قالاي دەسەك تە, كەڭەس زامانىندا بالالارعا پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ جاعى پيونەر, كومسومول ۇيىمدارى ارقىلى جۇزەگە استى. ول كەزدە قىزىل گالستۋك تاعۋ ءاربىر بالانىڭ باستى ارمانى بولعان. الايدا تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بالالار ۇيىمدارى ءوز ءمانىن جوعالتىپ, نازاردان تىس قالدى. ۋىستان شىعارىپ العان وقۋشىلار ۇيىمى بۇگىنگى تاڭدا قالاي جۇمىس ىستەۋدە؟
مەكتەپ – بالانى جەكە تۇلعا رەتىندە عانا ەمەس, قوعامعا جارامدى ازامات ەتىپ قالىپتاستىراتىن بىرەگەي ورىن. وقۋشى ءبىلىم الۋمەن قاتار, ۇجىمدىق تاربيەنى دە كورىپ وسەدى. الەمنىڭ قاي ەلىن الىپ قاراساڭىز دا, بالالار ۇيىمدارىنا ەرەكشە كوڭىل بولگەن.
ءبارى دە سكاۋتتاردان باستالدى
دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ العاشقى بالالار ۇيىمى جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا پايدا بولىپ, «scout» دەپ اتالدى. قازاقشالاساق, «بارلاۋشى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. سكاۋتتاردىڭ ەرەجەسىن اعىلشىن پولكوۆنيگى روبەرت بادەن-پوۋەلل ءوزىنىڭ «سكاۋتتار ينسترۋكتسياسى» جانە «جاستارعا ارنالعان سكاۋت ونەرى» سياقتى ەڭبەكتەرىندە جازىپ قالدىرعان. ۇيىم جەر بەتىندەگى بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردىڭ بارلىعى ءبىر-بىرىمەن دوس, باۋىر دەگەن قاعيدانى ۇستانادى. سكاۋتتار ەشقانداي پارتيا قۇرامىنا كىرمەي, ءوز الدىنا جەكە جۇمىس جۇرگىزگەن. ۇلداردان عانا قۇرالعان ۇيىمدى boyscouts, ال قىز بالالاردىڭ ۇيىمىن ءgىrlscouts دەپ اتاعان. سكاۋتيزمنىڭ نەگىزگى ماقساتى – جاستاردىڭ زياتكەرلىك, قوعامدىق جانە رۋحاني الەۋەتتەرىنىڭ دامۋىنا, ولاردىڭ جەكە تۇلعا جانە ازامات رەتىندە قالىپتاسۋىنا كومەكتەسۋ. 1921 جىلى سكاۋتتار ۇيىمى 63 مەملەكەتتە (ۇلىبريتانيا, گەرمانيا, اقش, يتاليا, فرانتسيا, شۆەتسيا, ءۇندىستان, رەسەي, ت.ب.) جۇمىس ىستەسە, قازىرگى تاڭدا 160-تان استام ەلگە تارالعان. قۇرامىندا 16 ملن-نان استام بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر بار.
كسرو-دا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىنان-اق كوممۋنيستىك پارتيانىڭ, كاسىپوداق ۇيىمدارىنىڭ باسشىلىعىمەن بىرلەسە قىزمەت اتقاراتىن بالالار ۇيىمدارى قۇرىلدى. باستاپقىدا جەكە توپتار رەتىندە قالىپتاسىپ, 1922 جىلى ۆ.ي.لەنين اتىنداعى بۇكىلوداقتىق پيونەرلەر ۇيىمى بولدى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن اتالمىش ۇيىم كوپتەگەن ەلدەرگە تارالىپ, ارنايى دەمالىس ورىندارى, سارايلارى مەن سپورت كەشەندەرى اشىلعان.
