Janǧara DÄDEBAEV, professor, Abai ǧylymi-zertteu institutynyŋ direktory: İNSTİTUTTYŊ BÜGINGI BASTY MAQSATY – ABAI ILIMINIŊ TOLYQ SİPATYN AŞU

– Abaitanu institutynyŋ jūmys tärtıbınde özge resmi, beiresmi ǧylymi–zertteu mekemelerınen erekşe derlık ainymas ūstanymy bar ma? Bar bol­sa, ony keleşekte qalai damytyp, nendei jaŋa baǧytta örkendetpek oiyŋyz bar?

– Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ janyndaǧy Abai ǧylymi-zertteu instituty 2009 jyly qūryldy. Abaitanu Mūhtar Äuezovtıŋ ǧylymi-zertteu jūmystary jäne ūstazdyq qyzmet salasyndaǧy ızdenısterı nätijesınde oqu pänı jäne ǧylym salasy retınde osy universitet qabyrǧasynda tuyp, qalyptasty. Uni­versitette Abaitanu salasyndaǧy ǧylymi-zertteu jūmystary men universi­tet studentterıne arnalǧan «Abaitanu» pänın oqytu ısı Äuezovten keiıngı kezeŋderde de toqtaǧan emes. Abai insti­tuty Abai şyǧarmaşylyǧyn zertteudegı Mūhtar Omarhanūlynan berı bızdıŋ zamanymyzǧa deiın üzılmei kele jatqan bai dästürdı jalǧastyruda. İnstituttyŋ özgelerde joq, tek özıne ǧana tän ūstanymy degen­de, myna jailarǧa nazar audarǧan dūrys. Atap aitqanda, Abaidyŋ şyǧarmaşylyq mūrasy ädebiettanu, tıl bılımı, filosofiia, äleumettanu, mädeniettanu, pedagogika, psihologiia syndy pänaralyq zertteu talaptaryna sai pai­ymdaluda. Ekınşı Abaidyŋ şyǧarmaşylyǧynda negızdelgen oilar, pıkırler, tūjyrymdar, qaǧidalar jüiesı Abaidyŋ ılımı aiasynda qarastyrylady. Sondai-aq, Abai ılımınıŋ tüp tamyry, qalyptasu zaŋdylyqtary aqynnyŋ mädeni-äleumettık ortasymen, halyqtyŋ dästürlı dünietanymymen bailanysta anyqtalady. Abaidyŋ şyǧarmaşylyq mūrasyn zertteu ısındegı Abai institutynyŋ özgelerden bölek ırgelı ūstanymdary qatarynda osylardyŋ maŋyzy zor.

Osy atalǧan ūstanymdardyŋ aldaǧy uaqytta jalǧasuy men qalyptasuynyŋ, jaŋa sapalyq deŋgeide damuynyŋ özara sabaqtas bırneşe alǧyşarttary bar. Solardyŋ ekeuıne ǧana toqtalaiyq. Bırınşısı, Abai­tanu ǧylymynyŋ damuyna degen äleumettık sūranys. Sonymen qatar, abaitanu ǧylymy salasynda käsıbi qūzırettılıgı joǧary deŋgeide qalyptasqan zertteuşı ma­mandar daiarlau. Būlarǧa qol jetkızu oŋai emes. Abaita­nu salasynda jinaqtalǧan bılım men bılıktılıktı, käsıbi qūzırettılıktı tolyq igerıp, jaŋa deŋgeige köterıluge bıreudıŋ qabıletı jeter-jet­pes, al, endı bıreudıŋ daiyndyǧy kemdeu soǧuy mümkın. Äitse de, aldaǧy künderden, öser örkennen küter ümıtımız ülken. Abaidyŋ ılımın tanuda solardyŋ aitary, solardyŋ bılerı köp bolǧai.

