قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق مۋزەيى, بوزوق مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني مۋزەي-قورىعى, قىزىلوردا وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيى, قىزىلوردا اكىمشىلىگىنىڭ قولداۋىمەن جانە استاناداعى يۋنۋس ەمرە تۇرىك مادەنيەت ورتالىعىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن 24 ساۋىردە قر ۇلتتىق مۋزەيىندە «قازاق دالاسىنداعى وعىز تاريحي مۇراسى» اتتى فوتوكورمەنىڭ تۇساۋكەسەرى وتەدى.
يۋنۋس ەمرە ينستيتۋتى اتالعان شارانى باۋىرلاس ەل قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مۋزەيىنىڭ 10 جىلدىعى شەڭبەرىندە ۇيىمداستىرىپ وتىر. قويناۋى تاريحقا, شەجىرەگە تولى قازاق جەرىندەگى وعىز ەسكەرتكىشتەرىن زەرتتەۋ جانە كوپشىلىك حالىققا تانىتۋ جۇمىستارى تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى تۋرالى كەڭىرەك اقپارات الۋىنا نەگىز بولا وتىرىپ, قازاقستان مەن تۇركيا اراسىندا مادەني كوپىردى نىعايتا تۇسەدى.
كورمەگە تۇركيانىڭ قازاقستانداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى, پارلامەنت دەپۋتاتتارى, قازاقستانداعى ديپلوماتيالىق كورپۋس وكىلدەرى, تۇركيادان جانە قازاقستاننان عالىمدار, باق وكىلدەرى, ستۋدەنتتەر قاتىسادى دەپ كۇتىلۋدە.
فوتوكورمەگە وعىز تاريحي ەسكەرتكىشتەرىنىڭ 30 فوتوسۋرەتى جانە قىزىلوردا وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيى قورىنان سىرداريا وعىزدارىنىڭ ماتەريالدىق مادەنيەتىن قامتيتىن ءۇىى-XI عع. جانكەنت, كۇيىككەسكەن, سورتوبە, اساناس قالاشىقتارىنان تابىلعان 56 ارحەولوگيالىق جادىگەر قويىلادى. ەكسپوناتتار ىشىندە ءVIىى-ءحى عع. جاتاتىن قىش قۇمىرالار, ساپتىاياقتار, قولا بۇيىمدار, مىس تەڭگەلەر, ورتاعاسىرلىق داستارحان, ءحىۇ-ءحۇ عع. جاتاتىن مەديتسينالىق قۇرالداردى, شىڭىلتىرلى قاپتامالار, سىرعا, التىن تۇيمەلەر, مارجانداردى جانە ت.ب. كورمە قوناقتارى تاماشالاي الادى. كورمە 1 اپتا بويى اشىق بولادى.
اتالعان كورمە اياسىندا «قازاقستاننىڭ تۇرىك – وعىز مۇراسى: مادەني قۇندىلىقتار جانە ۋاقىت كەرۋەنى» اتتى حالىقارالىق سەمينار وتكىزىلەدى.
سەميناردا قازاقستاننىڭ جانە تۇركيانىڭ تاريحشىلارى مەن ارحەولوگ عالىمدارى: ۇلتتىق مۋزەيدىڭ «مادەني مۇرا» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى, پروفەسسور, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ارتىكباەۆ جامبىل ومارۇلى «تۇرىك – وعىز تاريحىنىڭ نەگىزگى كەزەڭدەرى جانە ەرەكشەلىكتەرى (قازاق اۋىزشا ءداستۇرى دەرەكتەرى بويىنشا)», تۇركيانىڭ يزمير قالاسىنداعى دوكۋز ەيلۇل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جالپى تاريح كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى ەركان گوكسۋ «قازاق جەرىندەگى وعىز قالالارى», «بوزوق» مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني مۋزەي-قورىعىنىڭ باس ينسپەكتورى دارمەنوۆ رۋستەم تۇراربەكۇلى «جانكەنت قالاشىعىنا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر», «ۇلىتاۋ» ۇلتتىق تاريحي-مادەني جانە تابيعي مۋزەي-قورىعىنىڭ ديرەكتورى كۇزەرباەۆ الىبەك باقىتبەكۇلى «ۇلىتاۋ وڭىرىندەگى تۇرىك-وعىز كەزەڭىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى«, ماڭعىستاۋ مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني قورىعى» ديرەكتورى قۇلباي نۇرلان ابىزۇلى «ماڭعىستاۋ جەرىندەگى وعىز تايپالارىنا قاتىستى قابىر ۇستىندەگى كىشى ءپىشىندى ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرى (بەلتاس, قويتاس جانە ت.ب.)», قىزىلوردا وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى كوزەيباەۆ ساپار الياسقارۇلى «سىرداريانىڭ تومەنگى اعىسىنداعى وعىزداردىڭ ماتەريالدىق مادەنيەتى (قىزىلوردا وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيى قورى نەگىزىندە)» تاقىرىبىندا وعىز ءداۋىرىنىڭ ارحەولوگياسى مەن ساۋلەت ونەرىنىڭ ەسكەرتكىشتەرىن عىلىمي ءمانىن سارالاۋ, ناسيحاتتاۋ بويىنشا تىڭ اقپاراتتارمەن بولىسەدى.