ەگەمەندىك العاننان كەيىن پيونەرلەردىڭ اتى تۇگىل, زاتى دا قالمادى. تەك ۇلكەندەر بالالىق شاقتاعى ەستەلىكتەرى مەن قاتال ءتارتىبىن اڭىز قىلىپ ايتىپ ءجۇردى. ەلىمىزدە 1991 جىلدان كەيىن قۇرىلعان بالالار ۇيىمدارى ەرىكتى قوعامدىق بىرلەستىكتەر رەتىندە ءار وڭىردە, ءار مەكتەپتە ءارتۇرلى اتاۋمەن اتالىپ جۇمىس ىستەدى. اتاقتى ويشىل ءال-فارابي «تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم ادامزاتتىڭ قاس جاۋى» دەيدى. جۇيەسىز بەرىلگەن تاربيە ەشكىمگە وپا تاپتىرعان جوق. سالدارىنان ەشتەڭەگە سەنبەيتىن, ەشنارسەگە يلانبايتىن جاستار ءوستى. ەل تاۋەلسىزدىك العانىنا 20 جىل وتكەننەن سوڭ عانا 2011 جىلى 11 اقپاندا «نۇر وتان» حدپ XIII سەزىندە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقستاننىڭ جاس ازاماتتارىنىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن «جاس ۇلان» بىرىڭعاي قوزعالىسى مەن «جاس قىران» بالالار ۇيىمدارىنىڭ جاڭا جۇيەسىن قۇرۋ كەرەكتىگىن اتاپ ءوتتى. كەش بولسا دا «جاس قىران», «جاس ۇلان» ۇيىمدارىنىڭ قۇرىلىپ, بالالارمەن جۇمىس جۇرگىزە باستاۋى كوپتى قۋانتقانى انىق.
«جاس ۇلان» مەن «جاس قىران» قوزعالىسى
«جاس ۇلان» مەن «جاس قىران» ۇيىمدارىنىڭ نەگىزگى ماقساتى – مەكتەپ تابالدىرىعىندا جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى بويىنا سىڭىرگەن ۇلتجاندى, رۋحاني دۇنيەسى باي تۇلعا قالىپتاستىرۋ. سونداي-اق بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردى قازاقستاندىق پاتريوتيزم رۋحىندا تاربيەلەۋ. ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ بازاسىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا «جاس ۇلان» ۇيىمىنىڭ قاتارىندا 1,5 ملن وقۋشى بار.
«ۇيىمنىڭ تومەنگى بۋىنىنا «جاس قىران» 1-4 سىنىپ وقۋشىلارى, جوعارى بۋىنىنا «جاس ۇلان» 5-11 سىنىپ وقۋشىلارى قابىلدانادى. بارلىق جۇمىستار 7 باعىت بويىنشا جۇزەگە اسىرىلادى. اتاپ ايتسام, وتان, زەردە, رۋحانيات, سالاۋات, ەڭبەك, جەتى جارعى, ەكوالەم. وسى باعىتتار بويىنشا بالالاردىڭ بويىندا پاريوتتىقتى, ينتەللەكتۋالدىلىقتى, سپورتقا قۇشتارلىعىن, ەڭبەكقورلىعىن, قۇقىعىن, تابيعاتقا دەگەن قۇرمەتىن دامىتامىز. قازىرگى تاڭدا بۇل باعىتتار بويىنشا وقۋشىلار بەلسەندى جۇمىس ىستەپ, بىرنەشە جوبالارىن دايىنداپ, جۇزەگە اسىرۋدا. «جاس ۇلان» ۇيىمى قازاقستاننىڭ 7000-نان استام مەكتەپتەرىمەن تىعىز بايلانىستا. مەكتەپ كوميتەتىندە ۇلانباسى, ۇيىمنىڭ 7 باعىتىنىڭ جەتەكشىلەرى, ءباسپاسوز قىزمەتى, «جاس قىران» جەتەكشىسى جۇيەلى تۇردە جۇمىس اتقارادى. 7 باعىت ۇيلەستىرۋشىلەرى وزدەرىنىڭ باعىتتارىنا قاتىستى ءىس-شارالار ۇيىمداستىرادى. سايكەسىنشە, ءباسپاسوز قىزمەتى ولاردىڭ اتقارعان جۇمىستارىن الەۋمەتتىك جەلىلەردە, باسپاسوزدە جاريالاۋمەن اينالىسادى. ال ۇلانباسى بولسا ۇيىمنىڭ جۇمىستارىنىڭ ۋاقتىلى, دۇرىس اتقارىلۋىنا جاۋاپ بەرىپ, بارلىق جەردە «جاس ۇلان» ۇيىمىنىڭ ايناسى رەتىندە ءسوز سويلەپ, ۇيىم جايلى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى» دەدى ۇيىم توراعاسى دينارا سادۋاقاسوۆا.
