ەسىلدى جاعالاي ەلوردا تۇرعىزدىق!
ەسىلدىڭ بويى – ەجەلدەن قونىسىمىز!
قارت ەسىلدىڭ قويناۋى تالاي سىردى ىشىنە بۇككەن, اشىلماعان قۇپيالارى قانشاما؟!
ەسىل, ەسىل, ەسىل…
تايتوبەدە قامال سالعان عۇن بابام
ەل اۋماعىندا سەكسەن بەس مىڭنان اسا ءىرىلى-ۇساقتى وزەن بولسا, سونىڭ جەتەۋى عانا مىڭ شاقىرىمنان ارى سوزىلا اعادى ەكەن. ەسىل – سول جەتەۋدىڭ ءبىرى. سارىارقاداعى نياز تاۋىنان باستالىپ, باتىس سىبىرگە جەتكەندە ەرتىسكە قوسىلاتىن وزەننىڭ ۇزىندىعى – 2450 شاقىرىم. استانانى قاق جارىپ ەسىلە اعاتىن وزەنگە از-ماز مىنەزدەمە بەرسەك, اعىسى باياۋ, بىراق قار سۋىمەن تولىعاتىندىقتان, كوكتەمگە سالىم مىنەز كورسەتەتىن كەزدەرى بار. قۇرعاقشىلىق جىلدارى سۋى ازايىپ, ءتىپتى, 1937 جىلى ارناسى كەۋىپ قالعان كورىنەدى. باقاسى قويداي شۋلاپ, بالىعى تايداي تۋلاعان ەسىلدىڭ ماڭى ەجەلدەن شارۋاعا – قولايلى, مالعا جايلى قۇتتى مەكەن.
كەنەسارى اسكەرىنىڭ ارقادان جەتىسۋعا اۋعانىن تاريح ايتادى. سول تۇستا عوي كوتەرىلىسشىلەردىڭ رۋحاني كوسەمى بولعان دوسقوجا جىراۋدىڭ:
بۇل قونىستان كەتكەن سوڭ,
كورەمىز بە, دۇنيە-اي,
مىنا جاتقان ەسىلدىڭ,
كوك وراي تارتقان وزەنىن-اي؟! –
دەپ تولعايتىنى.
ءجا, ءسوزىمىزدى تاقىرىپقا قاراي تارقاتساق, استانا مەن ەجەلگى ەسىل ءوڭىرىنىڭ بىزگە بەلگىلى تاريحى تىم ارىدەن, اشەل-مۋستە داۋىرىنەن باستالاتىنىن دالەلدەدى تاريحشىلار. وزەننىڭ قوس قاپتالىنان تابىلعان تاس قۇرالدار كونە ءداۋىر ادامدارىنىڭ اڭ اۋلاپ, تەرى يلەگەنىن, تابيعات-انامەن ءتىل تابىسا عۇمىر كەشكەنىن ايعاقتايدى. ەگىنشىلىك مادەنيەتى بۇل وڭىردە ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن بۇرىنعى ءVىىى-V عاسىرلاردا پايدا بولعان ەكەن. سول زامانعا قاتىستى قولادان سوعىلعان وراقتار مەن توپىراق وڭدەيتىن قۇرالدار استانا ماڭىنان تابىلدى. ەسىلدىڭ دالالى جەرلەرىندەگى بابالارىمىز سول كەزدە-اق قولعا مال ۇستاعان. مۇنى اتباسار ماڭىنان ارشىلعان جادىگەرلەر راستايدى.
كونە پارسى جانە گرەك جازبالارىندا ۇلى دالانى, ەسىل بويىن مەكەندەگەن تايپالار «اسسەدوندار» دەپ اتالادى. زەرتتەۋشىلەر ولاردىڭ ناقتى تاريحىن ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن بۇرىنعى ءۇشىنشى عاسىردان تاراتادى.