قازاق دالاسىنداعى وعىز تاريحي مۇراسى
ورتاعاسىرلىق قازاق دالاسى – تۇركى حالىقتارىنىڭ العاشقى مەملەكەتتەرى بوي كوتەرگەن, جالپى ادامزات تاريحىنا ورتاق وركەنيەتتەردىڭ وشاعى. وسى ايماقتا ءىح عاسىردىڭ سوڭى مەن X عاسىردىڭ باسىندا ارال ماڭىنان باستاپ, سىرداريا اڭعارى, قاراتاۋ باۋرايى, شۋ وڭىرىنە دەيىنگى تەرريتوريادا وعىز تايپالارى مەكەندەدى. قازاقستاننىڭ سىرداريا وزەنىندەگى وعىز قالالارىن زەرتتەگەن ورىس ارحەولوگى س. پ.تولستوۆ, وعىزداردى ەجەلگى گرەك دەرەك كوزدەرىندە كەزدەسەتىن ماسساگەتتەردىڭ ءبىر تارماعى رەتىندە قاراستىردى. بۇل پىكىرگە سايكەس وعىزداردىڭ تاريحى 2500 جىلدى قۇرايدى. كوپتەگەن تۋىستاس تايپالاردىڭ بىرىگۋىنەن پايدا بولعان وعىز مەملەكەتى ورتا ازياداعى ىقپالدى مەملەكەت بولدى.
ارالدىڭ جاعالاۋىندا ورنالاسقان جانكەنت قالاسى (يانگيكەنت) كەزىندە وعىز مەملەكەتىنىڭ استاناسى ەدى. جانكەنت قالاسى ورتا ازيا مەن شىعىس ەۋروپانى جالعاستىراتىن كەرۋەن جولدارىنىڭ تورابىندا ورنالاسقاندىقتان, ساۋلەت پەن مادەنيەتتىڭ, ساۋدا-ساتتىقتىڭ ورتالىعىنا اينالدى.
وعىز مەملەكەتىنىڭ تاعى ءبىر ساۋلەتتى قالاسى سىعاناق (سىگىناك) – ۇلى جىبەك جولى باعىتىنداعى ماڭىزدى ساۋدا ورتالىعى. ونىڭ قيراندىلارى قىزىلوردا وبلىسىنىڭ جاڭاقورعان اۋدانىندا, سۋناقاتا اۋىلىنان سولتۇستىك-باتىسقا قاراي ەكى شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. قالا تۋرالى العاشقى دەرەكتەر X عاسىرداعى پارسى جانە اراب تاريحشىلارىنىڭ جازبالارىنا سۋناك, سۋناكاتا, سىعاناق اتىمەن ەندى. سىعاناق ەگىستىك القاپتارمەن قورشالعان ۇلكەن عيماراتتارى بار گۇلدەنگەن قالا بولاتىن. سول كەزدەگى ايگىلى اراب گەوگرافى ءال ماحديسي مەن ماحمۇد قاشعاري وسى قالا تۋرالى ماڭىزدى جازبالار قالدىردى. XI عاسىرعا قاراي ايماقتا قىپشاقتاردىڭ ىقپالى كۇشەيە ءتۇسىپ, ءارى ىشكى قاقتىعىستاردان السىرەگەن وعىز مەملەكەتى قۇلدىرادى. XII عاسىردا سىعاناق قىپشاق حاندارىنىڭ رەزيدەنتسياسىنا اينالدى.