دەگەنمەن, وقۋشىلار ۇيىمىنىڭ جۇمىسى بارلىعىنىڭ بىردەي كوڭىلىنەن شىقپاي ءجۇر. بۇل جاقتا دا بىتپەيتىن ناۋقانشىلدىق پەن قاعازباستىلىق كوپ. كەيدە «ءبىز وسى بالالاردى ەرتە باستان قوعامنىڭ قارابايىر ومىرىنە ۇيرەتىپ جاتقان جوقپىز با؟» دەپ ويلايمىز.
«قازاقستان وقۋشىلارىنىڭ باسىن قوساتىن ۇيىمنىڭ قۇرىلعانىنا دا 10 جىلعا جۋىق ۋاقىت بولدى. جىل سايىن بيۋدجەتتەن جۇزدەگەن ميلليون قارجى بولىنسە دە, اتالعان ۇيىمنىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن وتكىزگەن اۋقىمدى ءبىر شاراسىن ەستىمەدىك. ۇيدەگى بالالارىم دا وسى ۇيىمعا مۇشە. بىراق گالستۋك پەن توسبەلگىنى ءوزىمىز ساتىپ الدىق. «ۇيىمعا كىرەسىڭدەر مە, جوق پا؟» دەپ ەشكىم سۇرامادى. مەكتەپتەگىلەر جىل سايىن ارنايى ءراسىم وتكىزىپ تابىستاعاننان كەيىن, ول گالستۋك تاعىلماي ۇيدە شاڭ باسىپ جاتادى. اناۋ جىلى اۋىلداعى اعايىنىمىزدىڭ بالاسى وسى ۇيىمنىڭ ءبىر شاراسىنا كەلىپ قاتىستى. قالاعا كەلۋ قاراجاتىن تابۋ ءۇشىن اۋىلداعىلار مالدارىن ساتىپ, بالاسىن جىبەرگەن» دەپ بازىناسىن ءبىلدىردى ەلوردا تۇرعىنى ءبيبىجان قاسىموۆا.
«جاس ۇلان» ۇيىمىنا مۇشە بولۋ ءۇشىن وقۋشىلار توسبەلگى مەن گالستۋكتى ءوز اقشالارىنا ساتىپ الىپ ءجۇر. ۇزدىك وقىعان وقۋشىنى ىنتالاندىرۋ ماقساتىندا نەگە تەگىن بەرمەسكە؟ الدە ۇيىمنىڭ قالتاسى كوتەرمەي مە؟» دەپ سۇرادىق ۇيىم توراعاسى دينارا سادۋاقاسوۆادان.
«جاس ۇلان» ۇيىمىنا مۇشە بولۋ ءۇشىن وقۋشىلار توسبەلگى مەن گالستۋكتى وزدەرى ساتىپ السا جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايدى دەپ ويلايمىز. اتا-انالارىنىڭ دا ءوز قاراجاتىنا الىنعان دۇنيە بولعاندىقتان بالالارىن وعان ۇقىپتى قاراۋعا ۇيرەتەدى» دەپ جاۋاپ بەردى توراعا.
بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ – «جاس ۇلان» ۇيىمىنىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى. «جاس ۇلان» ۇيىمى – بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ بويىنشا كەيبىر اكتىلەرگە وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى زاڭ جوباسىن دايىنداۋ جونىندەگى توپتىڭ ساراپشىسى. الەمدەگى ەپيدەميولوگيالىق جاعدايعا بايلانىستى وسى جىلى «جاس ۇلان» بىرىڭعاي بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر ۇيىمىنا قابىلداۋ سالتاناتى ونلاين تۇردە ءوتىپ جاتىر.
بۇرىنعى پيونەر ۇيىمىنىڭ جالعاسى ما؟
«ءبىز لەنيننىڭ بالا بەينەسى سۋرەتتەلگەن توسبەلگىنى تاعىپ وكتيابريات, سوسىن پيونەر بولدىق. جۇمىسقا ارالاسا باستاعان شاعىمىزدا كومسومول ەرەجەسىن ءولىپ-ءتىرىلىپ جاتتاپ كومسومول قاتارىنا وتتىك. سونىڭ ارقاسىندا قوعامعا ەرتە ارالاستىق. ەڭبەكتىڭ, وقۋ-ءبىلىمنىڭ قادىرىن بىلدىك. كوشەدەگى قارتقا كومەك قولىن سوزۋعا دايار قايىرىمدى ەدىك. ال بۇگىنگى كۇنى جاستاردىڭ بويىنان بۇل قاسيەتتەردى تابۋ قيىن. سول سەبەپتى جاستاردى مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ مەملەكەتتىك يدەولوگيا ارقىلى تاربيەلەۋدىڭ ماڭىزى زور دەپ ويلايمىن. اسىرەسە, جاستاردىڭ بويىنا ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر مەن ۇلتجاندىلىقتى ءسىڭىرۋ كەرەك. وسى باعىتتا پيونەر ۇيىمدارىنىڭ تاجىريبەسىنە سۇيەنسەك ارتىق ەتپەيدى. ويتكەنى پيونەردەن ەش جاماندىق كورگەن جوقپىز. كەرىسىنشە, ءبىزدىڭ بالالارعا بەرەتىنى كوپ بولادى دەپ ويلايمىن» دەدى زەينەتكەر ۇستاز باۋىرجان نۇراحمەتوۆ.
