Dämejan SÄDUAQASOVA, Eŋbek, äleumettık qorǧau jäne köşı-qon komitetı Astana qalasy boiynşa departamentınıŋ basşysy: BAZALYQ ZEINETAQY TÖLEMDI EKI ESELENDIREDI

Jiyrma jyl būryn Bırıkken Ūlttar Ūiymy Bas Assambleiasynyŋ şeşımımen 1 qazan – Qarttar künı bolyp belgılengenı esımızde. Bızdıŋ memleketımızde qoǧamnyŋ barlyq müşelerın qūrmettep, qart kısılerdıŋ eŋbegınıŋ maŋyzdylyǧy eskerılıp, būl mereke köpşılıktıŋ qoldauymen erekşe märtebege ie bolǧan. Mereke qarsaŋynda gazet tılşısı Eŋbek, äleumettık qorǧau jäne köşı-qon komitetı Astana qalasy boiynşa departamentınıŋ basşysy Dämejan Säduaqasovamen tıldesıp qaitty.

Äleumettı memleket qoldaidy

– Dämejan Töleubaiqyzy, aldymen Astanada tūratyn qarttar men mümkındıgı şek­teulı jandarǧa körsetı­letın qamqorlyq pen järdem­aqy jönınde äŋgımelep berseŋız.
– Qazaqstan Respublikasy da basqa elder siiaqty öz aza­mat­tarynyŋ zeinetaqysy men äleumettık qamsyzdandyryluyn memlekettıŋ jauapkerşılıgıne alǧan. Bügıngı künı bas qalada 72036 adam jasyna bailanysty zeinetaqy tölemderın alady. Mügedektıkke bailanysty – 16852 azamat, asyrauşysynan airyluyna bailanysty – 4763 azamat jäne jasyna bailanysty 223 adam memlekettık äleumettık järdemaqymen qamtylǧan. Sonymen bırge, 1998 jyldan bastap bızde arnaiy memlekettık järdemaqylar engızıldı, onyŋ mölşerı ailyq eseptık körsetkış şamasyna täueldı. Aǧymdaǧy jyldyŋ qyrküiegındegı statistikaǧa jügınsek, atalǧan kömektı mü­gedektıgı boiynşa 19604 adam, Ūly Otan soǧysyna qaty­su­şylar retınde 117 adam, «Altyn alqa», «Kümıs alqamen» marapattalǧan 11200 köpbalaly ana, tört nemese odan da köp balasy bar otbasy jäne tyldaǧy eŋbegı üşın 3759 adam ielenedı.
Aita ketetın mäsele, zei­net­aqy jäne memlekettık järdem­aqylardyŋ mölşerı jyl saiyn artyp keledı. Soŋǧy 17 jylda eŋ tömeŋgı zeinetaqy mölşerı 9 esege joǧarylap, 3000 teŋ­ge­den 25824 teŋgege deiın östı, al ortaşa alǧandaǧy zeinetaqy mölşerı bazalyq zeinetaqysyz eseptegende 10 ese ösıp, 4179 teŋgeden 42791 teŋgenı qūrady.

– Azamattar zeinetkerlık jasqa jetken kezde, memleket qandai zeinetaqy kepıl­derımen qamtamasyz etedı?
– Bügıngı künı zeinetaqy jüiesı mynadai qūramdas bölıkterden tūrady: bırınşı, bazalyq zeinetaqy tölemı. Mūnda barlyq zeinetkerlerge eŋbek ötılı men tabysyna qaramai, respublikalyq biudjet qarajatynan taǧaiyndalady. Ekınşı, eŋbek zeinetaqysy. Azamattyŋ 1998 jyldyŋ 1 qaŋ­­­taryna deiıngı eŋbek ötılı jäne zeinet aldyndaǧy tabysyna bailanysty eseptelıp, respublikalyq biudjet qara­jatynan taǧaiyndalady. Üşın­şı, mındettı 10 paiyzdyq zei­netaqy jarnalary esebınen qalyptastyrylǧan Bıryŋǧai jinaqtauşy zeinetaqy qory­nan tölemder. Törtınşı, erıktı zeinetaqy jarnalarynyŋ bo­luy­na bailanysty tölenetın erıktı zeinetaqy tölemderı.
– Köpşılıktıŋ ışınde bıl­meitınder bar, Qazaqstanda zeinetke qai jasta şyǧuǧa bolady?

