Töregeldi ŞARMANOV, akademik, Qazaqstan Memlekettik syilyqtyŋ laureaty: Aqsaqal – halyqtyŋ ar-ūiaty degen söz

Qaraǧandy medisina institutyn bitirgen. Gigienist-nutrisiolog. Ūlytau audany auruhanasynyŋ bas därigeri. Qaraǧandy oblysynda Ölkelik patologiia ǧylymi-zertteu institutynda qyzmet atqardy. Aqtöbe medisina institutynyŋ rektory jäne QazKSR Densaulyq saqtau ministri boldy, medisina ǧylymdarynyŋ doktory, professor, QR ǦA-nyŋ akademigi. KSRO Medisina ǦA Taǧam instituty Qazaq filialynyŋ direktory. KSRO Densaulyq saqtau ministrliginiŋ Ortalyq därigerler bilimin jetildiru institutynda kafedra meŋgeruşisi boldy. BŪŪ düniejüzi densaulyq saqtau isindegi eŋ iri oqiǧa dep tanyǧan deklarasiiasy «HH ǧasyr densaulyq saqtau isiniŋ Ūly hartiiasy» atanǧan Almaty halyqaralyq konferensiiasyn ötkizuge basşylyq jasady. 30 avtorlyq kuäligi bar. VIII-H sailanǧan QazKSR Joǧarǧy Keŋesiniŋ deputaty. «Parasat», Oktiabr revoliusiiasy, Halyqtar dostyǧy ordenderimen marapattalǧan. Jezqazǧan qalasynyŋ qūrmetti azamaty.
Şal – şalaqai,
qariia – qadirli
– Jigit aǧasy bolǧan eki azamattyŋ biriniŋ el aǧasyna laiyqtary köp emes. Al, el aǧasynyŋ bäri birdei eldiŋ aqsaqaly därejesine jete bermeidi. Äleumetti de, bilikti de auzyna qaratqan «at jalyndaǧy akademiksiz», el tūtqasy – ülkenderdiŋ el işindegi orny, qadiri haqynda ne pikir aita alasyz?
– Adam jasy kelgen saiyn tirşilikte körgen-bilgeni men oqyǧan-toqyǧanyn, ilgeni men bilgenin, jyldap jiǧan abyroi-bedelin kezi kelgen uaqytta jaqsy bir qasietke, jaqsy qartaiuǧa baǧyttaǧany jön. Iаǧni, ol äulettiŋ, eldiŋ aqsaqaly boluǧa daiyndaluy kerek. Jyl ötedi, jas ūlǧaiady. Sonşama uaqyttyŋ işinde jürip ötken iziŋdi jaŋa buyn, tolqyn-tolqyn bolyp jetken jas ūrpaq basady. Küni keşe öziŋ qolynan jetelegen jas bala jigit bolyp, elge, halyqqa paidamdy tigizsem dep talap etedi. Sonda ol kimnen ülgi alyp, kimnen aqyl sūraidy? Ärine, aǧadan, aqsaqaldan önege alady. Sondaida, jastyŋ qūrmetine, jastyŋ talabyna laiyq bolǧan, daiyn bolǧan jaqsy.