كەزىندە ايبىنى اسىپ, قۋاتى تاسىپ تۇرعان عۇن يمپەرياسىنىڭ كوسەمدەرى سارىارقانىڭ توسىنە, نۇرا مەن ەسىل وزەندەرىنىڭ اراسىندا جاتقان تايتوبەنىڭ ۇستىنە قامال سالعان. كەڭدىگىنەن باس اينالاتىن, كوز سۇرىنبەيتىن كوسىلمە دالانى سول قامال كۇندىز-ءتۇنى قالت جىبەرمەي قاراۋىلداعان. عۇنداردىڭ تىلىندە “اق” – باتىس, “مولا” – قامال ۇعىمىن بىلدىرگەن. سوندا اقمولا اتاۋى “باتىستاعى قامال” دەگەن ءسوز بولىپ شىعادى.
بۇل انىقتامانى العاش جازباشا تۇجىرىمداعى ۆيزانتيا عالىمى – پروكوپي كەساريسكي. 1939 جىلى “ۆەستنيك درەۆنيح يستوري” جۋرنالىندا ونىڭ قولجازباسى باسىلعان, سوندا كونە عاسىر زەرتتەۋشىسى وسىنداي قورىتىندى جاسايدى. كەيىن وتاندىق تاريحشىلار قىتايدىڭ كونە جازبالارىنا سۇيەنىپ, بۇل ءتۇيىننىڭ دۇرىستىعىن تاعى دا دالەلدەيدى.
استانا دالاسىنا عۇن يمپەرياسىنان كەيىن تەرەڭ ءىز قالدىرعان مەملەكەتتىك قۇرىلىم – دەشتى قىپشاق بىرلىگى. رەسەي مەن ورتا ازياعا, ودان اسىپ شىعىس ەۋروپاعا اسكەري-تۇرمىستىق جانە قالالىق مادەنيەتتى مول دارىتقان قىپشاقتار ەلوردا توڭىرەگىندە تالاي شاھارلاردىڭ شاڭىراعىن كوتەرگەن ەكەن. سولاردىڭ ءبىرى – استانادان قول سوزىم جەردەگى بىتىعاي قالاسى.
بايتاق دالانى كۇزەتكەن بىتىعاي
بۇگىندە بىتىعايدىڭ سىلەمى عانا بار. استانانىڭ باعزى تاريحى ءۇشىن سول سىلەمنىڭ ءوزىن قاستەرلەپ, ساقتاپ قالۋ – بۇگىنگى بۋىننىڭ بورىشى بولىپ تۇر. ال سۇلۋتام, سىرلىتام, حانسۇيەگى سىندى جوعالعان تاريحي مۇرالاردىڭ ورنى ەندى تولمايتىنى انىق. ارحەولوگ-ولكەتانۋشى ۆاسيلي سولوچينسكيدىڭ 1955 جىلعى زەرتتەۋىندە عانا اقمولا شاھارىنىڭ استىندا جيىرماعا جۋىق قالاشىق تاپتالىپ جاتقانى ايتىلادى. سيليكات كىرپىش زاۋىتىنىڭ, اششىوزەكتىڭ بويىنا تۇرعىزىلعان عيماراتتاردىڭ تابانىندا دا تالاي كونە مەكەندەر قاباتى تۇنشىعىپ جاتقان كورىنەدى. كونە تاريحي ورىنداردىڭ قۇرىلىس نىساندارىنىڭ استىندا قالعاندىعى جانە نەمقۇرايدىلىقپەن توز-توزى شىعىپ, بۇلىنگەندىگى جونىندە ۇزاق ايتۋعا بولادى. ابىلاي حان داڭعىلىنىڭ بويىندا اۋعانستانداعى سوعىستا قازا تاپقان جاۋىنگەرلەرگە ەسكەرتكىش سالىپ جاتقاندا جەر استىنان قولا داۋىرىندەگى قونىس-زيراتتىڭ ورنى تابىلادى. ارحەولوگتار شاقىرىلىپ, ەسكى قورىمنىڭ تاريحي ماڭىزى انىقتالىپ, ماماندار قۇرىلىستى دەرەۋ توقتاتۋ تۋرالى دابىل قاققانىمەن, ولاردىڭ جانايقايىنا ەشكىم قۇلاق اسقان جوق ەدى. قاراعاندى اۆتوجولىنىڭ بويىنداعى جانارماي ستانساسى مەن جولاۋشىلار دەمالاتىن ورىننىڭ استىندا دا باعزى مادەنيەت وشاعى كۇيرەپ جاتىر. قۇرىلىس كەزىندە شاشىراپ قالعان كەراميكا بۇيىمدارىنىڭ سىنىعى, ادام مەن اڭ سۇيەكتەرى قايدا قالعانى دا بەلگىسىز.