– Bügınde erler zeinetke 63 jasynda şyqsa, äielder 58 jasynda şyǧa alady. Alaida 2018 jyldyŋ 1 qaŋtarynan bas­tap äielderdıŋ zeinetkerlık jasy jyl saiyn 6 aiǧa ösıp otyratyn boldy. Sonda äiel­derdıŋ zeinetke şyǧatyn jasy 2027 jyly 63-ke jetıp, er kısı­lermen teŋesedı. Äielder üşın zeinetkerlık jastyŋ artuyna jyl saiyn eŋbek zeinetaqy mölşerınıŋ azaiuy sebep bol­ǧanyn aitu qajet.

Analarǧa qamqorlyq airyqşa

– Dämejan Töleubaiqyzy, azamattardyŋ zeinetke erte nemese jeŋıldık şarttarymen şyǧa alatyn qandai sanattary bar?

– Jön saual, eŋ aldymen, bes jäne odan da köp bala tuǧan (asyrap alǧan) nemese olardy segız jasqa deiın tärbielegen äielder 53 jasqa tolǧanda, zei­netaqy tölemderın aluǧa qū­qyly. Ekınşı, Semei iadrolyq synaq poligonynyŋ tötenşe jäne radiasiia qaupı eŋ joǧary aimaǧynda 1949 jyldyŋ 29 ta­myzynan, 1963 jyldyŋ 5 şıl­desı aralyǧynda kemınde bes jyl tūrǧan azamattar. Būl sanat­taǧy er kısıler 50 jasqa tolǧanda, äielder 45 jasqa tol­ǧanda zeinetaqy tölemderın taǧaiyndatuǧa qūqy bar. Zeinetke erte şyǧuǧa mümkındık beretın kelesı jaǧdai – zei­netaqy annuiteti şartyn jasau. Ol degenımız, zeinetaqy jinaqtary jetkılıktı bolǧan kezde, zeinetaqy annuitetı şartyn jasau mümkındıgı erlerge 55 jastan keiın, äielderge 50 jastan keiın tuady. Būl rette saqtandyru ūiymynan tölenetin ailyq saqtandyru töleminıŋ mölşerı zeinetaqy annuiteti şarty jasalǧan künı qoldanysta bolatyn eŋ tömen zeinetaqy mölşerınen tömen bolmauǧa tiıs.

– Tüsınıktı, al zeinet­ker­lıkke şyqqan kezde eŋbek ötılı jäne zeinetaqynyŋ möl­şerı qalai esepteledı?
– Jasyna bailanysty eŋbek zeinetaqy mölşerın esepteu kezınde 1998 jyldyŋ 1 qaŋtaryna deiıngı ötılı esepke alynady, sebebı elımızde sol kezden bas­tap jinaqtauşy zeinetaqy jüiesı engızıldı. 1998 jylǧy 1 qaŋtarǧa deiın eŋbek ötılı erlerde 25 jyl, äielderde 20 jyl bolǧan jaǧdaida, tolyq kölemde zeinetaqy taǧaiyndalady.

Nnegızgı mölşer – eŋbek ötılı men tabys

– Dämejan Töleubaiqyzy, bolaşaq zeinetaqy mölşerı qyzmetkerdıŋ kırısıne de bailanysty boldy ǧoi sonda, iä?
– Zeinetaqynyŋ mölşerın esepteu kezınde ekı qūramdas eskerıledı, ol – eŋbek ötılı jäne tabys. Zeinetaqynyŋ mölşerın esepteu üşın 1995 jylǧy 1 qaŋtardan bastap zeinetaqy jasyna jetken kezge deiın jūmystaǧy üzılısterge qaramastan, qatarynan kez kelgen üş jyldyŋ tabysy ūsynylady. 1998 jylǧy 1 qaŋ­tardan bastalǧan kezeŋ üşın ortaşa ailyq ta­bystyŋ möl­şerı jinaqtauşy zeinetaqy qorlaryna nemese bıryŋǧai jinaqtauşy zeinetaqy qoryna mındettı zeinetaqy jarnalary jüzege asyrylǧan tabysqa säikes belgılenedı. Būl rette, zeinetaqy esepteu üşın tabys Respublikalyq biudjet turaly zaŋda tiıstı qarjy jylyna belgılengen ailyq eseptık körsetkıştıŋ 41 eselengen möl­şerınen aspauǧa tiıs, iaǧni 2016 jylǧa zeinetaqy esepteu üşın eŋ joǧary tabys 86961 teŋgenı qūraidy.
Atap ötetın bır jait, departament zeinetaqy tölemderın taǧaiyndaudaǧy uäkılettı organ retınde, zeinetaqy taǧa­iyndau üşın ūsynylǧan qūjattardy dūrys resımdeuge qaitaruǧa jäne tekseruge qūqyly. Mä­selen, bız salyq organdary, mūraǧattyq mekemeler jäne ädılet organdarymen özara tyǧyz bailanystamyz.