بۇل ەكى قالادان بولەك, قازاق جەرىندە دومباۋىل كەسەنەسى (VIII–IX عع.), اياققامىر كەسەنەسى (XI–حII عع.), باسقامىر قالاشىعى ( IX–XII عع.), كۇلتوبە قالاشىعى ء(ىىى-ءىV – ءحىV-ءحىح عع.), قورقىت اتا ەسكەرتكىشى, جانكەنت جانە جەنت قالاشىعى (ح-حY عع.), بەگىم انا مۇناراسى, سارامان-قوسا (سارمان-قوجا) مۇناراسى (ح-حI عع.) سياقتى وعىز ساۋلەت ونەرىنىڭ كەرەمەت ەسكەرتكىشتەرى دە قالعان. وسىنداي ەسكەرتكىشتەر مەن قالاشىقتاردا جاسالعان ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر حالىقتىڭ ماتەريالدىق مادەنيەتى, قالالارداعى بەكىنىس قابىرعالارىنىڭ مىقتىلىعى تۇرعىسىنان وعىز مەملەكەتىنىڭ ورتا ازيا تەرريتورياسىنداعى قۋاتتى ەل بولعاندىعىن كورسەتەدى.
تۇركىلەردىڭ ەڭ ماڭىزدى داستاندارىنىڭ ءبىرى «قورقىت اتا» كىتابىنداعى كەيبىر جەر-سۋ اتاۋلارىنان دا وعىزداردىڭ تاريحي ىزدەرىن تابۋعا بولادى. داستانداعى «قاراشۇق» تاۋى بۇگىندە قاراتاۋ دەپ اتالاتىن تاۋ جوتاسى, ودان بولەك وسى ايماقتا قاراشىق دەگەن قالا دا بار. ماحمۇد قاشعاريدىڭ كارتاسىندا وعىزداردىڭ مەكەن ەتكەن جەرلەرى رەتىندە قاراشۇق تاۋلارىنىڭ ەتەگى كورسەتىلگەن.
ورتاعاسىرداعى وعىزدار تاريحىن زەرتتەۋشى بەلگىلى تۇرىك عالىم, يزمير قالاسىنداعى دوكۋز ەيلۇل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جالپى تاريح كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى ەركان گوكسۋ:
«كوشپەلىلەردە وتىرىقشى ءومىر سالتىن ۇستانعان قالالار دا بولدى. مۇنداي قالالار حالىقتىڭ وي الەمىنىڭ, الەۋمەتتىك, مادەني جانە ەكونوميكالىق ءومىرىنىڭ كورىنىسى رەتىندە وتە ماڭىزدى. شىنىندا دا سوڭعى جىلدارى كوشپەلى ءومىر-سالتىمەن قاتار, قالا ءومىرىنىڭ قاتار دامىعاندىعى تۋرالى ماڭىزدى تۇجىرىمدامالار جاسادى. بۇل «كوشپەندىلەر» ۇعىمىنىڭ تورىنا قاماۋ ارقىلى ءبىزدىڭ ويىمىز, مادەنيەتىمىز بەن وركەنيەتىمىزدى جوققا شىعارىپ كەلگەن «ەسكى» كوزقاراستى وزگەرتۋ قاجەتتىلىگىن كورسەتتى.
جالپى ارحەولوگيا مەن تاريققا بايلانىستى ەڭ ماڭىزدى جۇمىستار قازاقستان اۋماعىندا جاسالدى. كەڭەستىك كەزەڭنەن كەيىن ايماقتا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر بۇرىن -سوڭدى ءبىز بىلمەگەن ءارتۇرلى ەجەلگى ەلدى مەكەندەردى انىقتادى. ولاردىڭ ىشىندە وسى قازاق دالاسىنداعى وعىز تاريحي مۇرالارىنىڭ ورنى ءبىر توبە. وعىزداردىڭ اتا-بابالارىنىڭ ءتۇپ-تامىرى, تاريحىنىڭ باستاۋى قازاقستاندا جاتقانى تاريحي مالىمەتتەردە بار. بۇل دا ءوز كەزەگىندە قازاقستان مەن تۇركيا اراسىنداعى تاريحي-مادەني بايلانىستىڭ نىعايۋىنا ۇلەس قوسادى» – دەدى.
