مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوزىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا: «…اقىلىمەن, قولىمەن, دارىنىمەن زاماناۋي قازاقستاندى جاساپ جاتقان ناقتى ادامداردى قوعامعا تانىتۋ كەرەك» دەگەن ەدى.
مىنە, وسى تۇجىرىم «پاراسات», ءۇش مارتە «قۇرمەت بەلگىسى» وردەندەرىنىڭ يەگەرى, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى, قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ مۇشەسى رىمبەك ءجۇنىسوۆ سياقتى ازاماتتارعا ارنالىپ ايتىلعانداي.
بىز بۇگىن استانانىڭ 20 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا «اقمولا بەتون» جشس ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى, جاستاردىڭ اقىلشى- تالىمگەرى, ەسەلى ەڭبەگىمەن ەل قۇرمەتىنە ءبولىنىپ جۇرگەن تۇلعا تۋرالى ءسوز وربىتپەكپىز.
تۋعان جەردەن ءنار العان…
رىكەڭ قارشادايىنان كەربەز دالانىڭ كەڭدىگى مەن دارقاندىعىن بويىنا دارىتىپ, تۋعان ولكەسىندەگى ەڭ بيىك تاۋ اقسوراڭنىڭ قاسيەتىن قالتقىسىز تانىپ وسكەن قايسار مىنەز, نار تۇلعالى قازاقتىڭ سويىنان. ول ەس ءبىلىپ, ەرگە قونعالى ەلدىك نامىس پەن تامىرلى تەكتىلىكتىڭ تۋىن بارىنشا تىك كوتەرىپ كەلەدى. ونىڭ بۇلاي ىستەمەۋگە قاقى دا جوق سياقتى. ءارىسى التى الاشقا ايان قارامەندە بي مەن اعىباي باتىردىڭ كومەكشىسى جيدەباي باتىر شىققان, بەرىسى كەشەگى حح عاسىر باسىنداعى قازاق زيالىلارى قاتارىنداعى اسا دارىندى تۇلعا, قايمانا قازاققا قورعان بولا بىلگەن ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆ, ءالىمحان ەرمەكوۆ, تۇڭعىش زاڭگەر اقبايدىڭ جاقىبى, كومەيىنە بۇلبۇل ۇيالاعان عاجايىپ انشىلەر كۇلاش بايسەيىتوۆا مەن ماناربەك ەرجانوۆ, قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى, شەرتپە كۇيدىڭ شەبەرى ماعاۋيا حامزيندەر دۇنيەگە كەلگەن توپىراقتا تۋعان ونىڭ وسال بولۋى ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس ەدى.
بالالىق شاعى دا وسى توپىراقتا ءوتتى. اقيىق اقىن مۇقاعاليدىڭ «بالالىق شاق جاربيىپ جۇرەتۇعىن وگىز جەككەن سوقانىڭ قۇلاعىندا» دەيتىنى بار ەدى عوي. ءدال سول كورىنىس رىكەڭنىڭ ومىرىنەن دە الشاق كەتكەن جوق. ءوز سوزىمەن ايتساق, ول «وگىزدىڭ باسىن جەتەكتەۋمەن» ەر جەتتى. بۇل بالداۋرەن شاعى سوعىستىڭ اۋىرتپاشىلىعىمەن تۇسپا-تۇس كەلگەن بارلىق ازاماتقا ءتان بولسا كەرەك.
كىندىك قانى تامعان جەرىندە ون جىلدىق مەكتەپتى بىتىرىسمەن, سول جىلى الماتى اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ اگرارلىق فاكۋلتەتىنە ءتۇسىپ, ونى ويداعىداي تامامداعان سوڭ ەلىنە قايتىپ ورالدى.
جيىرما جاسىندا كوممۋنيستىك پارتيا مۇشەلىگىنە كانديداتتىققا قابىلداندى. بۇل ول كەزدە الدىنان جارقىن بولاشاقتىڭ قاقپاسىن ايقارا اشاتىنداي ۇلكەن مۇمكىندىك ەدى. العىرلىعىمەن ورتاسىندا توپ جارعان رىكەڭ بىراق بۇل جەتىستىگىنە ماساتتانعان جوق. قايتا ءوزىن جانىپ, ىزدەنە ءجۇرىپ, العا ۇمتىلدى.