حوش, ەلوردادان قوزىكوش جەردەگى نۇرانىڭ بويىندا ورىن تەپكەن بىتىعاي قالاسىنا ورالايىق. تاعى دا تاريحقا سۇيەنۋگە تۋرا كەلەدى, فرانتسيا كورولى IX ليۋدۆيگتىڭ تاپسىرماسىمەن 1253-1255 جىلدارى فلاماند ساياحاتشىسى رۋبريك ۆيللەم قازاق دالاسىنا اتتانىپتى. ول ۇلى دالانى ابدەن شارلاپ قايتقان سوڭ, IX ليۋدۆيگكە كورگەن-بىلگەنىن باياندايدى عوي. ەرتىس, ەسىل, نۇرا, كەڭگىر, سارىسۋ, قورعالجىن, بالقاش سەكىلدى وزەن-كولدەردىڭ دالا حالقى ءۇشىن اسا ماڭىزدى ەكەنىن مالىمدەيدى ول. انجاتام, بولعان انا, جۇبان انا قالالارىن سۋرەتتەپ بەرەدى. ءدال وسىنداي دەرەكتەردى يسپان كورولىنە 1271-1295 جىلدارى قازاق جەرى ارقىلى قىتايعا وتكەن اتاقتى ساياحاتشى ماركو پولو دا جەتكىزەدى. اتالعان ساياحاتشىلاردىڭ كورگەن-بىلگەندەرى يتالياعا دا بەلگىلى بولعان سياقتى. ويتكەنى, ولاردىڭ دەرەكتەرى 1375 جىلى يتاليادا قۇراستىرىلعان «كاتالون كارتاسىندا» مولىنان پايدالانىلعان. كارتا يتاليادان دەشتى قىپشاق جەرىنە ساۋدامەن كەلگەن كوپەستەردىڭ جولباستار قۇندى قۇرالى بولىپتى-مىس.
سونداي-اق, 1459 جىلى ۆەنەتسيادا يتاليا كارتوگروفى, موناح دي مۋراندو فرا-ماۋرانىڭ كارتاسى جارىق كورەدى. 1742 جىلى فرانتسيادا وڭدەلىپ, تىڭ دەرەكتەرمەن بايىتىلىپ شىعارىلادى. سونىڭ بارىندە سولتۇستىك جانە ورتالىق قازاقستان نازارعا الىنعان. ساراي, سۇزگەنتۇرا, قاشلىق, اقتوعاي, ىسكەر, قايناق, حانىكەي, بىتىعاي قالالارىنىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋ رەتى, حالقى تۋرالى مالىمەتتەر مول.
ەجەلگى قاراوتكەل – اقمولا دۇنيەنىڭ ءتور بۇرىشىنا وسىلاي ءمالىم بولىپتى.
«چەرتەجنايا كنيگا سيبيري» اتتى كىتاپتا دا ارقا ايماعىنىڭ گەوگرافيالىق بەدەرى ءدال تۇسىرىلگەن, تابيعاتى, جەراستى بايلىعى تۋرالى دەرەكتەر كەلتىرىلگەن. كونە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىنە دە تىڭعىلىقتى سيپاتتاما جاسالادى. توبىل, ەسىل, قورعالجىن اتاۋلارى, نۇرانىڭ ساعاسىنداعى بىتىعاي قالاسىنىڭ ورنى تۋرالى ناقتى مالىمەتتەر بار.