Jasy ülken adam qoǧamnyŋ özgergenin moiyndamai, küni keşe özi ömir sürgen zamannyŋ deŋgeiimen, özi qyzmet etken qoǧamnyŋ, sol kezdegi saia-sattyŋ talabynan şyǧa almai, keşegi jetken jamandy-jaqsyly bedeli men körgen-bilgenin köldeneŋ tartyp, «meni bäri syilaityn. Sondyqtan, sender de jasymnyŋ ülkendigin, saqal-şaşymnyŋ aǧyn qūrmetteuleriŋ kerek» degen siiaqty orynsyz mindetsuden aulaq, abai bolǧan dūrys. Üi-işi men bala-şaǧa, nemerelerine azar adam auyl-aimaq, el işine de qadirsiz. Ata saqaly auzyna bitse de, ataly söz aita bilmeitin, otyrar ornyn taba almaǧan, keşegi ötkenniŋ büginge paida-ziianyn tanymaǧan, jön-jobany tūtyna almaǧan adam abyroiyna bedel qosudyŋ ornyna, jastyq şaqqa jarasatyn, biraq, jasy ūlǧaiǧanda syiymsyz minezine minez qosyp alady. Ondaidy kesirlik deidi. Tuǧan-tuystyŋ mazasyn alyp, şat-şälekeii şyǧyp jürse, ülkenniŋ özi kimge tūtqa, saqaly kimge qadirli? Ondaidy qazaq «şal» deidi. Qariialyqqa kisi kem-kemdep, al, aqsaqaldyqqa abyroimen jetedi. Bedeli men qadiri qaşqan kisi qyryqtan asqanynda-aq şalǧa ainalyp şyǧa keledi. Öziŋ de «öi, mynau özi, jasyna jetpei aljyp, şal bolypty ǧoi» degendi talai estigen şyǧarsyŋ. Ondai şaldardyŋ köp körgeni men köp bilgeni nege kerek, aqylyn igere almasa. Saqal-şaşy aqyldyŋ tolǧandyǧynan emes, mezgildiŋ ötkeninen, uaqyttyŋ tabynan aǧarǧan, qariialyqqa jete almai qartaiǧan kisini «qoly kötere almaǧan şoqpardy beline bailapty» dese de bolar. Öitip ülkeigendi adasqandyq, auysqandyq dep sanaimyn.
Sondyqtan, qart degen sözdi jasy ülkeigen kisilerdiŋ bärine birdei taŋa beruge bolmaidy. Qyrqynda bükşiip, şal bolǧan jasyqtar men sek-seninde jigit künindegidei at arqasynda şynardai tip-tik otyratyn süiegi asyldar bir-birimen qalai teŋesedi?! Şal atanbaiyn deseŋ, keiingige berer neŋ bar, ülgi etip aitar neŋ bar, sony jikte, sony jūpta. Al, endi ötken ömiriŋde öndirtip jasaǧan eşteŋeŋ bolmasa, elge kedergi bolma, aiaqqa ora-tylma. Qarttyqtyŋ qadirin ketiresiŋ.
Qazirgi zaman – keşegi az küngi keŋşiliktei emes, şamyrqanyp, şiryǧyp, qusyrylyp kele jatqan bir älem. Jasy ozǧan adamǧa ǧana emes, jastarǧa da qiyn. Jer şaryn jūmsam – jūmyryǧymda, aşsam alaqanymda ūstaimyn degen laŋkes, ziiankesterdiŋ piǧylyna qarai qūbylyp tūrǧan däuirde qisynǧa kelmese, keşegi jiǧan-tergeniŋ, aqylyŋ men aitaryŋ mülde kereksiz bolyp qaluy ǧajap emes. Sondyqtan, oǧan da köne bilgen – köregendik, ol da qariiaǧa tän sabyrlyq. Jastyŋ mazasyn alyp, «öitpe, büitpe» dep, buynsyz jerden pyşaq ūryp, öziŋdikin taŋa beru – ülken qate, qauip. Qaita, aqylyŋdy saraptap, bilgeniŋ men körgeniŋdi ūştap, ülkendigin saqtap, keiingi buynnyŋ qamyn orta buynmen birge tize qosyp, tüsinise otyryp şeşuge beiimdel. Oŋ-solyŋdy, aldy-artyŋdy baǧamda, abyroiyŋdy qaşyryp alma. Zamany birge aqsaqal-köksaqaldarǧa qarap, meniŋ körgen-bilgennen tüigenim – osy.
– Büginginiŋ jasy ülkeni – eki qoǧamnyŋ töli. Birinşiden, köneközderdiŋ şapanynyŋ etegine oralyp ösip, ata dästürdiŋ şet-jaǧasyn tatqandar. Ekinşiden, olar – keŋestik saiasattyŋ soldaty. Sizdiŋ öz qatarlaryŋyz, zamandastaryŋyz. Mine, sol qariialar büginde aqsaqaldyqty qalai alyp jür dep bilesiz?
– Bizdiŋ işimizde aqsaqaldyq qasietin saqtap, joǧaltpai ülkeigen adamdar azaiyp tūr. Sondyqtan, qariialardy qadirlei bilu onyŋ öz qadirine bailanysty. Jasy ülkenniŋ kemdigi – aqsaqaldyq, ülkendik körsete bilmeude. Büginginiŋ qarty jasy kelgendikti qalai tüsinip jür? Meniŋşe, köpşiligi keŋşilik pen köregendikti tani almai, jaspen jaǧalasyp, jas boluǧa taitalasqandy jön dep ūǧady. Jasyna, retine qarai, qoǧamǧa laiyq boludyŋ ornyna, keŋes kezinde jaǧylyp qalǧan jaǧymsyz, jūǧymsyz is-äreketti taŋumen äurelenip jür. Ornyŋdy bilmeseŋ, ondai äreketpen jas bolmaisyŋ. «Jastyŋ şarşadym degenine senbe, käriniŋ qarnym aşty degenine senbe» degen ataly söz bar. Būl ne degen söz? Bas-qasy, basqa, ülkeigen kisiniŋ tamaq alysy tamaqtanu mädenietine, jasyna laiyq bolǧany jaqsy. «Auru – astan», yndynyn tyia almai, uysyn toltyryp, maily etti asap, ony kötere almai, artynan auyryp jatsaŋ, üide kimge jaǧasyŋ? Tepse temir üzetin jaspen tabaq jarystyru jasamys adamǧa äri-beriden soŋ jarasymsyz da. Mine, sol sekildi ülken kisige laiyqsyz tirlikpen «är uaqytta osylai boluym kerek» degen şolaq ūǧym-nyŋ jeteginen şyǧa almaǧan käriden «Oi, myna kisi qartaiyp qalypty» dep, jūrt boiyn aulaq saluǧa tyrysady. Sondailardyŋ kesirinen tämam ülkenge degen qūrmetti ürkitip jürgender qanşama! Būrynǧynyŋ aqsaqaly qandai! Aitsa, äŋgimesi jüieli, jüris-tūrysy ūnamdy, bolmysy bekzat. Birauyz sözine köpti ūiytyp, birauyz sözimen eldi köşirip-qondyratyn. Ol – qaimaǧy būzylmaǧan zamannyŋ tälimi edi. Ras, keŋestiŋ paidasy men közge körinbeitin ziiany qatar jürdi. Ülkennen ozyp söz söilemeudi ynjyqtyq dep sanap, jaǧalasyp, eregiskendi batyrlyq dep madaqtap, aqyrynda, tärbie tarazysynyŋ bir jaǧy auyp ketti. Betten aludy, ülkeni kişiden ūialudy birtindep doǧara bastady. Sonyŋ kesiri büginginiŋ jasy ülkenderiniŋ keibiriniŋ boiynda qalyp qoiǧan. Eluden asqan soŋ, jaqsy qartaiudy boljai bilgen jaqsy. Biraq, şal bolyp qalma. Osy künge deiin jiǧan-tergeniŋdi, aqylyŋdy igilikke jūmsaudy üiren. Ülkenniŋ ülkendigi jasty baurap, beiimdei bilgendiginde. «Bitim-bolmysym – osy, könseŋ de sol, könbeseŋ de sol» degen toŋmoiyn şalǧa ädepti jas özin syilamasa da, jasyn syilap, betine kelmeui mümkin. Biraq, işinde oǧan degen qūrmeti joiylyp ketedi. Kezinde qanşa jerden betiŋe jan qaratpaityn qaharly bolsaŋ da, uaqyt öte kele, ol qasietti baiypty minezben, meiirimmen, köpke syiymdylyǧyŋmen baiytpasaŋ, zamanyŋ ötkende syidy at basy altyn berip satyp ala almaisyŋ. Boiyŋda küşiŋ barda, ilgeniŋ men bilgeniŋdi qoǧamnyŋ betalysy men halyqtyŋ paidasyna laiyqty ūqsatpasaŋ, keşegi siŋirgen eŋbegiŋ eskirip qaluy mümkin…