اكەسى ءجۇنىس تە, اناسى شايرا دا اۋىلدىڭ قاراپايىم شارۋا باققان ادامدارى بولاتىن.
«اكەم كوپ سويلەمەيتىن بىرتوعا, تۇيىق كىسى ەدى. وتباسى, وشاق قاسىندا بىزدەرگە استا-توك اقىل ايتىپ, مەزى ەتپەيتىن. ءوزىنىڭ قۇداي بەرگەن تۇيىق مىنەزى, قاتقىلداۋ قاباعىممەن عانا ءبىزدى تاربيە تەزىنە سالىپ وتىراتىن. سالىستىرا قاراعاندا, كەيبىر اتا-انالار ءار نارسەنى ءتامسىل عىپ, ومىردەن مىسال كەلتىرىپ, كوكەيىندە جاتقان ويلارىن استارلى سوزبەن ناسيحاتتاپ ايتۋعا بەيىم عوي. مەنىڭ اكەم ونداي سوزشەڭدىككە جوق ەدى. تۇيىق قالپىمەن ۇندەمەي وتىرىپ-اق, بىزگە قاتاڭ ءتارتىپتىڭ ايبارىن ءىس-قيمىل, قاباعىمەن سەزدىرە قوياتىن» دەپ ەسكە الادى رىكەڭ اياۋلى اكەسى جايلى.
رىمبەك ءجۇنىسۇلى وتىز جاسىندا «قىزىلاراي» سوۆحوزىنىڭ ديرەكتورى بولىپ تاعايىندالىپ, وسى شارۋاشىلىقتا توعىز جىلعا تاياۋ قىزمەت اتقاردى.
ەڭبەك جولىن قاتارداعى اگرونومنان باستاعان ول اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ باستىعى, راپو توراعاسى, اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى, اۋداندىق كەڭەس اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى سياقتى قىزمەت ساتىلارىنان ءوتىپ, 1987 جىلى اقتوعاي اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ سايلاندى.
وسى جىلدارعى قىزمەتى تۇرعىسىندا ءبىر زامانداسى ول تۋرالى ەستەلىگىندە:
«رىمبەك ءجۇنىسۇلى كىممەن قاي ماسەلە جونىندە سويلەسسە دە, «مايدان قىل سۋىرعانداي» ادىلدىكپەن ايتاتىن. ول ءوزى باسقارعان اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋرولارىندا شارۋاسى جۇرمەي جازىقتى بولىپ قالعان جاندى كەيبىر حاتشىلار سياقتى جەردەن الىپ, جەرگە سالىپ, جەر-جەبىرىنە جەتكىزە تۇقىرتپاي, ايتار ءسوزىن, قويار تالابىن كوڭىلگە تيمەي-اق ايتاتىن. ونسىز دا ىشتەي پۇشايمان بولىپ, قينالىپ تۇرعان ادامدى تۇسىنەتىن. سوندىقتان بولار, كىنالى ادام قانداي جازا قولدانسا دا رەنجىمەي, سول بيۋرودان ريزا كوڭىلمەن شىعاتىن. ءبىز بۇدان ءبىرىنشى باسشىنىڭ بويىنان سابىرلىلىق پەن پايىمدىلىقتى, اقىلدىلىق پەن پاراساتتىلىقتى بايقايتىن ەدىك» دەپ جازىپتى.
1992 جىلى رىمبەك ءجۇنىسۇلى الماتىعا اۋىستى. تۋعان جەردەن تامىر تارتىپ, ءنار العان ونىڭ ءومىر جولدارى الاتاۋ باۋرايىندا دا ءساتتى جالعاستى.
اقتوعاي اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى حII سايلانعان قازاق كسر جوعارى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى, 1999-2006 جىلدارى «نۇر وتان» پارتياسى ساياسي كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولدى.
