يسكاكوۆا كۇلزيرا ىدىرىسقىزى 1977 جىلدان باستاپ ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىتۋشى, كافەدرا مەڭگەرۋشى, بىلىكتىلىكتى جەتىلدىرۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى, بىلىكتىلىكتى جەتىلدىرۋ جانە سىرتتاي ءبىلىم بەرۋ فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى, قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى قىزمەتتەرىن اتقارعان. 2008 جىلدان قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى, فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى, تاريح جانە ساياساتتانۋ كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى «تاريح» ماماندىعى بويىنشا اكادەميالىق پروفەسسور, قازاقستان رەسپۋبليكاسى بعم تاريح جانە قوعامدىق پاندەر اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى.
– مەنىڭ ويىمشا, كەز كەلگەن ادام مۇعالىم بولا المايدى. سەبەبى ۇستاز – تاعىلىمى تەرەڭ تۇلعا. ءارى ول بار ماماندىقتىڭ قىرى مەن سىرىن جەتىك بىلەتىن مامان يەسى. ال ونداي سەگىز قىرلى ءبىر سىرلى بولۋ كەز كەلگەن ادامنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى.
ولاي بولسا, ۇلاعاتتى ۇستاز بولۋ ءۇشىن تابيعي دارىن, ىزگىلىكتى ىزدەنىس, بىلىكتى بىلىممەن بىرگە قاجىرلى ەڭبەك بىرگە ۇشتاسۋ قاجەت. ياعني, ۇستاز ماماندىعى ەڭ اسىل, ەڭ قاسيەتتى, ەڭ قادىرلى ادام, دۇنيەدەگى ماماندىقتىڭ تورەسى دەۋگە بولادى. سوندىقتان دا مۇعالىم بولۋ وڭاي ءىس ەمەس. كۇلزيرا ىدىرىسقىزى, وسى قيىندىقتاردى بىلە تۇرا, مۇعالىم ماماندىعىن نەگە تاڭدادىڭىز؟
– مۇعالىم ماماندىعى ماعان بالا كەزىمنەن ۇنادى. كىشكەنتاي كەزىمىزدە كورشى قۇربى قىزدارمەن بىرگە «مۇعالىم», «دارىگەر» بولىپ وينايتىنبىز. ونىڭ ۇستىنە, شەشەم جانە ۇلكەن اپايىم مەكتەپتە مۇعالىم بولىپ جۇمىس ىستەدى. انام – العاشقى ۇستازىم, ءبىرىنشى سىنىپتان ءتورتىنشى سىنىپقا دەيىن وقىتتى. قاي قىز بالا بولسىن ەڭ اۋەلى شەشەسىنە ەلىكتەيدى عوي, كەيىن ماماندىق تاڭداۋدا انامنىڭ ءومىر جولى, ەڭبەك تاجىريبەسى, ادامي قاسيەتتەرى ماعان ۇلگى بولدى. «بولماساڭ دا, ۇقساپ باق» دەمەكشى, ومىرلىك ۇستانىمىم – انام سياقتى ادال, ەڭبەكقور, ەلگە سىيلى ۇستاز بولۋ بولدى.
– جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسەردە قيىندىق كوردىڭىز بە؟
– ءبىلىمدى ۇستازدارىمنىڭ, ءارى مەكتەپتە جاقسى وقىعانىمنىڭ ارقاسىندا جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسەردە قيىندىق كورگەنىم جوق. وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارى اقمولا قالاسىنداعى اباي اتىنداعى № 8 مەكتەپتە وقىدىم. ال 1966 جىلى سەگىزىنشى سىنىپتى تامامداعاننان كەيىن وسى قالاداعى № 4 جامبىل اتىنداعى جالعىز ونجىلدىق قازاق مەكتەبىنە ءتۇستىم. ونى 1968 جىلى ءبىتىرىپ شىقتىم.
سول جىلى ارمان ارقالاپ ەلىمىزدىڭ اسەم قالاسى الماتىعا س.م.كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە باق سىناۋعا كەلدىم. قازمۋ-دىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە ءبىر ورىنعا 23 ادام ۇمىتكەر ەكەن. ءساتى ءتۇسىپ, باعىم جانىپ ءتورت پاننەن تاپسىرعان ەمتيحاننان «بەس» دەگەن باعا الىپ, تاريح فاكۋلتەتىنە تۇسكەن 25 ادامنىڭ قاتارىندا مەن دە ستۋدەنت اتاندىم.
بۇل ءومىرىمنىڭ ەڭ باقىتتى شاقتارىنىڭ ءبىرى ەدى. مەن سول ساتتە ءوزىمدى وقىتقان ۇستازدارىما شەكسىز راقمەتىمدى ايتامىن. ءبىرىنشى سىنىپتان وقىتقان انام سارقىت مۇعالىم, تاريحشى – اقليما وسپانوۆا, ءتىل مامانى – داريعا بولاتوۆا, فيزيك – قورلان ايتجانوۆا, حيميك – ەڭلىك بەكتەمباەۆا, ورىس تىلىنەن ماريا ياكوۆلەۆنا نۇرتاەۆا سىندى جوعارى دەڭگەيلى مامان-پەداگوگتاردىڭ الدىن كوردىم. وسى ۇستازدارىمنىڭ بەرگەن بىلىمدەرى وقۋعا تۇسۋىمە ۇلكەن كومەك بولدى.