– Abaitanu institu­tynda osy uaqytqa deiın Abai haqynda, Abaidyŋ şyǧarmalaryn taldau men aqynnyŋ tuyndylaryna qatysty aituly ǧalymdar men jas ızdenuşılerdıŋ pıkır, közqaras türınde jazylǧan eŋbekterıne saraptama si­patyna qarai jürgızılgen be? Eŋ alǧaşqysy qai uaqytta, al, eŋ soŋǧysy qaşan zerdelenıp, ırıkteldı?

– İnstituttyŋ ǧalym zertteuşılerınıŋ Abai haqyndaǧy, aqynnyŋ tu­yndylaryna qatysty aituly ǧalymdar men jas ızdenuşılerdıŋ eŋbekterın saraptauy ekı türlı deŋgeide jürgızıledı. Bırınşısı – Abai şyǧarmaşylyǧy tura­ly arǧy-bergı kezeŋderde jazylyp, jaryq körgen eŋbekterdı diahroniialyq jäne sinhroniialyq tūrǧyda sipattau, taldau, baǧalau. Sondai-aq, Abaidyŋ şyǧarmaşylyǧy turaly monografiialyq zertteuler­de köterılgen mäselelerge qatysty bügıngı künge deiın jinaqtalǧan ǧylymi oilar men pıkırlerdı ǧylymnyŋ jaŋa jetıstıkterınıŋ talaptaryna säikes synşyldyq tanymmen saralau. Bırınşı deŋgeidegı jūmystar abaitanudyŋ jeke salasyna ainalǧan abaita­nu tarihy boiynşa oryn­dalady. Ekınşı deŋgeidegı jūmystar abaitanudyŋ teoriialyq mäselelerı boiynşa jürgızıledı. Je­kelegen avtorlardyŋ oqşau aitylǧan oilary men pıkırlerıne, subektivtı neme­se metodologiialyq tūrǧyda negızsız tūjyrymdardan tūratyn eŋbekterıne ar­naiy saraptau jürgızudı instituttyŋ zertteuşı ǧalymdary öz boilary­na laiyqty körmeidı. Olardyŋ köpşılıgı Abai şyǧarmaşylyǧy turaly öz zertteulerınıŋ negızınde teoriialyq jaŋa tūjyrymdar negızdeumen, jaŋa, innovasiialyq bılım öndırumen şūǧyldanady. Būl baǧyt instituttyŋ strategiialyq maqsattaryna säikes anyqtalǧan.

– Abaitanuda qazaqşa–orysşa zertteulerden bölek, taǧy qandai tılderde jazylǧan dünieler bar? Abaitanuşylardyŋ qarasy men geografiiasy qandai?

– Abaitanu ǧylymy ärine, eŋ aldymen, öz elımız boi­ynşa jäne TMD elderınıŋ aiasynda, sondai-aq, älemdık auqym negızınde jüielenedı. Tuystas tılderdıŋ toptary­na qarai jüieleudıŋ de öz orny bar. Soǧan orai Abai mūrasyn mädenietaralyq qatynas şegınde zertteu­ge eleulı köŋıl bölınedı. Būl saladaǧy zertteulerde Abaidyŋ şyǧarmalary men olardyŋ özge ekı nemese üş tıldegı audarmalary özara sa­lystyrmaly, salǧastyrmaly türde saraptalady. Al olardyŋ köpşılıgı qazaq, orys tılderınde jazylady, jeke­legen maqalalar aǧylşyn tılınde daiyndalady. Älem halyqtary tılderınde jazylǧan eŋbekter de az emes. Olardyŋ köpşılıgı Abaidyŋ tuǧanyna belgılı bır atauly jyldyŋ toluyna orailas jazylǧan estelık, esse, maqala nemese aqynnyŋ belgılı bır halyqtyŋ tılıne audary­lyp, jaryq körgen kıtabyna jazylǧan alǧysöz bolyp keledı. Būl sekıldı eŋbekterdıŋ de abaitanu ǧylymynda ala­tyn öz orny bar. Abaidy özge elderde qabyldau, tüsınu, tanu ısınde olardyŋ atqaratyn qyzmetı ülken. Olardy abai­tanuşylar qatarynda şart­ty türde bolsa da ataudyŋ artyqşylyǧy joq. Al käsıbi abaitanuşy ǧalymdar, zertteuşıler Abaidyŋ öz Ot­anynda, onda da bıren-saran.