ارقا توسىندەگى يگى ىستەر
استانانىڭ الماتىدان اقمولاعا, ەركە ەسىلدىڭ جاعاسىنا كوشىرىلەتىنىن ەستىگەندە رىمبەك ءجۇنىسۇلى العاشقى قولداعانداردىڭ ءبىرى بولدى. قاي ىستە دە ون ويلانىپ, ءجۇز تولعانىپ بارىپ, حالىقتىڭ مۇددەسى تۇرعىسىنان ناقتى شەشىم قابىلدايتىن نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ بۇل باستاماسى – بولاشاقتىڭ قامى, ەلدىڭ ەرتەڭگى كەلەشەگى ءۇشىن جاسالىپ جاتقان قادام ەكەنىن ىشتەي سەزدى. ءسويتىپ, ول ىشكى قۋانىشىن اۋەلى وتباسىنا, سوسىن اينالاسىنداعى ادامدارعا جەتكىزدى.
– مەن وتە قۋانىشتىمىن, – دەدى ول. – ۇلى مۇرات! بابالارىمىز بىلەكتىڭ كۇشىمەن, نايزانىڭ ۇشىمەن قورعاي ءجۇرىپ, بىزگە اماناتقا قالدىرعان ۇلان بايتاق دالامىز بەن قويناۋى بايلىققا تولى قاسيەتتى جەرىمىزدى ۇرپاققا سول قالپى قالدىرۋ ازدىق ەتەدى. ونى كوركەيتىپ, گۇلدەندىرىپ جەتكىزۋ باستى ماقساتىمىز بەن مۇراتىمىز ەمەس پە؟! مىنە, مەملەكەت باسشىسى وسىنى ويلاپ وتىر. وسىنى جۇرتتىڭ ءبارى بىردەي ءجىتى تۇسىنبەي جاتقانى قىنجىلتادى.
ەلباسىنىڭ ەكى ەرلىگىن اسا قۇرمەتتەيمىن. ءبىرىنشىسى – اجداھاداي كوپتىگىمەن قورقىتىپ وتىرعان وڭ جاعىمىزداعى كورشىمىز – قىتاي مەملەكەتىمەن سوسىن ىرگەدەگى ورىس حالقىمەن ىڭ-شىڭسىز شەكارامىزدى ايقىنداپ الدىق. بۇل جۇرتتىڭ كوبى تۇسىنە بەرمەيتىن. كوزگە كورىنبەيتىن شىنىن مانىندە ەرلىككە پارا-پار ۇلكەن ءىس ەدى.
ەكىنشىسى – نارىق القىمنان الىپ تۇرعىن قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە الاتاۋ باۋرايىنان قازاقتىڭ سايىن دالاسى سارىارقا توسىنە استانانى كوشىرۋى بولدى.
مەنىڭ جەكە تۇسىنىگىمدە ەل استاناسىنىڭ اقمولاعا كەلۋى – باعا جەتپەس تاريحي قۇندىلىق. جەكە وتباسىم ءۇشىن ەمەس, وسى جاقتاعى جەرلەستەرىم ءۇشىن بۇدان ارتىق باق قونۋى مۇمكىن ەمەستەي كورىنەدى…
ءسويتىپ, ەلباسى باستاعان ۇلى كوشتى جان-تانىمەن قولداپ, وعان شىن پەيىلىمەن قۋانا بىلگەن رىكەڭ استاناعا كەلىسىمەن بانكىدەن نەسيە الىپ, ءوزىنىڭ جەكەمەنشىك «اقمولا بەتون زاۋىتىن» اشتى. كاسىپورىننىڭ تولىق قۋاتىندا جۇمىس ىستەپ كەتۋىنە ومىرلىك تاجىريبەسىن دە, كۇش-قايراتىن دا سارقا جۇمسادى. العاشقى جىلى-اق 200-دەن اسا ادامدى جۇمىسپەن قامتىدى.
«باسشىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى ماقساتى – قاراماعىنداعى ادامدارعا جاعداي جاساۋى بولۋ كەرەك. ساپالى جۇمىستى, ەڭبەكتىڭ ناتيجەلىگىن تالاپ ەتۋ ءۇشىن جۇمىسكەرلەردىڭ الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاعدايلارى دۇرىس بولعانى ءجون.
مىنە, وسى تۇرعىدا ءبىز زاۋىتتىڭ ىشىنەن جيىرما ادامدىق جاتاقحانا سالعىزىپ, ءدامحانا اشقىزدىق» دەيدى رىكەڭ.
ول باسقاراتىن اقمولا بەتون زاۋىتى ون ءۇش جىلدا 18 ملرد 574 ملن 857 مىڭ تەكشە مەتر بەتون, 12 ملرد 717 ملن 807 مىڭ تەكشە مەتر تسەمەنت ءوندىرىپتى.
ەلوردانىڭ ءار جەتىستىگىنە سۇيسىنە قاراپ, ونىڭ الەم تانىعان كەلبەتىن ماقتانىش ەتەتىن رىكەڭ قالاداعى «حان شاتىر», «استانا وپەرا» تەاترى عيماراتتارى قۇرىلىستارىن جۇرگىزۋگە ءوزى شىعارىپ جاتقان ونىمىمەن بارىنشا اتسالىستى. اسىرەسە, ەلدىكتىڭ ەرەن جەڭىسىنە اينالعان «ەكسپو – 2017» حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كورمەسىن سالۋ كەزىندە بۇل كاسىپورىننىڭ جۇمىسى قارقىندى جۇرگەنىن اتاپ ايتقان ءجون. جوبالىق قۋاتى بويىنشا تاۋلىگىنە 1500 تەكشە مەترگە دەيىن بەتون شىعارۋعا قاۋقارلى ءوندىرىس وسى كەزەڭدە كۇنىنە 1000 تەكشە مەترگە دەيىن بەتون جونەلتىپ وتىرعانىن بىرەۋ بىلسە, بىرەۋ بىلمەيدى.
كاسىپورىن ىسكە قوسىلعالى مەملەكەتكە 1ملرد 317 ملن 800 مىڭ سالىق تولەنىپتى.
بۇگىندە زامان اعىمىنا ساي كاسىپورىن ىقشامدالىپ, جەتپىسكە تارتا اداممەن جۇمىس جۇرگىزىپ كەلەدى. باستى ۇراندارى – ساپالى جۇمىس ىستەپ, ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ. جوعارىدا رىكەڭ «باسشىنىڭ ەڭ باستى مىندەتى قاراۋىنداعى جۇمىسكەرلەرگە جاعداي تۋعىزۋ» دەپ بىلدىرگەن وي-پىكىرىن ءىس جۇزىندە دالەلدەپ, ۇجىمداعى بەس ادامعا جەكەمەنشىك كوتەدج سالۋعا كومەك قولىن سوزىپ وتىر. قىزمەتكەرلەرى جاتاقحانامەن قامتىلعان.
جومارتتىقتىڭ جولى كەڭ…
رىمبەك ءجۇنىسۇلىنىڭ ومىردە ءوز قاعيداسى بار. «ادام ەڭ ءبىرىنشى جاقسىلىقتى وزىنە جاساۋ كەرەك. ءوزىن جەتكىزىپ, قوعامنىڭ تولىققاندى مۇشەسى رەتىندە قالىپتاستىرۋى قاجەت. سول ارقىلى وتباسىن ەشتەڭەدەن تارىقتىرماي, قامتاماسىز ەتسە, ونىڭ ازامات بولعانى.
سودان كەيىن بارىپ باسقالار تۋرالى ويلاۋعا بولادى. ارينە, جومارتتىق جاقسى. ول – اسىل قاسيەت. بار بوپ تۇرسا, نەگە بەرمەسكە؟! بەرۋ كەرەك, كومەكتەسۋ كەرەك»
رىكەڭ ءسوزىن وسىلاي ءبىر تۇجىرىمداپ الدى دا اڭگىمەسىن ودان ءارى ساباقتادى.
«قازاقتا تەكتىلىك, زاتتىلىق دەگەن ۇعىمدار بار. ەل تىرەگى بوپ, حالىقتىڭ قامىن جەپ جۇرگەن جاندارعا قىزىعامىن, ولاردى قۇرمەت تۇتامىن. مۇمكىندىگىنشە ءوزىم دە سولارعا ۇقساعىم كەلەدى. «باتىر بولساڭ, جاۋىڭا نايزاڭ ءتيسىن, باي بولساڭ, ەلىڭە پايداڭ ءتيسىن» دەمەي مە؟!قايىرىمدىلىق جاساپ, جومارتتىق تانىتۋ ءۇشىن ادامنىڭ كۇش-قۋات بايلىعى, اقىلى بولۋ كەرەك. ناعىز جۇرەكتەن شىعاتىن مەيىرىمدىلىك – شىندىعىندا مۇقتاج جاندارعا كومەكتەسۋ. ءارى ونى سول بويدا ۇمىتىپ كەتۋ. ودان العىس دامەتپەۋ».