ال ومىرىمدە ەرەكشە ورىن العان ۇستازىم, ءارى سىنىپ جەتەكشىم بايانباي قۇسايىنۇلى بولدى. ول وتكىزگەن تاريح پەن قوعامتانۋ ساباقتارى ءالى كۇنگە دەيىن ۇمىتىلماي, كوكىرەگىمىزدە سايراپ تۇر. 9 جانە 10-سىنىپتا جاڭا زامان مەن قازىرگى زامان تاريحى جۇرەتىن. ۇستازىمىزدىڭ وسى كەزەڭدەرگە بايلانىستى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس باسشىلارى سىرىم داتۇلى, ماحامبەت وتەمىسۇلى, يساتاي تايمانۇلى, قازاق اعارتۋشىلارى اباي, ىبىراي, شوقان تۋرالى ساباق جۇرگىزگەندە تەك تاريح وقۋلىعىندا جازىلعان جايلاردى عانا ايتىپ قويماي, ءدارىسىن ادەبي اڭگىمەلەرمەن تولىقتىرىپ, جانداندىرىپ ايتاتىن.
بايانباي اعامىز تاريحتى جۇرەگىمەن سەزىنىپ, ءوز كوزىمەن كورگەندەي, ءوز ءومىرىن بايانداپ تۇرعانداي وقۋشىلارعا تۇسىنىكتى, اسەرلى ەتىپ جەتكىزەتىن. بىزدەر, ول كىسىنىڭ شاكىرتتەرى ۇستاز اعامىز بايانداپ تۇرعان تاريحي وقيعالارعا قاتىسىپ جۇرگەندەي, كوز الدىمىزعا ەلەستەتىپ, ۇيىپ تىڭداپ, ۇلكەن اسەر الىپ, بىردە قۋانىپ, ماقتانىپ, بىردە وكىنىپ تەرەڭ ويعا قالاتىنبىز. كەيىن قازمۋ-دىڭ تاريح فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى رەتىندە الماتىنىڭ №12 قازاق مەكتەبىندە تاجىريبە الماسۋعا بارعانىمدا بايانباي ۇستازىمىز بەن باسقا مۇعالىمدەردىڭ ايتقان مىسالدارىن كەلتىرىپ, پراكتيكادان «وتە جاقسى» دەگەن باعا الدىم. ماعان ساباق بەرگەن ۇستازداردىڭ ارقاسىندا جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسكەندە دە, كەيىن مەكتەپ مۇعالىمى, ۋنيۆەرسيتەتتىڭ وقىتۋشىسى قىزمەتىن اتقارعاندا ەش قيىندىق كورگەن جوقپىن. «ۇستازى جاقسىنىڭ ۇستانىمى جاقسى» دەگەن ءسوز بەكەر ەمەس ەكەن.
– 1973 جىلى العاشقى ۇستازدىق جولىڭىز باستالدى. قيىن بولدى ما؟
– سول جىلى قازمۋ-دى ءبىتىرىپ, جولدامامەن تالدىقورعاننىڭ پەداگوگيكا ينستيتۋتىنا وقىتۋشىلىق قىزمەتكە كەلدىم. كەلەسى جىلى ماعان قالاعا جاقىن جەردەگى كيروۆ اۋدانىنىڭ لەنين كولحوزىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ تاريح جانە قوعامتانۋ مۇعالىمى قىزمەتى ۇسىنىلدى. كولحوزدا مەن بارعان جىلى جاڭا مەكتەپتىڭ عيماراتى سالىنىپ, اشىلدى.
لەنين اتىنداعى كولحوزدا ومىرلىك باقىتىمدى دا تاپتىم. وسى جەردە تۇرمىسقا شىعىپ, ۇلكەن ۇلىمىز تۋدى. اكە-شەشەمنىڭ جاعدايىنا بايلانىستى ءۇش جىلدان كەيىن سول كەزدەگى تسەلينوگراد قالاسىنا وتباسىمىزبەن كوشىپ كەلدىك.
– ءار وقۋشى مەن ستۋدەنتتىڭ كەلەشەگى, ءتىپتى ادامداردىڭ بولاشاعى ۇستازداردىڭ قولىندا ەكەنى بەلگىلى. تاۋەلسىز ەل اتانىپ, كوك بايراعىمىزدى تۋ ەتىپ, قازاق ەلىن بۇكىل الەمگە تانىتۋىندا دا ۇستازداردىڭ قوسىپ جاتقان ۇلەسى وراسان. قازىرگى تاڭداعى مۇعالىمدەر مەن سىزدەردىڭ كەزدەرىڭىزدەگى ۇستازداردىڭ اراسىندا قانداي ايىرماشىلىق بار؟
– ايتا قالارلىقتاي ايىرماشىلىق جوق دەپ ويلايمىن. «ۇستازدىق قىلعان جالىقپاس, ۇيرەتۋدەن بالاعا» دەمەكشى, شىن كوڭىلىمەن مۇعالىم بولامىن دەپ ماماندىققا ادال قارايتىن ۇستازدار بۇرىن دا بولعان, قازىر دە بارشىلىق. مۇعالىم ماماندىعىن تاڭدايتىنداردا ۇستازدىققا شىن بەيىمدىلىگى, يكەمدىلىگى بولۋى كەرەك.
