بەيبىتشىلىك قالاسى اتانىپ, ءار قازاقتىڭ جۇرەگىنە ماقتانىش سەزىمىن ۇيالاتاتىن استانامىزدىڭ تۇرعىن حالقىنىڭ سانى رەسمي دەرەكتەر بويىنشا سەگىز ءجۇز وتىز مىڭ ادامنان اسىپ وتىر. ءبىر كەزدە شاعىن عانا وبلىس ورتالىعى بولىپ, امىرشىلدىك-اكىمشىلدىك ساياساتتىڭ تالاي قۇيتىرقىسىن كورگەن ايماققا بۇگىندە باق قوندى. ەلىنىڭ جۇرەگى – بايتاق ەلدىڭ تىرەگى اتاندى. ساۋلەتى اسىپ, بەرەكە-داۋلەتى تاسىعان ءىرى مەگاپوليسكە اينالىپ كەلە جاتقان سۇلۋ شاھاردىڭ تۇرعىنى بولۋ اركىمنىڭ ارمانىنا اينالا باستادى.
قازىرگى جاعداي حالىقتىڭ تابيعي ءوسىمىنىڭ جوعارى ەكەنىن راستايدى. سونىمەن قاتار, كەيىنگى ونجىلدىقتا كوشى-قون ەسەبىنەن دە ۇلتىمىزدىڭ كوبەيە تۇسكەنى كوڭىلگە قۋانىش ۇيالاتادى. اسىرەسە, بۇرىن ازشىلىق بولىپ كەلگەن سولتۇستىك وبلىستارعا قازاقتاردىڭ قونىستانۋى ارتقانىن مىنا كەستەدەن انىق كورۋگە بولادى. ءبىر اتاپ ايتارلىعى, 1999 جىلمەن سالىستىرعاندا 2009 جىلى استانا قالاسى تۇرعىندارىنىڭ سانى 66 پايىزعا وسكەن. ءارى بۇل نەگىزىنەن قازاقتاردىڭ ەسەبىنەن ۇلعايىپ وتىر (استانادا 1999 جىلى قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى 11% بولسا, ول قازىر رەسپۋبليكالىق ورتا كورسەتكىشتەن دە جوعارى).
2001 جىلى رەسپۋبليكادا قالا تۇرعىنىنىڭ سانى – 8,3 ملن (55,8%), اۋىل تۇرعىنىنىڭ سانى – 6,5 ملن ادام (44,2%) بولدى. ال, قازىر ەل حالقىنىڭ سانى 17 ميلليوننان اسىپ وتىرعاندا قالا حالقى – 9 721,0 مىڭ (60,8%), اۋىل تۇرعىندارى – 7 335,8 مىڭ ادام (47,2%). 2008 جىلعى 1 جەلتوقسانداعى مالىمەت بويىنشا, اقمولا, قوستاناي, سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارى قالالارىنا اۋىلدان ادامدار كوپتەپ كوشىپ كەلگەن. اسىرەسە, ەڭ كوپ ءوسىم استانا قالاسىندا – 113,8%-دى كورسەتەدى.
وسى سانداردى كورىپ وتىرىپ ەرىكسىز ويعا قالاسىز. ءبىر كەزدە تىڭ يگەرۋ دەگەن جەلەۋمەن سولاقاي ساياساتتىڭ سالقىنى ۇرعان ولكەدە مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ تىلىنە دە, دىلىنە دە, دىنىنە دە مەنسىنبەۋشىلىك كوزقاراس ەتەك الىپ, جۇدەي باستاعان شاقتا ونى قايتادان اياعىنان تىك تۇرعىزۋعا «وگىزدى دە ولتىرمەي, اربانى دا سىندارماي» رۋحتاندىراتىن پاراسات-پايىم قاجەت ەدى. مەملەكەت باسشىسى ونى دەر كەزىندە قولعا الدى.