مىنە وسىنداي تۇجىرىمداردى ۇستانعان رىمبەك ءجۇنىسۇلى قوعامدىق ومىردەگى كوپتەگەن ءىس-شارالارعا اتسالىسىپ, مۇمكىندىگىنشە دەمەۋشىلىك تە جاساپ ءجۇر.
ماسەلەن, ول تۋعان ولكەسىندە وتكەن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنا دەمەۋشىلىك جاساسا, جيدەباي باتىردىڭ 350 جىلدىعىنا وراي وعان تۋعان جەرىندە گرانيتتەن ەسكەرتكىش قويعان.
ال قاراعاندى وبلىسىنىڭ قارقارالى اۋدانىندا وتكەن ءيسى قازاققا اتى ءماشھۇر قاز داۋىستى قازىبەك ءبيدىڭ 350 جىلدىق مەرەيتويىنا 5000000 تەڭگە دەمەۋشىلىك كومەك كورسەتكەن.
سونداي-اق, اقتوعايداعى ءاليحان بوكەيحانوۆ ورتا مەكتەبى مەن كۇيشى اققىز احمەتوۆا اتىنداعى بالاباقشاعا تەلەديدار, كومپيۋتەر سىيلاسا, سول اۋدان ورتالىعىنداعى كوللەدج بەن استانا قالاسىنداعى «سۆەتوچ» بالالار ءۇيىن تولىق قامقورلىعىنا العان.
رىكەڭنىڭ قولى عانا ەمەس, جانى دا جومارت ەكەنىن مايىن تامىزا ايتقان اڭگىمەسىنەن دە ايقىن اڭعاردىق.
«بولىپ تۇرسا, كومەكتەسكەن جاقسى عوي, اينالايىن! الايدا كەيبىر ادامدار ومىردەگى ءوز مىندەتىن تۇسىنبەيدى. «ماعان تەك بەر» دەپ كەلەدى. ال قوعامعا, باسقالارعا مەن نە بەرەمىن؟ دەگەن ساۋالدى وزدەرىنە قويمايدى. كوبىندە دەپ ايتپاي-اق قوياىن, دەگەنمەن, بىرقاتارىندا وسىنداي ماسىلدىق پسيحولوگيا بار. مەنىڭشە, بۇل – كەڭەستىك كەزەڭنەن قالعان كەلەڭسىزدىك. بۇدان قۇتىلۋىمىز كەرەك. قازىر ىزدەنگەن, تالپىنعان, تەر توككەن ادامعا جاقسى ءومىر سۇرۋگە بارلىق مۇمكىندىك بار. جاسىم 78-گە اياق باستى. توعىز نەمەرەم, بەس شوبەرەم بار. ءالى ەڭبەك ەتىپ كەلەمىن. وسىنىڭ ءبارى كەيىنگى جاستارعا ۇلگى بولسا دەيمىن» دەيدى اعامىز اعىنان جارىلىپ.
…ول كىشكەنتايىنان سارى دالاسىنىڭ قاسيەتىن بويىنا جيناپ, اقسوراڭىنا اتاسى مەن اكەسىندەي ارقا سۇيەپ, كۇش-قۋات الدى دەسەك, قاتەلەسپەيمىز. قاي قالادا, قانداي قىزمەتتەردە جۇرسە دە, ءار ۋاقىتتا ەلدىك ىستەرگە قادام جاساعاندا, ادۋىندى توقىراۋىنىن ەسىنە الىپ, ارقالاندى دەسەك, ارتىق ايتپايمىز… ويتكەنى, رىكەڭ, رىمبەك ءجۇنىسوۆ اعامىز قوعامعا قوسقان ۇلەسى مەن ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا جاسى سەكسەندى القىمداسا دا ازاماتتىق جولدان ءبىر تايماي ات ۇستىندە كەلەدى!
تاڭاتار تولەۋعاليەۆ