شىنىندا دا, وقۋشىلار ۇيىمى ءدال بۇرىنعىداي ءتارتىپ پەن تاربيەنى جۇيەلى تۇردە ۇيىمداستىرىپ, وقۋشىلارعا دۇرىس باعىت-باعدار نۇسقاي بىلسە جاقسى. پيونەرلىك پارتياعا دايىنداۋ ەمەس, پيونەرلىك سول زاماننىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتى بولعان.
«جاس قىران» مەن «جاس ۇلان» ۇيىمدارى پيونەر ۇيىمىنىڭ جالعاسى بولماۋى كەرەك. تۇپتەپ كەلگەندە, كەڭەستىك كەزەڭدە پيونەر مەن كومسومول ۇيىمدارى بەلگىلى ءبىر پارتياعا قىزمەت ەتىپ, ناسيحاتتاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. نەگىزگى ماقساتى – بالالاردى قارشادايىنان پارتياعا دايىنداۋ. ال جاستار ءۇشىن پارتيا قاتارىنان شىعىپ قالۋ ولىممەن تەڭ ەدى. وسىلايشا قوعامدىق جۇمىستا كوزگە تۇسكەن بەلسەندىلەردى پارتيا ءوز قاتارىنا قوستى. ال ءبىزدىڭ تاۋەلسىز, ازات ۇرپاقتارىمىزعا ول ۇيىمداردىڭ جۇمىسى ۇلگى بولماۋى كەرەك. باتىسقا ەلىكتەپ, ءتۇرلى اعىمدارعا سەنىپ, پاتريوتتىق رۋحى السىرەگەن بالالارىمىزعا مەكتەپ جانىندا جۇمىس ىستەيتىن «جاس ۇلان» سىندى ۇيىمدار اۋاداي قاجەت. سوندىقتان وقۋشىلار ۇيىمىنىڭ ءوز سارا جولى بولۋى ءتيىس. وقۋشىلار اراسىنداعى شارالاردى ۇلتتىق تاربيەگە نەگىزدەي وتىرىپ جۇرگىزسە, كوشتەن قالماسىمىز انىق» دەدى تالىمگەر نۇرگۇل اسانقىزى.
«جاس ۇلان» ۇيىمىنىڭ توراعاسى دينارا سادۋاقاسوۆانىڭ ايتۋىنشا وقۋشىلار ۇيىمىن بۇرىنعى پيونەر ۇيىمىنىڭ جالعاسى دەپ ەسەپتەۋگە كەلمەيدى. ۇقساستىعى – تەك ەكەۋىنىڭ دە بالالار ۇيىمدارى بولىپ تابىلاتىندىعىندا. سەبەبى «جاس ۇلان» ۇيىمى جاڭا زاماناۋي ءادىس-تاسىلدەرگە نەگىزدەلىپ جۇمىس اتقارادى. جاسۇلاندىقتار ەركىن تۇردە ءوز ويلارىن جەتكىزىپ, يدەيالارىن جۇزەگە اسىرىپ, شىعارماشىلىق جاعىنان دامي الادى.
جاس ۇرپاقتىڭ بولاشاعىن جارقىن ەتۋ ماقساتىندا ءالى تالاي ەڭبەك ەتىلەرى انىق. ماقالانى جازۋداعى ماقساتىمىز, بالالار ۇيىمىن جوققا شىعارۋ ياكي كەرەكسىز ساناۋ ەمەس. قولىمىزدان كەلگەنىنشە قامشىلاۋ دەپ ءتۇسىنىڭىز.
كوكتەم قارقىن