– Zeinetaqy men järdemaqy ta­ǧaiyndau üşın jalǧan nemese rastal­maǧan qūjattar ūsynylǧan jaǧdailar boldy ma?
– İä, ondai jaǧdailar bolyp tūrady. Memlekettık organdardan jūmys faktısı nemese ūsynylǧan tabystyŋ rastal­maǧany turaly jauap alǧan kezde, osy rastalmaǧan jūmys kezeŋderı eŋbek ötılıne eseptelmeidı, al salyq organdary arqyly ūsynylǧan tabys rastalmasa, zeinetaqy tölemderı mölşerın esepteu kezınde ol tabys esepke alynbaidy.

– Bügıngı taŋda zeinet­ker­lerdıŋ arasynda 1998 jylǧa deiın de jäne odan keiın de eŋbek ötılı ülken, bıraq zei­net­aqylary eŋ tömengı möl­şerden aspaityn kısıler bar. Sol azamattardyŋ qūqyn qorǧau mäselesı qalai şeşılude?
– Dūrys aitasyz, zeinet­ker­lerdıŋ arasynda eŋbek ötılı köp bolǧanymen, zeinetaqy mölşerı eŋ tömen, iaǧni 2016 jylǧy respublikalyq biudjetpen bel­gılengen 25824 teŋge alatyn azamattar köp. Sondyqtan osyndai sanattaǧy azamattardyŋ zeinetaqy mölşerın arttyru maqsatynda 2018 jyldyŋ 1 şıldesınen bas­tap bazalyq zeinetaqy tölemın taǧaiyndau şarttary özgeredı. Bazalyq zeinetaqy tölemı tek qana jalpy belgılengen zeinetaqy jasyna jetken kezde taǧaiyndalatynyn atap ötu kerek. 2018 jylǧy 1 şıldeden bas­tap memlekettık bazalyq zeinetaqy tölemı zeinetaqy jüiesıne qatysu ötılı 10 jyl jäne odan az bol­ǧan ne bolmaǧan kezde tiıstı qarjy jylyna arnalǧan Res­publikalyq biudjet turaly zaŋda belgılengen eŋ tömen kün­körıs deŋgeiı şamasynyŋ 50 paiyzy mölşerınde, zei­net­aqy jüiesınde qatysu ötılı 10 jyldan artyq ärbır tolyq jyl üşın onyŋ mölşerı 2 paiyzǧa arttyryla oty­ryp, ötılı 35 jyl jäne odan artyq bolǧanda, eŋ tömen kün­körıs deŋgeiı şamasynyŋ 100 paiyzyna teŋestırıledı.
Memlekettık bazalyq zei­netaqy tölemın esepteu kezınde 1998 jylǧy 1 qaŋtarǧa deiıngı kezeŋde ıstegen eŋbek ötılı; jūmys ıstemeitın ananyŋ nemese jūmys ıstemeitın äkenıŋ (baǧyp-kütudı ol naqty jüzege asyrǧan kezde) jas balalardy baǧyp-kütken, bıraq ärbır bala 3 jasqa tolǧanǧa deiın jalpy jiyntyǧy 12 jyl şegınen aspaityn uaqyt; 16 jasqa deiıngı mügedek balany baǧyp-kütken uaqyt; mındettı zeinetaqy jarnalary jäne jūmys beruşınıŋ mındettı zeinetaqy jarnalary jüzege asy­rylǧan kezeŋ; äskeri qyzmet, arnauly memlekettık jäne qūqyq qorǧau organdaryndaǧy qyzmet kezeŋı; QR diplomatiialyq qyzmetterı men halyqaralyq ūiymdar qyzmetkerlerı jū­baiynyŋ (zaiybynyŋ) şetelde tūrǧan, bıraq jalpy jiyn­tyǧy 10 jyldan aspaityn kezeŋı; äskeri qyzmetşılerdıŋ (merzımdı qyzmettegı äskeri qyzmetşılerden basqa), arnauly memleketttık organdar qyz­metkerlerı jūbailarynyŋ mamandyǧy boiynşa jūmysqa ornalasu mümkındıgı bolmaǧan jerlerde jūbailarymen bırge tūrǧan, bıraq jalpy jiyntyǧy 10 jyldan aspaityn kezeŋ zeinetaqy jüiesıne qatysu ötılıne esepke jatqyzylady.
Solai, 2018 jyldyŋ 1 şıl­desınen bas­tap osy normany ıske asyru maqsatynda qazırgı zeinetkerlerge zeinetkerlık qūjattarda bar mälımetter negızınde bazalyq zeinetaqyny qaita esepteu ötkızılıp, bazalyq zeinetaqy tölemın ekı ese art­tyruǧa mümkındık beredı.