Ras, keŋes kezinde eŋbek adamyna, ilim-ǧylymǧa degen qūrmet erekşe boldy. Bügin – zaman basqa. Būl – adamnyŋ yrqynan emes, būl däuirdiŋ, alystyŋ jaqyndap, bir qoǧam, bir qoǧamdy yǧystyryp, bir-birin qau-syryp kele jatqannan tuǧan amal. Sondyqtan, aqyldy el nendei bir amaldy, nendei bir qūbylysty ikemdep, iip, igilikke tūtyna alsa, jaqsy. Soǧan keibir ülkender közi jetse de, bilse de, moiyndaǧysy kelmeidi. Qa-riia boluǧa da «küş» kerek. Qariia men aqsaqaldyq – ülken däreje, Aqsa-qaldyq jasqa bailanyp qalǧan kategoriia emes. Qyryqqa jetpei şal bolatyny siiaqty, halyqqa qyzmeti men qadiri ötkender, önegesi men ülgisimen eldi soŋynan erte bilgen, jaqsylyǧy köpke ortaq azamatty qy-ryqta da, elude de aqsaqal deŋgeiinde qadirlep, qasterleidi.
Demek, jasy ūlǧaiǧan kisilerdiŋ üş türi bolady. Şal, qariia jäne aqsa-qal. Şal – şalaqai, qariia – qadirli, aqsaqal – abyroily degen söz. Men osylai dep ūǧamyn, osylai dep sanaimyn.

Jasynda jaqsy adamnyŋ qartaiǧanda aqyly azbaidy, sanasy tozbaidy
– «Naǧyz aqsaqal osy edi» deitin qadirmendi qariialardan kimdi aita alasyz?
– Aqsaqaldyq ülginiŋ iesi – dünieden byltyr ǧana ötken Salyq Zimanov edi. Ol özi jasy 90-nan asqan ǧūmyrynda qadiri men abyroiyn eş joǧaltpaǧan, täkapparlyqtan emes, parasat-paiymdylyǧynan eldiŋ qūrmetine bölengen, barlyq maqsat-tilegi sol halqynyŋ üstinde bolǧan, halqyna qyzmet etuden jazbaǧan jan edi. Barlyq bilimin, täjiribesin eline jūmsaudy paryzym dep sanaityn, halyqtyŋ ar-ūiaty bola bilgen, ärkimge önege bola bilgen adam. Sondai-aq, keşegi keŋes kezinde halyqtyŋ müddesi men mūratyna berilgen ǧajap bir aqsaqalymyz Bäiken Äşimov edi. Ministrler Keŋesi töraǧasy bolyp halqyna qyzmet etken adam. Qandai qystalaŋ, qandai qyspaqta da, sabyryn joǧaltpaǧan, aqylyn azdyrmaǧan küii ötti. «Jaqsy bir adam qartaisa, janyp tūrǧan otpen teŋ», «qartyŋ bolsa, auylda jazyp qoiǧan hatpen teŋ», önegeli de, şejireli qariia, halyqtyŋ ar-ūiaty derlik aqsaqaly edi. Jasynda jaqsy adam qartaiǧanda aljymaidy da, azar bolmaidy da, aqyly da sanasy da tozbaidy eken ǧoi, özi…
Artynda «naǧyz aqsaqal edi» degen söz qaldyrǧan ǧalym Baqiia Atşa-barov degen qariia ötti. Özi myna Qarqaralyda tuǧan. Medisina ǧylym-darynyŋ doktory, professor, Qazaqstannyŋ eŋbek siŋirgen därigeri. Ūly Otan soǧysyna qatysqan. Qazaqstan ǧylymyna ölşeusiz eŋbek siŋirdi. Düniejüzine aty jaiylǧan, iadrolyq qauipti saiasatqa eŋ alǧaş qarsy şyqqan jäne sol jolda alǧaşqy nätijege jetken qairatker. Är uaqytta istegen isinde tek qana halyqtyŋ mūqtajy men maqsatyn közdep, alǧan betinen qaitpaǧan qaisar qairatker. Köp jyl boiy ölkelik patologiialyq ǧylymi-zertteu institutyn basqardy. Ol bir halqym degen adamǧa, halyqtyŋ müddesi üşin keŋestik ideologiiaǧa qarsy şyqqan adam üşin eŋ qaterli, qauipti jyldary edi. Atşabarov qasqaiyp tūryp, atom bombasynyŋ halyqqa qaterli ekenin aitudan jabyq sessiianyŋ bükil qatysuşylaryna, keŋestiŋ müiizi qaraǧaidai ǧalymdaryna jalǧyz özi qarsy tūrǧan. Keiin seniŋ sol sessiianyŋ materialdaryn qarauǧa müm-kindik aldym. Sondaǧy söilegen sözderin oqyp otyryp, «ne degen batyl-dyq, netken batyrlyq!» dep, taŋǧaldym. Sol sessiiada saiasattyŋ yqpaly-nan şyǧa almaǧan adamdardyŋ keibiriniŋ közi tiri. Qartaidy. Solardyŋ birazy atom bombasyn synaudyŋ zalaldy ekenin jasyrǧany üşin ataq-daŋq, marapatqa ie boldy.
