Belgılı memleket jäne qoǧam qairatkerı Ömırbek Baigeldı aǧamyz – bızdıŋ gazetımızdıŋ oqyrmany ǧana emes avtory. Ünemı basylymda jariialanǧan özektı maqalalarǧa ün qosyp, pıkırın bıldırıp otyrady. Aituly tūlǧa maqalasynda qazırgı jas ūrpaqtyŋ tärbiesı men bılım salasyndaǧy keibır tüitkıldı mäselelerge toqtalypty. Būl basqa oqyrmanǧa da oi salady dep oilaimyz. Sondyqtan sızden de osy düniege bailanysty oi kütemız.
Halqymyzdyŋ arman-mūŋyn arqalap, şartarapty kezgen Asan qaiǧy babamyz: «Qazaqtyŋ b asynan aumaly-tökpelı dürbeleŋ zaman ötedı, otarlyqqa tüsıp, jer betınen joq bolyp keter kün de tuady. Sondai qiyn şaqtan ötıp, bır zamanda azat el atanyp, qaitadan aiaǧynan tūryp, eŋsesın tıkteidı» dep aitqan eken degen erteden kele jatqan tämsıl bar. Bız qazır sol auzy dualy babamyz aitqan tynyş zamanda ömır sürıp jatyrmyz. Täuba, şükır dep auyz toltyryp aituǧa bolady. Az-maz qiyndyǧy da bar şyǧar, onyŋ bärı ömır bolǧannan keiın kezdesedı. Bız de jaqsylyqqa toly şuaqty künderge jetemız. Öitkenı aldymyz – aşyq, jolymyz – jarqyn.
ÄLIPPE – KİELI SÖZ
Mıne, derbes el bolǧanymyzǧa da doptai domalaǧan otyz jyldai uaqyt boldy. Osy uaqyt aralyǧynda jetken jetıstık te az emes, eskerılmei qalǧan kemşılık te bar. Äuelı jetıstıkke toqtalaiyq. Būryn jūrtymyz qiyndyqtan toryqqan şaqta: «Toi bolsa eken, quanyşqa jeteiık. Oiyn-külkısı mol zaman ornasa» dep armandapty. Qazır halqymyz toiǧa kenış. Qazaqtyŋ şoǧyrlanǧan jerınde künde toi. Mūny ömırdıŋ bır jaŋǧyrǧannyŋ belgısı deuge bolady. Būryn toilar orysşa bastaluşy edı. Qazır toida orysşa bır auyz söz aitylmaidy. Tılektıŋ bärı qazaqşa aitylady. Toidan ışkılık te yǧysyp barady. Bügınde bızdıŋ elımızdegıdei sonşalyqty än salatyn el joq. Şyndyǧynda, qazaqtyŋ tılı damyp jatqan jerı – toi.
Al eskerılmei qalǧan mäsele de bar dedık qoi. Äsırese, düniege ıŋgälap kelgen balǧyndarymyzdyŋ ana tılınde tärbie alyp, oquy özektı problemaǧa ainaldy. Bügınde bas qalada qanşama balabaqşa bar. Sonyŋ köbı memlekettık tılde bolǧanymen, ondaǧy tärbienıŋ bärı orysşa. Oǧan baryp jürgen balǧyndar üide qazaqşa söilegenımen, baqşadan orysşa sairap qaitady. Ondaǧy mamandar balalarǧa qazaqşany äke-şeşesı üiretsın deidı. Jön-aq. Aldymen bala öz otbasynan ūlttyq qainarǧa qanyp şyǧuy kerek. Bıraq bügıngıdei alas-küles uaqytta äke-şeşenı de jazǧyra almaisyz. Künı-tünı qyzmetten bas almaidy. Jūmysqa baru üşın taŋerteŋ közın tyrnap aşyp, balasyn baqşaǧa süirep, keşke qaitarda üige alyp keledı. Ol baldyrǧan tamaq ışkennen keiın ūiqyǧa bas qoiady. Äke-şeşesımen de tıldesetın mümkındıgı bolmaidy. Ärine, barlyq balabaqşany kınälai almaimyz, bıraq denı solai. Baqşadan orysşa sairap şyqqan bala mektep tabaldyryǧyn attaidy. Endı ony qazaqşa oqysyn dep alyp barsaq, mūǧalım «Būl balanyŋ tılı orysşa şyqqan. Qazaq tılındegı oqu baǧdarlamasyn igere almaidy, orys synybyna berıŋız» dep jauap qaitarady. Men osy jaǧdaidy tüsınbeimın. Ūstazdarǧa oquşylar öŋkei beske oqidy degen ataq kerek sekıldı.
Älıppe degen kielı kıtap edı. Bar bılım sodan bastau alatyn. Ony qolǧa ūstap, oqyǧan balanyŋ közı aşylyp, sauaty oianatyn. Endı sol asylymyzdy joq qylǧannan keiın bala qaidan när alady? Qazır bırınşı synyptan bastap, jetkınşekterdıŋ şamasy jetpeitın kürdelı oqu baǧdarlamasyn engızdı. Ony balasyna keide ata-anasynyŋ özı ūǧyndyryp bere almaidy. Al endı sondai oqu baǧdarlamasy kımge kerek? Būrynǧy qalyptasqan oqu baǧdarlamasynan halyq ne qorlyq kördı? Mekteptıŋ bärı akademik daiyndap şyǧaru kerek pe? Tırşılıkke neşe türlı käsıp qajet. Erteŋ tokar, mehanizator, şeber, şopyr kım bolady? Ol mamandyqty meŋgeruge sonşa bılım qajet pe? Ärkım öz qabıletıne qarai jūmys ısteidı. Ūly ǧalymdardyŋ denı mektepte ortaşa oqyǧan.
OQULYQ JAZU TABYS TABUDYŊ KÖZI BOLDY
Qaimaǧy būzylmaǧan qazaqy auylda östım. Ūstazdarymyz bızdı ekı bölmelı üige tört synypty bırıktırıp oqytty. Solai bılım alsaq ta, eşkımnen kem bolǧan joqpyz. Keŋes ökımetınıŋ ūltymyzǧa jasaǧan qiianaty men kemşılıgı jetedı. Bıraq onyŋ oqu jüiesı jaqsy edı.
Elımız täuelsızdık alǧannan berı Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ tızgının bıraz azamattar ūstady. Är ministr auysqan saiyn jaŋa bır reforma jüzege asa bastaidy. Qazır bılım jüiesı şym-şytyryqqa ainaldy. Balalarǧa ne üiretıp, qaida daiyndap jatyrmyz? Jaŋa oqu baǧdarlamasyn oquşylar igerıp jatyr ma? Ol baǧdarlamalardy jetkınşekter ǧana emes, pedagogtardyŋ özderı igere aldy ma? Sony oilap jatqan bıreu bar ma? Memleket bılım salasyna qarjyny aiap jatqan joq. Oqulyq jazu degen tabys tabudyŋ közı bolyp, soǧan qūmarlar köbeidı. Damyǧan köp elderde oquşylarǧa baǧa qoiylmaidy. Mūǧalımder pändı tüsındıredı, oqytady. Bızdegıdei «ekıge oqisyŋ» degen tüsınık joq. Būl oquşynyŋ psihologiiasyna kerı äser etedı. Sodan keiın daryndy balalardy auyl-auyldan jinap, bır bölek mektepte oqytsa bolady. Qazır Resei talantty oquşylardy osylai oqytyp jatyr.
Soǧys kezınde bızdıŋ auylǧa özge ūlt ökılderı köşıp keldı. Olarǧa äke-şeşemız üiımızdıŋ jartysyn bosatyp berdı. Kelgenderdıŋ denı – nemıster, grekter, şeşender, qaraşailar edı. Qyrküiek kelıp, sabaq bastaldy. Solar balalaryn qazaqşa mektepke berdı. Qazaqşa bır auyz söz bılmese de, aralasyp, oinap kettık. Sol balalar tört aidan keiın tılımızdı tüsınıp, bır jyldan keiın sairap tūrdy. Solar adamnyŋ balasy da, bızdıŋ balalar basqaşa ma? Būl ne kesel? Sondyqtan aralas mektep bolmau kerek. Bılım salasynda bızge tüsınıksız jüie qūrylǧan. Būl jüie jyl sanap tereŋdep barady. Memlekettık tıldıŋ abyroiyn köteremız degen joǧarydaǧy ūran özınşe qalyp, bylaiǧy tırşılık basqaşa ketıp barady.
QAZAQ TILI ÜŞIN JŪMYS ISTEU KEREK
Qazaq tılı üşın küresu kerek deidı, küres nege kerek? Tıl üşın aiqaisyz, dabyrasyz, ūransyz, eşkımdı ürkıtpei, qorqytpai jūmys ısteu qajet. Mäselen, Baltyq jaǧalauyndaǧy elder bärın yŋ-şyŋsyz qalypqa keltırdı. Bızge de osy ürdıstı üirengen jön.
Sondyqtan balabaqşanyŋ bärı qazaqşa bolsyn. Jäne oǧan ana tılımızdı tolyq bıletın tärbieşılerdı jūmysqa alǧan jön. Qajet bolsa, är balabaqşanyŋ taǧdyryn bölek şeşeiık. Bıreudıŋ künkörısı üşın balǧyndardyŋ keleşegın qūrban etuge bolmaidy. Qyzmet ısteisız be, memlekettık tıldı bıl, söile. Osyndai talap bolmasa, bolaşaǧymyz būldyr. Bügın qazaqşa sairaǧannyŋ bärı ötedı, ketedı. Erteŋ ömır sahnasyna qazırgı jas ūrpaq şyǧady. Sonda olar qyzmetke kırısıp, qazaqşa bır auyz aita almai otyrsa, ne bolamyz? Basqadan qandai aiyrmaşylyǧymyz qalady. Osyndai jaǧdai etek alyp bara jatqany janymdy auyrtady.
Alaida kez kelgen jūmysty nauqanǧa ainaldyrmaǧan jön. Aqylmen, aqyryn şeşken dūrys. Bılım jüiesındegı reformadan özgergen ömır, jöndelgen oqu joq. Alty jastan balany mektepke apardyq. Endı oquşylarǧa bılım oryndary tar bolyp, keibır mektepter üş auysymmen oqyp jatyr. Osynyŋ bärı äbden iı qanyp talqylanbai, jüiesız jasalyp jatyr dep oilaimyn. Şyn mänınde, ūrpaq tärbiesı – ūly saiasat. Endı bız keleşektı oilaityn jastamyz. Artymyzdaǧy ūrpaǧymyzdyŋ taǧdyry ne bolady dep oiymda köpten berı tolǧandyryp jürgen mäselenı ortaǧa salyp otyrmyn.
Ömırbek BAIGELDI,
Memleket jäne qoǧam
qairatkerı