Abai şyǧarmaşylyǧyn bılmeitın adam kemde-kem, al, käsıbi abaitanuşy daiarlau oŋai emes. Abaidyŋ şyǧarmalary turaly oi aitu, pıkır bıldıru ärkımnıŋ-aq qolynan keluı mümkın. Bıraq, Abai şyǧarmaşylyǧyn Abaidyŋ oiynyŋ tereŋıne boilap taldau üşın kısı, aldymen, ädebiettanudyŋ asqan bılgırı boluy şart.Gumanitarlyq ǧylym salasyndaǧy qaǧidalar qoryn, ǧylymi şyǧarmaşylyqtyŋ ädısnamasy men teoriia­syn jete meŋgeruı qajet. Sodan keiın ǧana Abaidy tanuǧa, tüsınuge den qoiuy oryndy bolmaq. Sondyqtan abaitanuşylardyŋ qarasynyŋ qanşalyqty, jaǧyrapiiasynyŋ qandai ekenın anyqtau oŋai emes. Soǧan qaramastan, Abai institu­tynda abaitanuşylardyŋ ensiklopediiasy jasaluda.

– Keŋes kezınde kommunistık partiia tarihy joǧary oqu oryndarynyŋ barlyǧynda derlık jüretın. Būl, ärine, joǧary bılımdı maman atyna sai jan–jaqty, Abai aitpaqşy, «tolyq adam» bo­lyp şyǧuyna bırden–bır yqpalyn tigızdı. Ǧylymi–pedagogikalyq mamandar daiyndaudan basqa, elımızdıŋ tehnika–jaratylystanu baǧytyndaǧy universi­tetterde abaitanu jürgızu jaiy eskerıldı me? Mysaly, 1990 jyldardyŋ soŋynda Statistika agenttıgı Abaidyŋ qazaq dalasyndaǧy tūŋǧyş halyq sanaǧyn jürgızuge atsalysqany turaly derektı anyqtap, tarihşylarmen jūmysty qolǧa alǧan edı. Mäselen, Abaiǧa qatysty osyndai derekterdı student univer­sitet qabyrǧasynan bılıp şyqsa, bälkım, abaitanudyŋ auqymy keŋeiıp, ärı jas ūrpaqtyŋ Abaidy tanu arqyly ūlttyq ideiaǧa berıktık qasietı nyǧaia tüsken bolar ma edı…

– İnstitut aldyndaǧy qazırgı şaqtaǧy basty maqsat – Abaidyŋ ılımınıŋ tolyq sipatyn aşu. Osy maqsattan tuatyn mındetterdı oryndau arqyly Sız aityp otyrǧan «tolyq adam», «ūlttyq ideiaǧa berıktık» sekıldı abzal qasietterdı, jalpy aitqanda, Abai ılımınıŋ ūlttyq jäne jalpyadamzattyq ruhani qūndylyqtaryn tolyq tanuǧa jäne öser örkennıŋ igılıgıne ainaldyruǧa jaqyndai tüsetın bolamyz.

«Abaitanu» pänı Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ filologiia fakultetınde äuelden oqytylyp keledı. Al «Abaidyŋ ılımı» atty innovasiialyq oqu pänı aldaǧy oqu jylynan bastap oqu üderısıne engızıletın bo­lady. Al basqa universitet­ter men instituttardyŋ osy pänderdı özderınıŋ oqu jospa­ryna engızuı joǧary mektep ömırındegı eleulı oqiǧa bolmaq. Oǧan qol jetkızu oqu jospar­laryn qūrastyruşylar men bekıtuşılerdıŋ deŋgeilerıne bailanysty.