بىتىعاي قالاسى رەسەي كارتاسىنا العاش رەت 1694 جىلى ءتۇسىرىلىپتى. بۇل سىزبانى رەسەيدەن سول جىلى ءاز تاۋكە حانعا كەلگەن ەلشىلەر ف.سكيبين مەن م. تروشين جاساعان. كارتا 20 پاراقتان تۇرادى. «كازاچيا وردا» دەگەن ات بەرىلگەن اسا قۇندى وسى مۇراعاتتا ءاز تاۋكەنىڭ نۇرا وزەنى بويىندا وردا تىگىپ وتىرعانى, وعان بارۋ ءۇشىن ەسىلدەن وتۋگە تۋرا كەلگەنى باياندالادى. سول جەردەن قورعالجىن كولى الىس ەمەس دەلىنىپ, وردا مەن كولدىڭ ارالىعىندا, نۇرانىڭ جاعاسىندا بىتىعاي اتتى قالا بار ەكەنى اڭگىمەلەنەدى. ءاز تاۋكەنىڭ قالانى ەرەكشە قامقورلىقپەن كۇتىپ ۇستاپ وتىرعانىن ايتا كەلىپ, ەلشىلەر شاھاردا سالتاناتتى ءدىني ورىنداردىڭ كوپ ەكەندىگىنە تاڭ قالادى. جىبەك جولى كىرە تارتقان كەرۋەندەر بىتىعايدا توعىسىپ جاتاتىنىن حابارلايدى. رەسەي ەلشىلەرى ف.سكيبين مەن م.ءتروشيننىڭ مالىمەتىنە نازار اۋدارساق, اتاقتى ءاز تاۋكە حاننىڭ جازعى ورداسى قازىرگى استانانىڭ تۇبىندە ورىن تەپكەنىن كورەمىز.
باتىس پەن شىعىستى جالعاعان بوزوق
مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوز ەڭبەكتەرىنىڭ بىرىندە: «ورتاعاسىرلىق بوزوق قالاسىن اقمولانىڭ تۇپكى اتاسى دەپ ساناۋعا بولادى, ال ونىڭ سوڭعى مۇراگەرى قازىرگى قازاقستاننىڭ استاناسى – استانا قالاسى» دەپ جازعان. بوزوق قالاسى ەسىلدىڭ بويىندا, قاراوتكەلدەن وڭتۇستىك-شىعىس باعىتقا قاراي بەس شاقىرىم قاشىقتىقتا ورىن تەپكەن. شامامەن VIII عاسىردا ىرگەسى قالانعان قالانىڭ ناعىز گۇلدەنگەن زامانى X-ءXى عاسىرلارعا سايكەس كەلەدى. بۇل – تۇركىلەردىڭ اراسىندا قىپشاقتاردىڭ بەدەلى مەن ابىرويى ارتقان كەز. ءXى عاسىردا بۇكىل قازاق دالاسى «قىپشاق مەملەكەتى» اتالعانىن قارت تاريحتان بىلەمىز. ءرۋستىڭ قىپشاق حاندارىنا باعىنىشتىلىعى وسى كەزدەردەن باستالىپ, التىن وردا يمپەرياسى قۇلاعانعا دەيىنگى 250 جىل بويى ورىستار كوشپەندىلەردىڭ بودانىنا اينالدى.
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى بۇكىل الەم تاريحى جانە ارحەولوگياسى كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىلارى جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرگە سۇيەنسەك, ەجەلگى قالانىڭ ورنى ءۇش بولىكتەن – ورتالىق جانە شەت جاعىنداعى ەكى بولىكتەن تۇرادى. ولاردىڭ ارقايسىسى ورلارمەن, بوگەتتەرمەن قورشالعان. ورتالىقتان 70 مەتر سولتۇستىككە قاراي جەر ءۇي كەيپىندەگى تۇراقتار, قۇدىقتار جانە وزەننەن تارتىلعان ارىقتار ورنالاسقان. ورتالىقتان 40 مەتر وڭتۇستىككە قاراي قىش كىرپىشتەن قۇيىلعان مازارلار مەن كەسەنەلەردىڭ قالدىقتارى ساقتالعان. سونداي-اق, قالانى شىعىستان سولتۇستىككە قاراي قورشاعان قورعانداردىڭ سۇلباسى ساقتالعان. كىرپىشتى سول جەردە كۇيدىرگەن, باتپاقتى دا سول جەردە دايىنداعان. سۋ جاقىن جەردەگى كولدەردىڭ بىرىنەن الىنىپ, ارناۋلى قۇرىلعىلاردىڭ كومەگىمەن جەتكەرىلىپ وتىرعان.