بۇل تۇرعىدا ءبىر كەزدە كەڭەس ورگاندارىندا لاۋازىمدىق قىزمەت اتقارعان, وسى جەردىڭ تۋماسى جانايدار ەسەنبەكوۆ اقساقال:
«بۇگىندە كۇننەن-كۇنگە ارۋداي جاسانىپ, كەرەمەت اسەمدىگىمەن كورگەن كوزدى سۇيىندىرە بىلەتىن ەلوردامىزدىڭ كەلبەتىن تالاي اقىن جىرعا قوستى, اجارىن ايشىقتاپ, سان جازۋشى تەبىرەنە قالام تەربەدى. «استانا – ارمان قالا», «مەنىڭ سۇيىكتى قالام» دەپ تولعانعان جاستاردى دا از كەزدەستىرمەيمىز. باس شاھارىمىزدىڭ نەبارى ونشاقتى جىلدىڭ ىشىندە وسىلاي اركىمنىڭ كەۋدەسىندە ماقتانىش سەزىمىن تۋعىزىپ, الەم نازارىنا ىلىگۋى, جەر بەتىندەگى اۋزىمەن قۇس تىستەگەن الىپ قالالارمەن يىق تىرەستىرە بوي كوتەرۋى ەلباسىمىزدىڭ قايراتكەرلىگىنىڭ, وراسان مول كۇش-جىگەر جۇمساۋىنىڭ ارقاسى ەكەندىگى امبەگە ايان. ول ەلوردانى كوشىرۋ ارقىلى ەۋروپا مەن ازيانىڭ ەسىگىن اشتى, تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ جاڭا شەجىرەسى جازىلدى» دەپ ەسكە الادى.
قاريا دۇرىس ايتىپ وتىر. ەلوردانىڭ قونىس اۋدارۋىمەن ەل ومىرىندە جارقىن بەتتەر جازىلىپ, تىڭ باستامالارعا نەگىز قالاندى. دەگەنمەن, مۇنىڭ ءبارى وڭايلىقپەن جۇزەگە اسا قويعان جوق. تەرەڭ داعدارىستان تۇرالاعان, ءوندiرiسى توقتاعان, ەڭبەكشiلەر ايلىق المايتىن, جۇمىسسىزدىق جايلاعان سول ءبىر كەزدە بۇل, راسى كەرەك, كوپ ادامنىڭ كوكەيىنە قونا قويعان جوق. الايدا, ەلباسى 1994 جىلدىڭ 6 شiلدەسىندە جوعارعى كەڭەستiڭ كەزەكتەن تىس جالپى وتىرىسىندا مەملەكەتتىك ماڭىزى وتە جوعارى وسى ماسەلەنى حالىق قالاۋلىلارىنىڭ الدىنا تولىق جايىپ سالىپ, ءوزىن كوپتەن تولعاندىرىپ جۇرگەن ويلاردى سارالادى. تۇجىرىمدى نەگىزدەرگە سۇيەنە وتىرىپ, الماتىنىڭ ۇلان-عايىر قازاقستاننىڭ بiر بۇيiرiندە ورنالاسقانىن تىلگە تيەك ەتتى. «ونىڭ ۇستiنە قالا ءوسىپ بارادى. جاڭا زامان تالابىنا سايكەس قۇرىلىس جۇرگىزىپ, جاس مەملەكەتكە لايىق اسا ساۋلەتتi عيماراتتار تۇرعىزىپ, كەڭ كوشەلەر تارتۋعا تارشىلىق ەتەدi. كوپ ادام باۋىر باسىپ, تابيعاتىنا, اۋا رايىنا, ماناۋراعان اق باس الاتاۋىنا ۇيرەنىپ قالعانىمەن, ەكولوگيالىق احۋالى دا جىلدان-جىلعا قيىنداپ بارادى… ال, اقمولا بولسا ەلدiڭ قاق ورتاسىندا ورنالاسقان, توعىز جولدىڭ تورابى. الدىن الا وتىز ەكi نەگىز بويىنشا جاسالعان زەرتتەۋلەر ناتيجەسiندە استانا بولۋ تالاپتارىنا تولىق جاۋاپ بەرەتiنi انىقتالىپ وتىر. گەوگرافيالىق جاعىنان عانا ەمەس, ەلدiڭ گەوساياسي, ەكونوميكالىق مۇددەلەرiنە دە ساي كەلەدi. نەگiزiنەن, ينۆەستيتسيا تارتۋ ارقىلى سالىناتىن جاڭا ەلوردا حالىقتىڭ رەسپۋبليكا اۋماعىنا بiركەلكi قونىستانۋىنا دا جاعىمدى ىقپال جاسايدى…» دەگەن دەرەكتەر كەلتىردى.
