جۇرت ءسۇيىپ تىڭدايتىن ءان – «ەكى جيرەن» ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءانى مە؟ بۇل – نۇكتەسى قويىلىپ, شەشىمىن تاپپاعان سالماقتى ساۋال. ءبىز بۇگىن مۇراعاتتار اقتارا وتىرىپ, «ەكى جيرەن» ءماتىنىنىڭ وزگە ءبىر نۇسقاسىن جولىقتىردىق.
«ەكى جيرەننىڭ» كوپشىلىككە بەلگىلى ءماتىنى بىلاي:
كوشكەندە جىلقى ايدايمىن الامەنەن,
اۋىلىڭا بارۋشى ەدىم دالامەنەن.
تۇسكەندە سەن ەسىمە, بەۋ قاراعىم,
ساعىنىپ سارعايامىن سانامەنەن.
[قايىرماسى]
ەكى جيرەن, جالىن تۇيگەن,
جالعاندا عاشىعىمسىڭ جانىم سۇيگەن.
عيزاتلۋ حات جازامىن, قالقام, ساعان,
سامارقاۋ وسى كۇندە كوڭىلىم شابان.
مۇعاللاق ەكى دۇنيە بىرىندە جوق,
داريعا وسىمەنەن ءوتتى زامان.
[قايىرماسى]ەكى جيرەن, جالىن تۇيگەن,
جالعاندا عاشىعىمسىڭ جانىم سۇيگەن.
ءيا, 2021 جىلى الاشتىڭ كوزايىمىنا اينالعان «احمەت. ۇلت ۇستازى» تەلەسەريالىندا دا «ەكى جيرەن» ءانى مەيرامبەك بەسباەۆتىڭ قوڭىرلاتىپ ورىنداۋىمەن ارقاۋ اۋەنگە قويىلدى. سول نۇسقا جۇرتقا بۇرىنعىدان دا قاناتىن كەڭ جايا تارالدى.
«ەكى جيرەن» ءانىنىڭ مۇنان دا تولىعىراق ءماتىنىن «ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى» اتتى كىتاپتان جولىقتىرامىز. ەرجان الاشتۋعان قۇراستىرىپ, «اباي» باسپاسىنان 2022 جىلى شىعارعان, بەس تاراۋدان (490 بەت) تۇراتىن بۇل كولەمدى جيناقتا احمەت بايتۇرسىنۇلىن ءار قىرىنان زەرتتەپ جۇرگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ ماقالالارى توپتاستىرىلعان. كىتاپتىڭ «زەرتتەۋلەر مەن تالداۋلار» اتتى ەكىنشى تاراۋىندا احمەتتانۋشى عالىم, ا.بايتۇرسىنۇلى مۋزەي-ءۇيىنىڭ جەتەكشىسى رايحان يماحانبەتتىڭ «ادەبيەتتەگى ەلشىلدىك ۇران» اتتى كولەمدى ماقالاسى (302-347 بب.) بەرىلگەن. ماقالانىڭ «احاڭنىڭ اسىل اندەرى» دەپ اتالاتىن ءۇشىنشى تاقىرىپشاسىندا «ەكى جيرەن» جانە وزگە دە اندەرگە توقتالادى. سونداي-اق ونەرتانۋشى عالىمدار بۇگىنگە دەيىن تۇيتكىلدى بولىپ كەلگەن سۇراقتاردىڭ جاۋابىن شەشۋىنە ءۇمىت ارتادى. سونداي-اق بىردە احمەتكە, بىردە حالىققا تيەسىلى بولىپ جۇرگەن «اققۇم», «ەكى جيرەن», «قاراكوز», «احاۋ دوستار», «قارعاش» قاتارلى اندەردىڭ ماتىندەرىن ۇسىنادى. وندا بەرىلگەن «ەكى جيرەننىڭ» ماتىنىندە جۇرتقا بەلگىلى جوعارىداعى ەكى شۋماق, ءبىر قايىرمادان سىرت تاعى ءبىر شۋماق بار. ول مىناداي:
ەي, قۇربىم, ءسوز سويلەيىن
كورگەن جايدان,
ايتپايمىن كۇدەر ءۇز دەپ اق سۇڭقاردان.
كوڭىلىمدە ەش داۋالىق بولمعان سوڭ,
بويىمدا تولىپ جاتىر ار مەن ارمان (ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى, 326 بەت).
«ەكى جيرەن» اتتى وسى ءبىر عالامات ءان ءبىر كۇنى يەسىن تابار. ويتكەنى عىلىمنىڭ بارار جەرى اقيقات ەمەس پە؟ الايدا ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ولەڭ مەن وزگە دە جانرداعى جازۋ ستيلىنە زەر سالساق, بۇل ولەڭ جولدارىن احمەتتىكى دەمەۋگە ءۋاج قالمايتىنداي. مۇنداي سالماقتى وي, تۇڭعيىق ساعىنىش, تىلسىم ءتىل – پوەزيا جولىندا حاكىم ابايدى وزىنە ۇستاز تۇتاتىن احمەتكە عانا ءتان بە ەكەن دەيمىز.
جۇرتقا بەلگىلى ەكى شۋماقتى جۇرت ءوزى قايتا وقىپ, سانادان وتكىزىپ سارالاي جاتار. ال بۇل سوڭعى شۋماقتىڭ سالماعى قورعاسىنداي اۋىر, احمەتتىڭ تاۋ سابىرلى مىنەزىنە, الاش كوشباسشىسىنا ءتان تۇلعاسىنا لايىق سەكىلدى. بەلگىلى كاسىپكەر, «قازىنا» كىتاپ دۇكەنىنىڭ ديرەكتورى الماس شايكەن ءان ماتىنىندەگى وسى شۋماق تۋرالى ۇزىننان-ۇزاق كەڭەسىپ ەدىك. ارادا بىرەر اي وتكەندە «ەكى جيرەن» تاعى دا الدىمىزدان شىقتى.
ءيا, ارينە, ءبىز وسى سوڭعى قوسىلعان شۋماق ارقىلى اسىعىس شەشىم قابىلداپ, «ەكى جيرەندى» احمەتكە تاۋەلدەي سالعالى وتىرعانىمىز جوق. بۇل جۇمباقتىڭ شەشۋىن سالا ماماندارى زەردەلەي كەلە شەشەدى دەپ ۇمىتتەنەمىز.
«كوڭىلىمدە ەش داۋالىق بولمعان سوڭ,
بويىمدا تولىپ جاتىر ار مەن ارمان».
ال بىزگە قالام الدىرىپ وتىرعانى – «ەكى جيرەننىڭ» بىزگە ۇشىراسىپ قالعان تاعى ءبىر نۇسقاسى.
وسىدان 73 جىل بۇرىن, انىعى 1951 جىلى ەلۋباي ومىرزاقۇلى قۇراستىرعان «قازاق اندەرىنىڭ جيناعى» اتتى كىتاپتا «ەكى جيرەننىڭ» تاعى ءبىر نۇسقاسىن كەزىكتىردىك. الماتىداعى «قازاق ەلى» جۋرنالى باسپاسىنان شىققان بۇل كىتاپ توتە جازۋمەن باسىلعان. 1930 جىلدان باستاپ ا.بايتۇرسىنۇلى جازۋى قولدانىستان ىسىرىلعانىمەن, قازاقستاندا 1950-جىلدارى توتە جازۋمەن كەيبىر كىتاپتار باسىلىپ تۇرعان. ابايدىڭ, شوقاننىڭ جانە ورىس كلاسسيك جازۋشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرى دە سول جىلدارى توتە جازۋمەن وقىرمانعا جەتىپ وتىردى.
143 بەتتەن تۇراتىن «قازاق اندەرىنىڭ جيناعىنىڭ» باسقا ءبولىمى ءسوتسياليزمنىڭ جالاۋىن جەلبىرەتكەن قىزىل اندەرمەن باستالعانىمەن, باسىم بولىگى قازاقتىڭ حالىق اندەرى, ءداستۇرلى (اۆتورلى) اندەرمەن تولىسقان. قازاقتىڭ نەبىر عالامات ءان قازىناسىنىڭ ماتىندەرى بۇل جيناققا ەنگىزىلگەن. كىتاپ استاناداعى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانانىڭ قورىندا ساقتالعان.
ەندى اتالعان كىتاپتاعى «ەكى جيرەننىڭ» ءماتىنىن وقىرمانعا ۇسىنالىق.
ەكى جيرەن
(حالىق ءانى)
1.كوزىمنىڭ جانارىنداي ساۋلەم ەدىڭ,
كوڭىلىمنىڭ قۋانىشتى داۋرەنى ەدىڭ.
ويىمنان جاتسام-تۇرسام
ءبىر كەتپەيسىڭ,
باسىمدى نە سيقىرمەن اۋرەلەدىڭ.
قايىرماسى:
و…و…وي ءاريداش-اي!…
ەي… ەكى-اۋ جيرەن, جالىن تۇيگەن.
جالعاندا جالعىزىمسىڭ ەي,
جانىم سۇيگەن.
- كوزىڭنەن اينالايىن, ەي…
كۇلىمدەگەن,
ارتىڭنان باسقان ءىزىڭ, ەي… بىلىنبەگەن.
ويىمدا ءۇش ۇيىقتاسام ەي,
بار ما مەنىڭ,
ايىرىلىپ ساۋلەم سەنەن جۇرەم دەگەن…
قايىرماسى:
و…و…وي ءاريداش-اي!…
ەي… ەكى-اۋ جيرەن, جالىن تۇيگەن.
جالعاندا جالعىزىمسىڭ ەي,
جانىم سۇيگەن.
كورىپ وتىرمىز, مۇندا ءان «حالىق ءانى» دەپ بەرىلگەن. ءيا, وتكەن عاسىردا كىمنىڭ ءانى «حالىقتىكى» بولمادى دەيسىز. ءاننىڭ ءبىرىنشى شۋماعى «ەكى جيرەندە» ەمەس, «اققۇمدا» كەزدەسەتىنى دە امبەگە ايان. قايىرمادا «و…و….وي, ءاريداش-اي» دەپ باستالاتىن ءبىر جولى قازىرگى ءبىز بىلەتىن «ەكى جيرەندە» جوق.
ەكىنشى شۋماق بۇعان دەيىنگى «ەكى جيرەندە» ەمەس, «ەكى-اي كوك», «كوزىڭنەن جان اينالسىن» دەپ اتالاتىن اندەردىڭ ماتىنىندە دە كەزدەسەدى. مۇنى ويلى وقىرمان, زەردەلى زەرتتەرمەن سارالاي قاراپ, سالماقتاپ زەرتتەۋ جۇرگىزەدى دەپ ويلايمىز. 1951 جىلعى «قازاق اندەرىنىڭ جيناعىنا» ەنگەن «ەكى جيرەننىڭ» جايى وسىلاي. 73 جىل بۇرىن باسىلعان كىتاپتاعى «ەكى جيرەن» مەن حالىق اراسىنداعى نۇسقا اراسىنداعى ايىرماشىلىق الشاقتاۋ. وعان قوسا «ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى» اتتى كىتاپتاعى «ەكى جيرەندەگى» قورعاسىننان اۋىر سالماعى بار ءبىر شۋماق ولەڭ دە زەرتتەۋگە تاتيدى.
ادىلەت احمەتۇلى
