiiadaǧy, Polşadaǧy tötenşe jäne ökılettı elşısı, 2003 jyly Qazaqstannyŋ Soltüstık Atlantika şarty ūiymyndaǧy ökıldıgınde atqaruşy basşy qyzmetınde boldym.
– 2005 jyldary QR Prezidentı janyndaǧy Mem­lekettık basqaru akademiiasy diplomatiia institutynyŋ direktory boldyŋyz. Mem­lekettık qyzmetkerdıŋ aldynda qandai mındet tūru qajet dep oilaisyz?

– Elımızde Memlekettık qyz­met zaŋ qabyldandy. Bügıngı osy baǧyttaǧy qol jetkızgen jetıstıkterdı «Nazarbaev modelı» dep aituǧa bolady. Alǧaşqy taŋda memlekettık qyzmettı jetıldırudıŋ jolyn Singapur, Malaiziia, Oŋtüstık Koreia sekıldı damyǧan elderdıŋ täjıribelerıne süiendık. Qazırgı taŋda «Singapurlyq model» älemge tanylǧan. Memlekettıŋ tūraqty damuy jolynda memlekettık qyzmetşınıŋ rölı zor. Singapur men Malaiziiada memlekettık apparat myqty boldy. Singapurdyŋ: «Aldymen özderıŋız üşın jūmys ıste, qalǧan qarjyny ükımet özı alady» degen qaǧidasy bar. Sondyqtan memlekettık qyzmetkerler uaqyt talabyna sai bäsekege qabılettı bolǧan jön. Jemqorlyqtan ada bolyp, tärtıp qataŋ saqtalu qajet. Barlyq jaǧynan halyqaralyq standarttarǧa sai jūmys ısteu kerek. Aldymen eldıŋ, halyq­tyŋ qamyn oilaǧan jön. Bügınde köp jastar «Bolaşaq» baǧ­darlamasy boiynşa şetelde oqyp jatyr. Solar öz bılımderın men täjıribelerın elge äkelıp, osy salanyŋ baǧyn odan ärı jandyrady dep oilaimyn.

– Egemen elımızdıŋ keleşegın qalai elestetesız?

– Bügıngı jastardyŋ boiy­nan tuǧan elı men jerın şyn süie bıletın, patriottyq qa­sietterdı körıp, süisınıp otyramyn. Aldymen Täuelsızdık degen kielı ūǧymnyŋ qūnyn tüsırmei, mäŋgılık el boludyŋ mūratyn tüsıne bılu kerek. Osy jiyrma bes jyl ışınde köptegen jūmystar atqaryldy. Bolaşaǧymyzdyŋ baǧdary aiqyn, täjıribemız bar, myqty mamandar şoǧyry qalyptasty. Endı El Prezidentınıŋ «Qa­zaqstan-2050» strategiialyq baǧdarlamasyn odan ärı damytyp, sony jüzege asyru qajet. Jiyrma bes jyl ışınde memlekettıŋ ırgetasy qalanyp, aǧa buyn sony bekıttı. Endı sony jas buyn jalǧastyryp, odan ärı biıktetse deimın.
Sonda alǧa qoiǧan maqsat­tarymyzǧa jetemız dep oilaimyn. Qazırgı adam būrynǧy emes, közı aşyq, älemdegı barlyq aqparattan habardar bolyp otyrady. Täuelsızdıktıŋ şirek ǧasyr toiy qūtty bolyp, halqymyz aman, elımız tynyş, bırlıgımız arta bersın demekpın!
– Aǧa, şynaiy äŋgımeŋızge rahmet!

Sūhbattasqan:
Azamat ESENJOL