مىنە, وسى «بىركەلكى قونىستانۋ» ءسوزىنىڭ استارىندا اشىق ايتىلمايتىن تەك ۇلكەن ساياساتكەرگە عانا ءتان تىلسىمدىق جاتىر ەدى. ويتكەنى, توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا پەتروپاۆل قالاسىندا قازاقتاردىڭ سانى التى پايىزعا زورعا جەتەتىن. ونىڭ ۇستىنە كەشەگى كەلمەسكە كەتكەن كسرو-نىڭ سوڭعى پرەزيدەنتى ميحايل گورباچەۆ سوڭعى تۇياق سەرپەر كەزىندە ءبىزدىڭ سولتۇستىك وبلىستارىمىزعا كوز الارتىپ, تانتىعانى تاعى بار. وعان, اسىرەسە, سولجەنيتسىننىڭ «رەسەيدىڭ كوسەگەسىن قالاي كوگەرتەمىز؟» دەگەن ساندىراعى قوسىلىپ, مەملەكەت باسشىسىن ۇلت بولاشاعى, ۇرپاق كەلەشەگى تەرەڭ ويلاندىردى.
تۇپتەپ كەلگەندە, مۇنىڭ تاريح ءۇشىن دۇرىس شەشىم بولعانىن انىق ۇعىپ وتىرمىز. گەوساياسي ارتىقشىلىقتارمەن قاتار ەلوردانى كوشiرۋ رەسپۋبليكا ەكونوميكاسى ءۇشiن وراسان زور ءار الۋان تيiمدiلiك بەردi. قۇرىلىس وركەندەۋiنiڭ ۇلاسپالى ارەكەتi بارلىق ءوڭiردi قامتىپ, ولار وزگەرiپ سالا بەردi. مۇنىڭ ءوزi مىڭداعان جاڭا جۇمىس ورىندارىنىڭ اشىلۋىنا, سالالاس وندiرiستەردiڭ دامۋىنا قول جەتكiزدi. ەڭ باستىسى, ەلدىڭ رۋحى كوتەرىلدى.
تاريحقا كوز جۇگىرتسەك, حالىقتى بەلگىلى ءبىر ايماققا شوعىرلاندىرۋدا مەملەكەتتىڭ ستراتەگيالىق ماقسات-مۇددەسى, ىشكى وي-تۇجىرىمدارى مەن جوسپارى جاتادى. تۇتاستاي الىپ قاراعاندا, قازاقستان ورتالىق ازيادا قالا حالقىنىڭ ۇلەسى جاعىنان ءبىرىنشى ورىندا تۇر. قازىرگى مالىمەتتەر ەل تۇرعىندارىنىڭ الپىس پايىزدان استامى قالالىق ەلدى مەكەندەردە قونىستانعانىن كورسەتەدى. وسى نەگىزدە العاندا ءبىز سالىستىرمالى تۇردە ۋربانيزاتسيالانعان ۇلتپىز. ماسەلەن, 1979 جىلى قالادا تۇراتىن قازاقتار نەبارى جيىرما پايىز بولسا, 1989 جىلى ول جيىرما جەتى پايىزعا, ال 1999 جىلى قىرىق ءۇش پايىزعا جەتىپتى. بۇل نەگىزى كەڭەس وداعى ىدىراپ, وزگە ۇلت وكىلدەرى تاريحي وتاندارىنا ۇدەرە كوشكەن كەزدە ولاردىڭ ورىندارىن اۋىلدىقتاردىڭ باسۋى ەسەبىنەن ەسەلەنىپ وتىر. سوندىقتان, ءىرى شاھارلاردا تۇراتىن اعايىندارىمىزدىڭ سانى الپىس پايىزدان اسىپ وتىر دەگەن مالىمەتتەرگە ەش كۇماندانۋعا بولمايدى.
دەگەنمەن, 2009 جىلى وتكەن ەلىمىزدەگى جالپىحالىقتىق ساناقتىڭ ناتيجەلەرىنە جۇگىنسەك, قالادا – 4,8 ميلليون, اۋىلدىق جەردە 5,3 ميلليون قازاق تۇراتىندىعى ايتىلعان. وسىعان قاراپ, ساناق وتكەن بەس-التى جىلدان بەرى قالالارعا قونىس اۋدارۋشىلار سانىنىڭ دا ارتقاندىعىن انىق بايقايمىز.
ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق الەۋەتىنىڭ ارتۋى وزگە دە سالالارمەن قوسا قازاقستان شەكاراسىنان تىس قالىپ قالعان قازاقتاردى ەلىمىزگە ورالۋىمەن بايلانىستىرىپ وتىر. تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلداردان باستاپ-اق قازاقستان وزگە ەلدەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەتنيكالىق قازاقتاردى ەلگە قايتارۋ ساياساتىن ۇستاندى. مۇنداي ساياسات ەكونوميكالىق, ساياسي, الەۋمەتتىك وزگەرىستەر جاعدايىندا قاجەتتى جۇمىس كۇشتەرىن تارتۋ تۇرعىسىنان عانا ەمەس, سونىمەن قاتار جالپى ۇلتتىق مورال مەن ەتيكانى ساقتاۋ جانە تاريحي ادىلەتتىلىكتى قايتا ورناتۋ قاجەتتىلىگىمەن دە ماڭىزدى بولدى. قازاقتاردى تاريحي وتانىنا ورالتۋ قازاق مادەنيەتىنىڭ ساقتالۋىنا دا, قازاق ءتىلىنىڭ ەڭسە كوتەرىپ, دامي تۇسۋىنە دە, مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق نەگىزدەردى ساقتاپ قالۋىنا دا مۇرىندىق بولدى.
ەگەمەندىكتىڭ ەركىندىگى الەمدەگى ءار قازاقتىڭ وتانىنا قايتۋىنا ەرىك بەردى. تاريحي وتانعا ورالعان قازاقتار مادەني-الەۋمەتتىك قۇندىلىقتاردىڭ ۇزىگىن جالعاپ, ەلىمىزدەگى قازاقتاردىڭ دەموگرافيالىق, ۇلتتىق بولمىسىنا ۇلەستەرىن قوسۋدا. كوشتىڭ باستالۋىنان باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن تاريحي وتانىنا ورالعان ورالمانداردىڭ جالپى سانى 967000 مىڭنان اسادى. ءارى ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءومىر سۇرۋگە ىڭعايلى بولعاندىقتان ەلوردادا قونىستانعان. سونىڭ نەگىزىندە قازىر مۇندا رەسمي تىركەلگەن قازاقتار سانى 605051 ادامعا جەتىپ وتىر. بۇل – جالپى تۇرعىنداردىڭ 74,3 پايىزى.
ءداۋiر اۋىسقاندا جاڭا ەلوردادا ءومiر ءسۇرۋ ءبىزدىڭ ۇرپاققا بۇيىردى. بۇل بۇيرىق – سەزە بiلگەنگە, كورە بiلگەنگە كەمەل باقىت! ەۋرازيا كiندiگiندە ءومiر سۇرگەن, جەر كولەمi جاعىنان الەمدە توعىزىنشى ورىن الاتىن, يادرولىق قارۋدان ءوز ەركiمەن باس تارتقان, الەمدiك وركەنيەت كوشiنە بەيبiت ءارi بەيتاراپ ەل بولىپ iلەسكەن قازاقستان استاناسىنىڭ كەلەشەگى بۇدان دا كەمەل. استانا – ەل تاعدىرىن شەشەتiن يدەيالار مەن الەۋمەتتiك قۇندىلىقتاردى, ساياسي جانە رۋحاني اڭسارلاردى جاساۋشى قالا جانە سول اتالعان قۇندىلىقتاردى ناقتى ادامدىق قۇبىلىستارعا اينالدىرۋشى الەۋمەتتiك كەڭiستiك. ونىڭ ارحيتەكتۋرالىق, ەستەتيكالىق, كوركەمدiك كەلبەتi مەن سانالارعا سiڭiپ جاتاتىن رۋحاني-مادەني, بiلiمدiك-تاربيەلiك مازمۇنى مەن ءمانi دە ەرەكشە. ماتەريالدىق, الەۋمەتتiك جاعدايىنىڭ اركەلكiلiگiنە قاراماستان استانا تۇرعىندارى ءوزiنiڭ ەلوردالىق ەكەنiن ەرەكشە سەزiممەن, زور ماقتانىش, ريزاشىلىقپەن ايتا الادى. وسكەلەڭ ۇرپاق ءۇشiن استانادا تۋ, تاربيە دارىتىپ, بiلiم الۋ جانە ەڭبەك ەتۋ – ەرەكشە مارتەبە.
ەندەشە, وسى قۇندىلىقتارعا جول اشقان, ەلىنىڭ ەرتەڭى مەن ۇرپاعىنىڭ جارقىن كەلەشەگىن كورە بىلگەن ەلباسىنىڭ ەرەن ەڭبەگىن تاريح ەرەكشە باعالارى ءسوزسىز.
تاڭاتار تولەۋعاليەۆ