ۇستازدىققا كەزدەيسوق كەلگەن ادامدار وزدەرىن دە, ءبىلىم الۋشىلاردى دا بوسقا قيناپ, اقىرى باسقا جۇمىسقا اۋىسىپ كەتىپ جاتادى. وكىنىشكە قاراي, قازىرگى مۇعالىمدەردىڭ كەيبىرەۋلەرى كۇن كورۋ, اقشا تابۋ ءۇشىن مەكتەپكە كەلەدى دەپ ويلايمىن.
ال مەنىڭ جاستىق شاعىمداعى مۇعالىمدەر وتە ءبىلىمدى, ادامگەرشىلىگى مەن رۋحاني بايلىعى زور, وزدەرى رومانتيك جاندار ەدى. وسى جاسىما كەلگەنشە الدەنەشە رەت جاسى ۇلعايعان ۇستازداردىڭ: «ماعان جالاقى تولەمەسە دە, جۇمىس ىستەي بەرگىم كەلەدى» دەگەن سوزدەرىن ەستىدىم.
– ۇستاز دەگەن ۇلى ماماندىقتىڭ بەدەلىن ءتۇسىرمەۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟
– بۇل مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شەشىلەتىن ءىس دەپ ويلايمىن. وتكەن عاسىردا بۇكىل قوعامنىڭ جاس-كارىسى ۇستازدارعا باس ءيىپ, قاتتى سىيلايتىن. ۇلكەندەر جاستارعا: «مۇعالىم بول!» دەپ باتا بەرەتىن. قازىر مۇعالىم جۇمىسىنىڭ اۋقىمى جىل وتكەن سايىن كوبەيىپ, جالاقىسى ازايىپ كەلەدى. ولاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى دا شەشىلەر ەمەس. مورالدىك جاعىنان دا ەڭ ينتەللەكتۋالدى ەڭبەك ماماندارىن ماراپاتتاۋ كوڭىلگە قونىمسىز. عىلىم جانە ءبىلىم كەزەكتى ءمينيسترى ۋادەنى بىرنەشە قاپقا سياتىنداي ەتىپ بەرەدى دە, جارتىلاي ورىنداپ, ءوزى اۋىسىپ كەتەدى.
– قانشا عىلىمي ەڭبەك جازدىڭىز. اتاقتان دا قۇرالاقان ەمەسسىز. سوندا دا زەينەت جاسىڭىزدا ۇيدە تىنىش وتىرماي, قوعامدىق جۇمىسپەن اينالىسىپ, ءوزىڭىز قىزمەت اتقارعان ۋنيۆەرسيتەتتە ارداگەرلەر كەڭەسىن باسقارىپ وتىرسىز. ونىڭ سەبەبى نەدە؟
– مەنىڭشە, ادام نەگىزگى قىزمەتىنەن تىس قوعامدىق جۇمىسپەن اينالىسقانى دا ءجون. ومىرگە ادام بولىپ كەلگەن سوڭ, قوعامعا دا قىزمەت جاساۋىڭ كەرەك.
2015 جىلى ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ ءتورايىمى قىزمەتىنە ۋنيۆەرسيتەت ارداگەرلەرىنىڭ جالپى جينالىسىندا ءبىراۋىزدان سايلاندىم. بۇل تۇرعىدا سانسىزباي سەيتجانۇلى ەسىلوۆ باسقارىپ وتىرعان قالالىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ قىزمەتىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋىم كەرەك. ارداگەرلەرمەن جاقىنىراق ارالاسۋ ءوز باسىما تەك جاقسى ەموتسيالار مەن كوڭىل تىنىشتىعىن, مىنەزىم مەن قيمىل-ارەكەتتەرىمە ويلانا قاراۋعا اكەلدى. كەزىندە لاۋازىمدى قىزمەت اتقارعان زەينەتكەرلەر داڭدايسىماي, كەۋدەلەرىن سوقپاي, باسقا دا ءتۇرلى قىزمەت اتقارعان الەۋمەتتىك توپ ادامدارى كىشىپەيىلدىلىكپەن, سىپايىلىقپەن قوعامعا, ەلگە, ۇلتقا قاجەت جۇمىستاردى بىرلەسە جۇرگىزۋى – ناعىز «ادەمى قارتايۋ».
– مازمۇندى, سۇبەلى سۇحباتىڭىزعا كوپ راحمەت! بۇگىنگى جاستارعا بەرەرىڭىز تاۋسىلماسىن! امان بولايىق!
سۇحباتتاسقان
عاليا بالتاباي,
«قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى
