«ŞYǦYS PEN BATYSTYŊ MEJESI MYNAU DEP KIM SENIMDI AITA ALADY? DÜNİE BÖLINBEIDI» – ILİIаS YSQAQOVTYŊ PROZASYNDA KEZDESKEN BIR KÖRKEM HÄM MÄRTEBELI OIDYŊ ŪŞYǦY TŪŊǦİYQQA TARTADY.
ŞIRKIN, GENETİKA ǦYLYMYN BES SAUSAǦYNDAI BILGEN ATAŊ QAZAQ NETKEN ǦŪLAMA EDI: «JAQSYDAN JAMAN TUSA DA, JAMANNAN JAQSY TUSA DA, TARTPAI QOIMAS NEGIZGE» DEP KÖZEP AITQANY – SONYŊ AIǦAǦY!
Iliias Halitūly Ysqaqov (1937-1997) ata tegı jaǧynan Abaidyŋ tuǧan ınısı Ysqaqtyŋ şöberesınen tuady. Älemdı bölıp-jarmai, keŋıstıktı bırtūtas körıp tūrǧany, aqsüiektık dünietanymy tegıne tanbai tartqany emes pe! Būl-daǧy qanmen berılgen, Abaidan ainymai jūqqan yrys. Kökjiekpen şektelmes sana bergen bır qūdai. Al közı qaraqty jūrttyŋ bärı bıledı: 1909 jyly Käkıtai Ysqaqūly Abai öleŋderın alǧaş bastyrdy, ol Iliiastyŋ arǧy atasy.
Iliias Ysqaqovtyŋ «Aqyn jüregı» atty jinaǧynyŋ şekesınde –epigrafynda: «Ūmytylmas Abaiǧa, Qūnanbaidyŋ ūlyna» dep jazylǧan. 1937 jyly atylǧan Iliias Jansügırovtyŋ esımın Moskvadan bılım alǧan Halit Arhamūly qaitpas qaisar ruhyn tanytyp, aŋduyl NKVD-dan qaimyqpai Qūlagerdei mert bolǧan has jüirık aqynnyŋ janazasyn joqtaǧandai, asyl ruhyn öltırmei jaŋa tuǧan ūlyna qoiady. Äkesı jer audarylǧan şeşenderdıŋ bırneşe otbasyn qūtqarady.
Iliias Ysqaqov – Leningradtyŋ V.Plehanov atyndaǧy tau-ken institutyn bıtırgen, jer jihandy jaiau kezgen geolog. Qanyş Sätpaev qazaqta tyŋnan jol salǧan qiyn häm taŋsyq ǧylymnyŋ soqpaǧymen jüruı onyŋ jazuşylyq bolmysyna mol olja salǧany anyq. Ol şyǧarmalaryn orys tılınde jazǧan. Qazaq oqyrmandary men jazuşylarynyŋ Iliiasty köp bıle bılmeitını sodan.
Geologtardyŋ qandai oqymysty keletınıne onyŋ myna bır äŋgımesınen üzındı kuä: «Geologtar qyzyq halyq – olardyŋ ärqaisysy bızdıŋ jäne şeteldıŋ klassikasyn oqyp ülgerdı dep sana. Ol kezde jaqsy dostar siiaqty kıtap ta köp bolatyn» (İliias İskakov. «Serdse poeta», 203-bet). Ol mamandyǧyn şyn süiıp, qyr-syryna qanyq. Taiganyŋ üstınde samoletpen ūşyp kele jatyp, qiiandaǧyny közı şalady. «Qanattyŋ astynda mülgıgen it tūmsyǧy ötpes qalyŋ taiga men kölderdıŋ aǧaraŋdaǧan daqtary. Özender qalai küştı şiyrlaidy! Geologiiada bylai aitady, olar qartaiu satysynda bolǧan soŋ, mıne sondyqtan būralaŋdai aǧady. Al bır kezde jas bolǧanda, arnasy tolyq tūnyp aqqanda, özender tura jolmen jüretın – arynyna senımdı, küştı sular». Jazuşy tundrany «Äppaq ünsızdık» dep qalai döp ataǧan! Sondai-aq, jazuşyda «geologiialyq aqyl» degen tırkes kezdesetını tegın emes.
«Ūzaq jyldarǧy ekspedisiialyq jūmysta men zaŋdylyqty baiqadym – paidaly ken oryndary tap bır adamnan tyǧylady. Ken ızdep jürıp geolog jatyn ornynan tym alysqa ūzap şyǧandap ketedı. Onyŋ özımen-özı ömır sürıp, japadan-jalǧyz jūmys ısteuıne tura keledı». Artynşa jazuşy täjıribelı şaldardan estıgenın aitady: «Kendı mylqau tastar, jylan men qūzǧyn jailaǧan, solmaityn gül şöbı ösken jerden ızdeu kerek». Qater, qauıpke toly geologtyŋ ǧūmyryn sürgen Iliias tūnyq mūŋdy oişyldyǧymen bauraidy.
Orys ädebietın kei orystan artyq bılıp, sol mädeniettıŋ qazyǧynan tabylsa da, Iliiastyŋ jany qazaq jazuşy ekenın qoltaŋbasy aiǧaqtaidy. Ol tundradaǧy mezetın, onyŋ täulıktıŋ qai mezgıl ekenın küzde ajyrata almastai būla, tūmsa tabiǧatyn sol qalpy suretteidı. Jer jaralǧaly tap osylai mülgi tūnjyraǧan tundra, sırä. Şyŋǧystaudan şyqqan qazaq balasy aidala Barens teŋızınıŋ lebın sezınıp, tabiǧat sūlulyǧyn şaşau şyǧarmai şeber qaitalaityn suretşı naturalist siiaqtanady. «Bıraq kökten bır taŋǧajaiyp säule taraidy» («No kakoe-to divnoe izluchenie idet ot neba»). Ol soltüstık şūǧylanyŋ däl astynda jür. Kök täŋırıge tabynǧan köktürıktıŋ ūrpaǧy, onyŋ aspany ärdaiym nūrly. Qaz qanatynyŋ susylyn qūlaǧymen ärı janymen sezınıp otyrǧan qazaqtyŋ qanynda, otqa, qozǧa saǧynyş baryn jazuynan köru qiyn emes. Nelıkten ekenı taǧy aian, ol älsın-älı etnonimdık tartylys qūdıretımen qaz beinesıne qimastyqpen ainalyp soǧyp otyrady. Poliar öŋırdıŋ özge qūsy qūryp qalǧandai, qazǧa köbırek eljıreidı.
Jazuşy stilınıŋ däldıgı men geografiialyq jer bederın süiuı aiqyn. Oqyrman qasyna erıp, qatar jürgendei äserı bar, bılgırlıgı täntı qylady. Men ejelden geografiialyq ataular, toponimderdı süiıp oqityn qauymnan edım. Toponimder – ömırden äldeqaşan ötıp ketken adamzattyŋ körkem tüisıgı men ösietı, ärı tarihtyŋ beisana aǧymyn taŋbalauşy jad, äldebır ǧaryş pen jer astasqan kod! Derektılık – körkem prozanyŋ ūşar qanaty. Onyŋ prozasynan jalǧyzdyǧy men tektılıgı ünemı baiqala beredı. Barşa tırı jan ielerıne, jandy tabiǧatqa süiıspenşılıgı orasan. Bır detal: geologtardyŋ otriadynda Vadim atty mehanik-jürgızuşınıŋ şalajansar qūrdyŋ jünın jūlǧan sätın beineleuınde adamşylyq nietı anyq. Mynau qatıgezdıkten jüregı janşylǧan ol jan küizelısın tabiǧatqa audara suretteidı. Qiyn joldan şarşap kelgen top asqa qaraǧysy kelmei qalady jäne älgı adamnan dereu qūtylady. Vertolet şaqyryp, Vadimdı demalys degen syltaumen ülken jerge qaitarady, onyŋ endı geologtar ortasyna qaita oraluǧa qūqy joq.
Iliias Ysqaqovtyŋ prozasynda geologiia därısterı tūnyp tūruy zaŋdy, jer jynysyn, ken oryndaryn zertteuı köş bastardai. Ärı şyǧarmasynyŋ eleŋ etkızer körkem erekşelıgı osynda jatyr. Avtor mineralogiia, palentologiia, onomastika, geografiia, geodeziia men toponimikanyŋ poetikalyq qūdıretın oqyrman sanasyna sıŋıruge ter tögedı. «Şatyrda üşeu: Vladik – geomorfolog, Volodia – geofizik jäne men – geolog». Demek, Iliias geologiialyq karta jasaumen şūǧyldanyp jürgen ǧalym bolǧandyqtan ǧylymsyz qalam tartpaidy degen söz. Mūz qabattarynda, atam zamanǧy geologiialyq şögındılerde, poliarlyq jer-sularynda jazuşynyŋ tabany baspaǧan pūşpaq joq tärızdı.
Iliias soltüstıktıŋ halyq änın qasterlei qaitalaidy: «…Aq qanatty aqqular Terıstıkke ūşady, / Olardyŋ näzık qanattary aiazdy küidıredı» (Orysşadan jolma-jol audarma menıkı – A.K.). Aqqu-qaz saǧynyş sazyndai sezılerı, jyl qūstary saharaǧa – tuǧan jerıne ūşqandyqtan. Ol köşpelı näsıldıŋ tūiaǧy ǧoi, ejelgı ǧūndar, saq ata-babasyndai köşıp-qonyp jüruge äbden köndıkken, meilınşe daǧdy alǧan. Būhar jyrau «Jar basyna qamalyp, / Jarty laşyq tıgersıŋ» dep jyrlasa, ol jar jastanyp, tas tösengen, ūiqy kelse qara tas mamyqtai bolǧan auǧaq tırşılık adamyna ainalǧan. Iliias Ysqaqūly joldastarymen qūladüzde ylǧi qos tıgıp, oşaqqa mosy ılgendei asyn pısırıp otyrǧany, kezbelıkpen kün keşkenın myna kıtap aiǧaqtaidy. Ülken jerge jetu üşın būl ekspedisiialyq top jūmalap būzylǧan kün raiynyŋ oŋaluyn tosyp jatady. Örkeniettı tırşılıkten beidaua qorǧanu tärızdı; jabaiy tırlık romantikasynan būryn qyr soŋynan qalmaityn qaiǧydan bas sauǧalap, jan saqtar astary äste joq emes. «Nälet bızdıŋ jürıske!» dep Mahambet jyrǧa qosqan jürısten jūqqan şer saǧymdanar. Jahan kezgen jürısınde jyl on ekı ai sandalmamen kün keşken jazuşynyŋ jan azasy, qūsa-nalasy, tūnşyqqan aiqaiy bögıp jatyr. Öitkenı ol ükımge kesılıp, quǧyndalǧan, jalqy emes, tūtas bır ūrpaqtyŋ basyna tüsken jalanyŋ qūrbany, sondyqtan ol beibıt künde itjekkenge öz erkımen attanǧandai äserı bar. 1937 jyly halyq jauy dep atylǧannyŋ bıreuı menıŋ atam Kemelbai, ışınde şerı men kegı ketken qazaqtan tuǧan nemere bolǧan soŋ mūndai nazany men ūqpaǧanda kım ūǧady. Būl Iliias Ysqaqūly tūlǧasynyŋ özım jazbai tanyǧan abstraksiia men absurdty ömırbaiany, qaiǧysynyŋ ış qalyby.
Aqtaban şūbyryndyda, Syrdan auǧaly Şyŋǧystaudy ien jailaǧan tobyqty ruynyŋ yrǧyzbai atasynyŋ basyna osy auǧaq, ekıtalai kün, quǧyn-sürgın sovet ükımetımen qosa tuǧan eken. Elsızde jalǧyz şoqiǧan, dūşpany quyp jetıp, közdep atyp, asyl süiegın qūr qūdyqqa tastatyp, 30 jyl jatqan Şäkerım atasynyŋ jazmyşyn eske salatyn mezetı. Yrǧyzbai äuletınde erkek tūqymyn tūzdai qūrtqan sūm zamannyŋ näubetıne ne deisıŋ?! Qazaq halqyn qynadai qyrǧan aşarşylyq kezeŋı, «halyq jaulary» dep oqyǧan qazaqty tegıs aulaǧan ölara. Abaidyŋ naq öz kındıgınen taraǧan tūqymnan bıren-saran er kındıgı qalsa, onyŋ özı orystanyp ketkenı ras. Repressiia qazaqtyŋ eŋ tektı tūqymdaryn es jiǧyzbai joidy, qūrtty, qorlyq şekkızdı. Mıne, sana tüisıgınde jazyqsyz quǧyndaudan zapy bolǧan, äkesı Halit Arhamūlyn halyq jauy dep ekı märte sottaǧan soŋ, kökıregıne şer tūnǧan bır ūrpaǧy öz elıne taban tıreuge qūlyqsyzdai sezıledı. Aidalada qaŋǧyp jürgenı artyq, sırä. Bälkım, mynau syǧan tırlık azattyqty qaiyra iemdenudıŋ bır joly – geolog bolyp erkın jüru şyǧar. Kım bılsın.
Tragediia. Tektık nyşan. Qūlan qūdyqqa qūlaǧanda qūrbaqa aiǧyr bolǧan kezdıŋ uyt-yzǧaryn jadtan öşıre almau. Nostalgiia Iliiastyŋ är jolynda tyǧyluly, zaryqqan aŋsar bar. Ol arǧy atasy azuly şonjar Qūnanbaidyŋ küştı uaqytyn ūiqyda jatyp sezınerdei: «Men ūiqyda jatqanda tıptı tebemın. Endeşe qoryqpaŋyz» deidı ol ien dalada qonalqada, şatyrda jatarda qasyndaǧy serıgıne. Şynjyr balaq, şūbar tös atalary tebısıp ötken, dūşpanyna ese jıbermegen. Onyŋ jyr-talaiyn qazaqtyŋ maŋdaiyna bıtken ǧūlamasy, klassik jazuşy Mūhtar Äuezov «Abai joly» roman-epopeiasynda surettep ketkenın bılemız.
Men oilasam, Iliiastyŋ ana tılınde jazbaǧany ökınıştı. Abai men Şäkerımdei klassiktermen atalas, qūnarly tıl ielerınıŋ jas öskın bır būtaǧy bola tūra, ol zamannyŋ kesırı meŋdep, qoǧamynyŋ yǧymen, qalanyŋ zaŋyna boisūnyp, öz tılıne jat boldy. Jerıgen joq, mäjbürlık köndırdı. Orysşa bılmeitın qazaq künın köre almaidy degen qaǧida berık qalyptasty. Tepsınısıp kelgende kem bolmau üşın būl jol taŋdaldy. Qaladaǧy qazaqtar jappai tūtyluǧa şaq qaldy. Būl ūlttyq qasıret. Bıraq onyŋ prozasyn oqyp otyryp, ol ruhymen qazaqqa bögde, jat boldy dep aitu naǧyz künä. Şetke şyǧyndauynyŋ özı onyŋ adasqan qazdai qaŋqyldaǧan jan dauysyn ūqtyrmai ma!
Şpisbergen mūzdaqtaryna taiau, arktikalyq şölde, bır qiian it ölgen jerde, Barens teŋızı maŋynda jürıp, ol sol tauda ösken şyrşalardan Alataudyŋ keskının közge elestetedı, otanyn ūmyta qoimaidy.
Iliiastyŋ jazuşy retındegı basty erekşelıgı, batys ädebietınde damyp ketken, fransuz Bodler, orys İvan Turgenev negızın qalaǧan öleŋdegı proza – «stihotvoreniia v proze» janryn qazaq topyraǧyna äkeluı. Osy aq öleŋnıŋ prozadaǧy has şeberı Jüsıpbek Aimauytovtyŋ roman-povesterı, asyl mūra tyiymda tyǧuly kez. Iliiastyŋ qysqa jazylǧan lirikalyq, filosofiialyq saryndaǧy äŋgımelerı osy janrdyŋ tabiǧatyn tolyq aşady. Ol tūstas qazaq jazuşylarynan mūndai janrdy, qūsni saryndy öz basym eşkımnen kezdestırmegen tärızdımın.