– Aqparattyq tehnolo­giiadan nano–tehnologiiaǧa bet alǧan zamanda oqyrman qauym kıtap qūşaqtaudy sirettı. Demek, Abaidyŋ barşa tuyndysynan bastap kez kelgen abaitanuşynyŋ kez kelgen eŋbegın kez kelgen oquşy, student, ızdenuşı men köpşılık oqyrmannyŋ kez kelgen uaqytta qandai bolsyn, kompiuterlık baǧdarlama jüzınde onyŋ elek­trondy nūsqasyna kedergısız qol jetkızuıne mümkındık tuǧyzylǧan ba?

– İä. Abai institutynyŋ veb-saityna Abaidyŋ şyǧarmalary (öleŋderı, po­emalary, qara sözderı) qazaq, orys, aǧylşyn tılderınde jaiǧastyrylǧan. Abaidyŋ şyǧarmaşylyǧy tura­ly uaqyt synynan ötken qazaq, orys, aǧylşyn tılderındegı eŋbekter men institut zertteulerınıŋ sony nätijelerın de sodan tabuǧa bolady.

– Abaitanu institutynyŋ jūmysyn köbırek tanytu maqsatynda aqparattyq tehnologiia qyzmetınıŋ mümkındıgıne sai, zertteulerdıŋ maŋyzdysy men tūşymdylaryn jekelegen mekemeler («QazAqparat») tūtynyp jürgen latyn jäne arab qarpımen jariialau jaiy qarastyryldy ma?

– İnstituttyŋ veb-saityna qazaq tılınde jaiǧastyrylǧan eŋbekterdı tiıstı baǧdarlama boiynşa tügeldei arab jäne latyn qarpıne auystyryp oquǧa mümkınşılık jasau ısı qolǧa alyndy. Ol köp uaqytty ta­lap etpeidı. Mäsele juyq arada şeşıluge tiıs.

– Bügınde türkı elderı yntymaqtastyǧyn kökseitın TÜRKSOI, Türkı akademiiasy jäne osy ūiymdardyŋ jūmysyn üilestıretın Türkı keŋesı türkılerdıŋ älemdık örkenietke, ılım–bılımge qosqan ülesın tanytu jolynda qyruar ıs–şara bastap kettı. Türkınıŋ tüpqazyǧy qazaq elı ekenın alys–jaqyn tügel moiyndady. Endeşe, Abai instituty Abaidy qazaqtyŋ bas aqyny ǧana emes, tämam türkı tügel maqtan tūtarlyq därejege jetkızu tūrǧysynda nendei tırlıktı qolǧa almaq?

– Abaidy tämam türkı tügel maqtan tūtarlyq därejege ji­nalyspen, nasihatpen, konfe­rensiialarmen, akademiialar­men, üilestıru keŋesterımen jetkızuge talpynudyŋ, būl baǧytta ülken ıs-şaralar ötkızudıŋ atqaratyn igı äserı bolady. Solai degenmen myna jaidyŋ basy aşyq: Abaidyŋ şyǧarmaşylyq mūrasyn bızdıŋ özımızdıŋ zerttep-zerdeleuımız, tanu­ymyz tereŋ boluǧa tiıstı. Abaidyŋ joǧaryda aitylǧan ılımın jete tanyp, onyŋ şyn mänınde qandai ılım ekenın teoriialyq jäne metodologiialyq tūrǧyda tolyq saralap, negızdei alsaq, Abaidy tūtas türkı ǧana emes, jer şaryn mekendegen bükıl halyq qadır tūtatyn bolady. Abai instituty osy joldy tura jol dep bıledı.

Äŋgımelesken, Rauşan TÖLENQYZY