– Siz ol qartaiǧan kisilerge ne dep baǧa beresiz?
– Būlar qariialyqty ary qoiǧanda, şal da emes. Būl – satylǧandyq. Ar-zan ataq üşin öz müddesi üşin halyqtyŋ müddesin aiaqqa basqan olar aqsa-qaldyqtan sadaqa ketsin!
– Siz – ǧylymnyŋ bir şyŋyna jetken oqymystysyz, bilikti ūiymdastyruşysyz. Memleket pen qoǧamnyŋ qabyrǧaly qairatkeri, halyqtyŋ birtuar tūlǧasysyz. Otyz jyldyŋ işinde Qazaq Taǧamtanu akademiiasyn ūlttyq brendke ainaldyrdyŋyz. Düniejüzilik Densaulyq saqtau ūiymy tanyǧan halyqaralyq deŋgeidegi tūlǧasyz. Sondyqtan, ükimet te, qoǧam da, qalyŋ el de öziŋizben sanasady. Sizdiŋ dualy auzyŋyzdan şyqqan uäli sözge äldekimniŋ teris deui ekitalai. Aityŋyzşy, eldegi saiasatta aqsaqaldyq bar ma?
– Men ony ne dep aitaiyn?.. Ai, qiyn… Buyny qatyp, eline osy adam bas-köz bolady-au degen köp saiasatkerdiŋ işinde bas köterip, osyny aitady-au, osyny körsetedi-au degen adamdy aitu maǧan qiyndau bolyp tūr. Bireulerge qatty tiip ketedi-au degennen emes, tap basyp aita almaǧannan qinalyp tūrmyn qazir…
Sabyr, aqyl, parasat –
ūly qasiet
– Osynşama qyzmetiŋiz üşin taǧaiyndalǧan Düniejüzilik Densaulyq saqtau ūiymynyŋ Leon Bernard atyndaǧy syilyǧy nege sonşa ūzaq, 25 jyldan keiin keldi? Kezek jetpedi deitin emes, düniejüzinde 42-aq adam, Ortalyq Aziiada alǧan jalǧyz siz ǧana. Keşegi bükil sosialistik elderdiŋ işindegi üş adamnyŋ birisiz.
– Men osyndai azdy-kemdi eŋbegim üşin jaqsylyq ta, qiyndyq ta keştim. Qudalandym da. Köre almauşylyqtyŋ kesirinen elden jyraq kettim. Būl marapattyŋ şirek ǧasyr jürip jetkeni osydan.
Keŋes Odaǧynyŋ qylyşynan qan tamyp tūrǧan, ūltşyldyqqa qarsy küres kezinde talai taiaq jedim. Aqtöbe medisina institutyna rektor bolyp kelgenimde eŋ birinşi nazarymdy audarǧan närse qazaqtan qabyldanǧan studentterdiŋ qatary 37 paiyz eken. Basqalary qai ūlttan, qaidan kelip oqyp jatqany belgisiz. Qazaq oqytuşy-ūstazdardyŋ sany 16 paiyz. Al, sonda, Aqtöbeden ne üşin medinstitut aşty? Öitkeni, qazaq-tyŋ köp şoǧyrlanǧan jeri – batys öŋiri. Sol aimaqqa däriger tapşy bolǧandyqtan aşylyp otyr. Demek, däriger jetispeidi degen söz. Auyl-darǧa qazaqtan basqanyŋ balasy barmaidy! Sonda institut kim üşin jūmys istep jatyr? Osylardy eskerdim de, qabyldau emtihanynda ekilik alǧan jäne bestik alǧan abiturientterdi aldyma şaqyrttym. Qarasam, eki alatyn – qazaq balasy, bes alatyndar – basqalar. Al, synaqşylar – özge ūlttyŋ ökilderi. Orysşa bilmegen qazaqtyŋ balalary şetinen ekilik alyp, qūlap ketip jatyr. «Joq, būl bolmaidy eken!»
Būl mäseleni tezdetip jolǧa qoidym. Birinşi jyly 1-kursqa tüsken balalardyŋ qataryn 63,5 paiyzǧa köterdim. Qazaq oqytuşylaryn aldyrttym. Būl qazaq studentteriniŋ de eŋse tüzeuine äjeptäuir sep boldy. Esesine, oblystyq partiia komiteti men basqa da qūzyrly ökilderdiŋ ta-rapynan qudalauǧa tüstim. Örşip ketkeni sonşa, men turaly daqpyrt Almatyǧa, Qonaevqa jetti. Aqtöbege Qonaevtyŋ aldynan kettim ǧoi. Sodan, ol kisi «Şarmanovqa ne kinä qoiasyŋdar?» degende «jūmysynyŋ bäri jaqsy, biraq, baryp tūrǧan ūltşyl» depti. Dimekeŋ, aqsaqaldyqtyŋ şyŋyna jetken kisi ǧoi, şirkin, «Ä! Maǧan keregi – däl osy qasiet!» dep, meni dereu Almatyǧa qaita şaqyrtyp, Densaulyq saqtau ministri etip taǧaiyndady. Mūny maǧan keiin özi syr qylyp aitty. Keiinirek, Mäskeuge ketkenim de keibir azamattardyŋ köre almauşylyǧynan, qudalaudyŋ kesirinen boldy.
– «Jylaǧandy sūrama, külgendi sūra» deidi qazaq. Degenmen, aityŋyzşy, qudalauǧa tüskende ne oiladyŋyz?
– Qudalauǧa tüskende synyp, müjilip ketpei, jyǧylyp qalmai, aman saqtalǧanyma rahmet aitamyn. Adam qyspaqqa tüskende sabyrǧa jeŋdirip, abyroiyn, kisilik qasietin joǧaltpauǧa tyrysuy kerek. Jaişylyqta, keŋşilikte män bermegen osy qasietterdi qyspaqta jürgende şama kelgenşe şyŋdai bilgen jaqsy. Ärine, qyspaqqa, köre almauşylyqqa ūşyrau, sonyŋ kesirinen tuǧan jerden jyraqqa ketu qaibir jaqsy deisiŋ? Seniŋ saǧyŋdy syndyruşylar qoldan kelgendi jasap baǧady ǧoi. Barlyq kezde tötep beru oŋai deimisiŋ? Öz eliŋniŋ adamdarynan tarşylyq körip kelgeniŋdi bilgen soŋ, azu tisi saqyldap tūrǧan Moskva seni aiamaidy. On-daida öziŋdi saqtaudyŋ özi küş. Jan-jaqty qyspaqtan şyǧuǧa tiissiŋ!