قالاشىقتىڭ شەت جاعىنان جەر سۋلاندىراتىن قۇرالدار تابىلعان. بۇل دەرەك تۇرعىنداردىڭ ەگىنشىلىكپەن اينالىسقانىن ايعاقتايدى. ءتۇسىمى جاقسى جەرلەر مەن سۋارمالى ەگىنشىلىك بوزوق قالاشىعىنىڭ تۇرعىندارىنا قىرمان قاعىپ, استىق ءونىمىن الۋعا مۇمكىندىك بەرگەن. ونى ءوز قاجەتتەرىنە پايدالانعان جانە الىس جەرلەردەگى تۇرعىندار مەن كەرۋەندەرگە ساتىپ, ساۋدا جاساعان.
قالا X-ءXى عاسىرلاردا اۋماقتىڭ اكىمشىلىك جانە ساۋدا ورتالىعى ءارى ۇلى جىبەك جولى بويىنداعى قىپشاق بيلەۋشىلەرىنىڭ اسكەري ورداسى بولدى. ءXىىى- XV عاسىرلاردا قالاشىق ورنى قاسيەتتى, كيەلى سانالىپ, اقسۇيەكتەردى جەرلەيتىن ورىنعا اينالدى. بوزوق ادامداردىڭ رۋحاني ومىرىندە دە ەرەكشە ماڭىزعا يە بولا باستادى. مۇسىلماندار اراسىندا كيەلى ورىن سانالىپ, بۇل جەردە قۇلشىلىق ەتىپ, ارۋاقتاردى ەسكە الىپ, اس بەرۋ سالتقا اينالعان, ۇلتتىق ويىندار وينالىپ, جارىستار وتكىزىلىپ تۇرعان.
بوزوق تۋرالى العاشقى مالىمەتتەر پاتشا ارمياسىنىڭ وفيتسەرى, گەودەزيست ي.شانگيننىڭ جازبالارىندا كەزدەسەدى. ونىڭ زەرتتەۋ ماقالاسى 1820 جىلى رەسەيدىڭ يمپەراتورلىق «سيبيرسكي ۆەستنيك» جۋرنالىندا جاريالانعان. وسى ەرتە ورتا عاسىرداعى قالالاردىڭ جۇرناعىن تابۋ جۇمىسىمەن وتكەن عاسىردىڭ 50-70 جىلدارىندا الكەي مارعۇلان اينالىسادى. الايدا, استانا قالاسى توڭىرەگىندە ورىن تەپكەن بىتىعاي جانە بوزوق قالالارىنىڭ ورنى تەك ەلىمىزدىڭ استاناسى الماتىدان اقمولاعا كوشىرىلگەن كەزەڭدەردە عانا انىقتالدى.
بوزوق قالاسىنىڭ ورنىن 1998 جىلى تاۋىپ, 1999 جىلى العاش ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەن – ەسىل ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى جانە جەتەكشىسى كەمەل اقىشەۆ. عالىمنىڭ اتىنداعى ارحەولوگيالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى مارال حابدۋلينانىڭ ايتۋىنشا, بوزوق – تۇركى-وعىز تەرمينى. ياعني, كونە تۇرىك مەملەكەتتەرىنىڭ اكىمشىلىك قۇرىلىمىنىڭ شىعىس بولىگىنىڭ اتاۋى. تۇرىك-وعىزدىڭ «بۋزۋك» (بوز وق) تەرمينى – «تەسىپ وتەتىن جەبە» نەمەسە «اق جەبە» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. سونىمەن بىرگە تۇركى ۇعىمىندا «بوز» ءسوزى بوز دالا, اق سەلەۋلى قۇتتى قونىس دەگەندى ايعاقتاسا كەرەك.
سارىارقانىڭ توسىمەن جارىسا اعاتىن قوس وزەن – نۇرا مەن ەسىل جاعالاۋى ەجەلدەن-اق دالالىقتاردىڭ قۇتتى قونىسى, قاسيەتتى مەكەنى بولعان. بوزوق قالاسى بولسا, بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ باس قالاسى – استانانىڭ شەجىرەسى سوناۋ كونە ءداۋىر تاريحىمەن ساباقتاساتىندىعىن ايعاقتايدى.
بوزوق قالاسى كونە داۋىردە باتىس پەن شىعىستى جالعاستىرعان اتاقتى جىبەك جولىنىڭ ەلەۋلى ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى بولسا, استانا بۇگىنگى باتىس پەن شىعىس وركەنيەتىنىڭ التىن كوپىرىنە اينالدى.
دايىنداعان: اسحات رايقۇل