Iliiastyŋ kıtapty süiıp oqyp, onyŋ keiıpkerlerımen syrlasatyny anyq. Būl jaǧynan ol şynaiy jazuşy beinesıne tän mäŋgı Don Kihottyqty rastaidy.
Onyŋ tastary söileidı. Ken oryndaryn ızdeu – käsıbı. Geologtar asyl tastardyŋ neşe atasyn, qily ataularyn tau jynystarynan tabady: «…qan-qyzyl granit dänderın salqyn suda juyp qoidy, almazdardyŋ serıgı». Maǧynasyz egjei-tegjeilı suretteu keide şarşatady, bıraq Iliiastyŋ tyrbiǧan alasa qaiyŋdar ösetın ölkenıŋ müktı jer qoinauynyŋ qasterlı tastarynyŋ syryn şeber äŋgımeleuı özgeşe. Ol tastardy qiialynda da köredı. «Tundra tegıs, jazyqtana körınetını aldamşy körınıs». Osyny jazuşy közımen körgen soŋ aitpai ma! Tundra jūmsaq, jasyl būira, aŋsarly körınerı tuu alystan. Jaratylysy tylsym. Asqaq, sūlu, tektı, kezegenge oŋai aldyrmaidy. Tiıp tūrǧan jerde adasyp ölu op-oŋai. Tegınde mūndai qaŋǧybas, tūrmysqa qolaisyz, salpaŋdaǧan ömırge köp jūrttyŋ jany şydas bermeidı. Talaiy bır jūmadan soŋ qūrylyqqa kerı qaitady. Tıptı geolog mamandardyŋ ışınde jūmysyn tastap qaşatyndar bar. Qaptaǧan masa, su stihiiasy, ien, jaz-qys demei dalada tüneu, jalǧyzdyqqa äbden köndıgu oŋai emes. Romantikasy tek aitarǧa ǧana, äitpese qatal tabiǧat qūbylularyna ysylmai bolmaidy. Bıraq jazuşy kezbelıkten aini qoiatyn- dardyŋ sanatynan emes. Ol Qiyr Şyǧystyŋ tazalyǧyn, päktıgın, adamdarynyŋ ruhynyŋ tazalyǧyn süiedı. Qozǧalys küşınde ömır tūr. Onyŋ filosofiiasy osy. Eske Şäkerım atasynyŋ «Jaralys basy – qozǧalys» degen öleŋı oralady. Iliias bar beineden, tas müsınderden tırşılıktıŋ būla küşterın tanidy. Qiyr Şyǧysty kezıp jürgende tuǧan jerınıŋ jotalaryn, jusandy dalasyn saǧynyp jüredı. Poliar tünınde babalarynyŋ köşpelı tūrmysyn aŋsaidy. Saryarqany, Delbegeteidı, Alataudy, Qūlandy jazyǧyn, Şyŋǧysty qūs jolyna, tüngı jūldyzdar şoǧyryna qarap oilap otyrady. Ǧaryş qūsynyŋ qanatynyŋ astynan ūiyqtap jatqan döŋgelengen auyldardy köredı. Baqsy turaly jiı tolǧaidy.
Azattyq süier erlerdıŋ ömır salty. Bostandyqty şyn qalaityn jandar būǧan beiım. Öz erkı özınde, būǧausyz, qyspaqsyz, jalǧan mınezsız tırlık. «Degenmen, bızde, şamasy, bärı sondai – özınıŋ jeke basynyŋ ömırıne nemqūrailylar».
«Saǧan, jalǧyzǧa, mynau orasan zor tılsız jartastardyŋ arasynda jeŋıl häm beimaza, üreilı» dep jazady Iliias «Jylannyŋ jüregı» atty äŋgımesınde, jäne jan düniesın keulegen jalǧyzdyǧyn eşteŋege selt etpes jylannyŋ jüregıne teŋeidı. Ol özın būl ünsızdık ölı emes dep jūbatady. Şyŋǧystauyn, anasyn jalbyz ben jusan, tau-tasty esıne alyp qamyǧyp tolǧaidy. Mūnysy Abai atasynyŋ «Segız aiaq» atty öleŋındegı jalǧyzdyqtyŋ işarasyn, küiıgın, kıl nadandyqtyŋ arylmas soryn qaitalap tūrǧan tärızdendı. Abaiy bar eldıŋ hakımnıŋ yqpalynsyz ketuı mümkın emes.
Jartasqa bardym,
Künde aiqai saldym,
Onan da şyqty jaŋǧyryq.
Estısem ünın,
Bılsem dep jönın,
Köp ızdedım qaŋǧyryp.
Baiaǧy jartas – bır jartas,
Qaŋq eter, tüktı baiqamas.
Ol Semei poligonynyŋ uytyn, atom bombasy jarylǧan alapatta aŋ-qūsy jylaǧan bızdıŋ kielı ölkemızdıŋ, bögdeler mensınbeitın ūly dalanyŋ qasietın, qalaǧa qonystap, tegınen jaŋylǧan qazaqtardyŋ toǧyşar tırşılıgın ūǧady. Ana tılın ūmyta bastaǧanyn özı uaiymdaityn Iliiastyŋ qos jarylǧan sana aǧymynda Rossiia men öz elı kezek aǧatyny qairan qaldyrady. Qazaqtyq taza saqtalmaǧan küige el tūtylǧan. Qazaqtyŋ oqyǧanynyŋ endı oryssyz künı joq. Söite tūra jazuşynyŋ ūlttyq sezımı küştı: «At tūiaǧyn estisız be. Būl Qūrmanǧazy. Būl menı qūtqaru üşın jüitkıp kele jatqan onyŋ jylqylarynyŋ dübırı…». «Menıŋ äkem tırı bolsa osynau ejelgı, älı tynyştyqty bılmegen Jerde esı auysqandar men kemtarlar bolmas üşın ol Semei iadrolyq poligonyn jaryp jıberer edı, qūrtar edı». Äkesınıŋ azamattyǧyn ūly asa biık baǧalaidy! Tūtas bır öktem imperiiaǧa qazaq qarsy keledı dep taisalmai aitady, baiqaisyz ba?! Ol patşalyqtar qūridy, tek aqyn jüregı ölmeidı dep jazdy.
Iliias Ysqaqovtyŋ stilıne prozanyŋ qysqa janry: üzık-üzık fragmenttık, nobai, qaryzdanǧan siujetterdı özınşe jazyp şyǧu, aq öleŋ tän. Ötırıkke, qysyr qiialǧa, daŋǧazaǧa joq proza qysqany süiedı. Degenmen būl onyŋ kemşılıgı de, qiyq-qiyq tılıngendei jaraly ömırınıŋ tūspaly. «Ömırdı baǧalamaidy. Qūstai erkın qalyqtap ömır sürdı. Täkapparlyǧy da qūs siiaqty» dep jazdy ol bır tanysy turaly, şyntuaitynda özıne de ūqsap tūr. Jetımdıgı. Dala kezıp üirengen Iliiastyŋ jüregınıŋ aqtyq soǧuy sol tuǧan dalasynda toqtaidy.
P.S.
Iliias Ysqaqovtyŋ «Aqyn jüregı» atty kıtaby turaly jazudy maǧan respublikalyq «Abai» qorynyŋ basşysy Baltaş aǧa amanattady. Qazır ızdeuşısı bolmasa körkem ädebiettıŋ mūŋy qalyŋ. Ekı märte saiasi repressiiada sottalǧan ardaqty äkesı Halit Ysqaqov turaly estelıgınde Iliias Semeidegı memlekettık Abai mūrajaiy tūrǧan üide, atasy Arhammen tūrǧanyn jazady: «…al aulada menıŋ üş atadan qosylatyn aǧam Baltabek Ersälımov anasy Qapizamen tūrdy. Ol menen säl ülken bolǧan soŋ menı toqpaqtap alatyn. Sosyn bärıbır qaita qūşaqtaityn».
Qazaq «tübı bırge tütpeidı» dep aitady. Qazaqtyŋ aruaqty syilaityn, arǧy tegın oilaityn qasietı öşpeidı.
Aigül KEMELBAEVA