Keibir adam jügirudi tek sport, dene şynyqtyru dep sanaidy. Joq, jügiru adamnyŋ boiyn da, oiyn da sergitedi. Mäskeude toǧai köp. Men sabyr-tözimim şiryqqan kezde toǧai işinde özimmen özim jele jügirip qaitamyn. Jügirgende adam boiynda endorfin tüziledi. Qarapaiym tilmen aitqanda, endorfindi «şattyq garmony» dep atauǧa bolady. Jügirgen kezde buyn-buynyŋdy qūrsaǧan mazasyzdyq, küirektik yǧysyp şyǧady da, sergektik sezinesiŋ. Sergektik – köŋil-küidiŋ köteriŋkiligi. Sondyqtan, anau-mynau adamǧa bola, jüikeŋdi tozdyrma. Serpilip, sergek jür. Sergek adamǧa pendelik küikilik külkili bolyp ta körinetini bar. Sol sebepti, saǧan tüiilip jürgen adamǧa bola, tūtas halqyŋdy jek körmeuiŋ kerek. Qanşa aitqanmen, keşegi abyroiyŋ bar adamsyŋ. Sol abyroiǧa eliŋniŋ, halqyŋnyŋ arqasynda jettiŋ. Esiŋe osyndai oidy alyp, ezilmeudi kökse. Sondai igi bailamǧa jetken kezde däl osy qysymşylyqtyŋ jaqsy-lyq jaǧy da köp bolatynyna köziŋ jetedi. Ony köp jaǧdaida öz basymnan ötkizdim.
– Mäselen?
– Mysaly, syrtta jürip, seni qyspaqqa tüsirgen adamdardyŋ ne üşin būlai jasaǧanyn tüsinesiŋ. Qolynan bar kelgeni nemese amalynyŋ jetken jeri osy ekenin bilip, keşiresiŋ. Seniŋ qolyŋnan kelgen närseni jasai almaǧan soŋ, bilgenin istegenin aŋdaisyŋ da, olarǧa keŋşilik etesiŋ. Bärin, bärimizdi syiǧyzyp otyrǧan eliŋe, jürgen ortaŋa degen qūrmetiŋ artyp, sabyrlyq, tözimdilik ornyǧady. Aldyŋda būǧan deiin jasaǧan isiŋnen de maŋyzdy mindetter kütip tūrǧan, atqaruǧa tiisti jūmystarǧa degen qūştarlyq oianady. Meniŋ sabyr, aqyl, parasat, şydamdylyq degen qasietterden ajyrap qalmauyma sol kezde özimniŋ bauyrymda bolǧan Alua degen alty jasar nemerem sebepşi boldy. Qazir Amerikada tūrady. Sol kişkentai qyzym 1-klasqa barady. Mektepke aparamyn ǧoi. Eki mektepte oqydy. Ekeuinde de üzdik oqydy. Bir küni borandatyp mektepke kele jatyrmyz. Mäskeude qaidaǧy qazaq mektebi bolsyn! «Qalqam, sabaǧyŋ qalai?» dep, orysşa sūraimyn ǧoi. Sonda qyzym «özimizdiŋ tilimizde söileiikşi, ata» dep söidedi. Osyǧan deiin bärine tötep berip, ezilmegen jüregim şynaşaqtai balanyŋ sözine uyljyp, ezilip kete jazdady. Bir küni Mäskeudiŋ köşesinde kele jatsaq, «Ata, balmūzdaq äperşi?» dedi. Ädeiilep qazaqşa aityp tūr. Al, endi, balanyŋ özi osylaişa, eline, tiline nieti auyp tūrǧanda, pendelerdiŋ tirligine bola, men qaitip jūrtymdy jek köreiin! Sonda tip-tittei jüreginiŋ qai jerinde otanşyldyq sezim ūialap tūr eken deimin. Men soǧan osy uaqytqa deiin taŋǧalam. Taŋǧalam da, Aluamnyŋ ana tiline degen yntasy meniŋ, äjesiniŋ, ülken äjesiniŋ bauyrynda öskeninen, solardan siŋgen, atadan jetken tek dep bilemin. «Tilimdi, elimdi süiemin!» dep, biraq sol üşin tük bitirmei jalaŋ ūrandatqandarǧa köŋilim qūlazyp ketedi.

Äŋgimelesken
Rauşan TÖLENQYZY